Onze Taaltuin. Jaargang 1

Taalkaart: schaap

Deze kaart is niet bestemd voor den klinker van dit woord, maar de grenslijnen betreffen alleen de sch- aan het woordbegin. I. De Oudgermaansche sk- bleef onveranderd bewaard: 1^o. in Friesland, heel Noord-Holland, Tessel, Vlieland, het Strandfriesch en het Westelijk deel van Overijsel. 2^o. in Vlachtwedde, Lutten, Borne, Oldenzaal, Aalten en Winterswijk; 3^o. in heel Oost-Brabant; 4^o. in Lennik en Goych bij Brussel; 5^o. in bijna heel Zuid-Westvlaanderen en in de stad Brugge. II. Door gedeeltelijke assimilatie derk aan de s ontstond sx- in het grootste deel van ons vaderland. III. Door een geconditioneerden klankovergang voor palatale klinkers ontstond verder uit sx: de sj in Leuven (schelen: sjilen, scheef: sjief, maar schaap: sxoep) en ook, meen ik, in Cuyck. Maar door een ongeconditioneerde klankwet of spontane palataliseering werd sx tot sj op Terschelling, Schiermonnikoog, de Veluwe, bijna in heel Limburg en Fransch Vlaanderen.

Als wij deze kaart nu met de kaart van Asch uit onze eerste aflevering vergelijken, zien wij aanstonds, dat de ontwikkeling der sk over sx en ss tot s in Inlaut en Auslaut den Anlaut ver vóór is en uit de verte achter zich aantrekt. In den Anlaut is immers het laatste stadium der totale assimilatie nog slechts bereikt in de schr-groep in sommige Hollandsche streken die sr- zeggen. Maar bovendien vinden wij b.v. in Oost-Brabant, West-Overijsel en het Zuiden van Noord-Holland, Tessel en Vlieland den sk-Anlaut nog ongerept, maar den sk-Inlaut en Auslaut reeds in het vierde stadium. (Alleen Terschelling, Schiermonnikoog, Groningen en Oost-Drenthe vertoonen, om straks te melden reden, de omgekeerde volgorde.) Bovendien zijn de sj-gebieden in den Anlaut,

[p. 313]

zoowel in Limburg als in Fransch Vlaanderen veel uitgebreider dan die voor den In- en Auslaut, terwijl de heele Veluwe zelfs geen sj in In- en Auslaut kent, wat er op wijst dat de palataliseering, die alleen op het tweede stadium: de sx vat heeft, voor een deel of het geheel dezer streken te laat kwam, daar zij in den In- en Auslaut reeds in het 3de stadium der ss waren aangekomen, eer de palataliseering optrad; wat volkomen overeenstemt met wat E. Tille over de Geldersche oorkonden blz. 141 tot 143,

[p. 314]

gevonden heeft. Alleen Fransch Vlaanderen geeft hier het kleine bezwaar dat sx in Inlaut daar nog bestaat, maar in den Auslaut is ook daar de sx reeds vroeg tot s geworden, gelijk men uit Jacobs, Het Westvlaamsch, blz. 284 kan zien. En het is duidelijk dat de Auslaut hier de leiding heeft en met den Inlaut samen den standvastiger Anlaut meetrekt. En de sj- is overal een vrij recent verschijnsel. Ten slotte dient nog opgemerkt, dat zoowel in Fransch-Vlaanderen als in Limburg respectievelijk de vóór in den mond sprekende en dus tot palataliseering neigende Fransche en Duitsche articulatie-bases een rol mee-spelen. Maar dat dezelfde spontane palataliseering ook zonder vreemden invloed op ons eigen taalgebied mogelijk was, bewijzen de Friesche randgebieden Terschelling, Schiermonnikoog en de Veluwe. Dat ook de Friesche articulatiebasis aanleg heeft tot palataliseering kunnen wij b.v. uit de Deminutiva en vele andere voorbeelden bewijzen. In het centrale Friesche gebied kan deze aanleg echter niets aan de sk veranderen, daar hier niet de eerste stap gezet werd naar het tweede stadium sx. Zoodra echter in de randgebieden, onder den invloed van het Nederlandsch die stap wèl gezet werd, kan in de gunstig gelegen streken waar nog genoeg echte Friezen woonden, de palataliseering op de sx inwerken en ze tot sj maken. Wat dan ook op Terschelling en Schiermonnikoog en de Veluwe geschiedde, maar niet in Groningen en Drenthe, waar ondertusschen de Saksen allanger hoe meer invloed kregen en de regelmatige klankontwikkeling werd verbroken. Dat speciaal op de Veluwe deze overgang tot sj heel jong is, en wel degelijk bij een ethnisch gedeelte der Veluwsche bevolking tegenstand ontmoette en de beide uitspraken sx en sj dus een tijd met elkaar geconcurreerd hebben en ten slotte een reactie uitlokten, zien wij uit het merkwaardige door Schothorst § 227 vermelde feit, dat de Fransche leenwoorden sjees, chef, sjerp hier den juist omgekeerden klankovergang naar sxeitskar, sxef en sxarep vertoonen, evenals het Friesche sjouwen er tot sxouwen werd.

J.v.G.