Onze Taaltuin. Jaargang 1

Over de conditioneele voegwoorden ‘in’ en ‘ende’

Het voegwoord ‘in’ komt in het zeventiende-eeuwsch vrij veel voor, in het Mnl. minder vaak, maar wordt daar toch wel aangetroffen, en is nu nog in het Vlaamsch gebruikelijk. De gangbare verklaring van het voegwoord luidt met de woorden van prof. Stoett in de commentaar op

[p. 310]

Moortje vs. 121: ‘Dit is geen verkorting van indien, maar hetzelfde woord als en of ende, dat zelf ook in den vorm “in” voorkomt (Mnl. Wbk. II, 644)’. Ter vergelijking wordt nog gewezen op 't Eng. and, Hd. und, De. end in dezelfde zin. Deze verklaring wordt ook in het Mnl. Wbk. II, 644 en het Ndl. Wbk. VI, 1488 gegeven. Het Mnl. ende, later ook wel en, kan dus conditioneele functie hebben en daarnaast komt voor als bijvorm in. Ook komt voor in deze functie an, dat nu ook nog in het Vlaamsch gebruikelijk is. Enkele voorbeelden mogen hier volgen:

Moortje 1878: ‘My was weleer gheseyt (in ick recht heb onthouwen)// Dat die Moorianen zijn genegen seer tot vrouwen.’

Moortje 121: ‘Int U belieft, secht op.’

Hofwijck 1827: ‘Neen, sei'ck soo bij men zelfs, in 't lock wil, dat men Trijn//men echte wijfje word, en ick'er man magh zijn//We hanghe mê wel wat an sulvergoet en kraelen.’

Geraerdt van Velsen 732: ‘Maer weeldich Wtrecht, o Bisschoppelijcke stadt! // In ick noch binnen uw strijdbaere vesten zat; // Ick brachte den Tyran in handen niet den gheenen, // Die min het Vaderlandt als eyghen wraecke meenen.’

Walewein 5959: ‘Ic waende ju helpen, ende ghi met mi sout bliven’.

Reinaert II 4796: ‘Al valt een dicke, ende hi int laetste opstaet, ...daerom en is hi niet verdoemt.’

Nog enkele voorbeelden uit het Vlaamsch:

‘Hij zal gram zijn, in gij dat doet’, de Bo s.v. in.

‘An ze kommen, es 't wel’, Teirlinck s.v. an.

De oorspronkelijke functie van ende zal zijn geweest de copulatieve, waaruit zich gemakkelijk kunnen ontwikkelen de augmentatieve en de tegenstellende. In het Mnl. Wbk. wordt gesuggereerd dat dit ende ‘relatieve kracht’ heeft gekregen, doordat woorden als het demonstr. pron. die, ook daar, waer, en het relat. pron. dat, erbij weggelaten konden worden; en daaruit zouden de verdere adverbiale functies, o.a. de conditioneele zijn ontstaan. Ende zou dus geworden zijn een soort ‘index van subordinatie’, met een vage functie. De vraag blijft hoe men zich dit proces moet voorstellen.

De zinnen met ende vertoonen alle de bijzinvorm S.A.Vf. Dit is ook het geval bij de zinnen met in. Ende en in gedragen zich dus geheel als onderschikkende voegwoorden.

Wanneer echter algemeen verwezen wordt naar het Mhd. und, dan dient hierbij wel in het oog gehouden te worden, dat de vergelijking niet geheel opgaat. In 't Mhd. is de door unde ingeleide zin op zich zelf al conditioneel-hypothetisch door de geïnverteerde zinsvorm, waar-

[p. 311]

bij de functie van unde dus zeer zeker niet dezelfde is als die van het Mnl. ende. De conclusie bij Kraus: Über die Mhd.conjunction unde (ZfdA. 44, 149) op pag. 165 luidt (het betreft het conditioneele unde):

‘so findet man unde nirgends in der function einer die wortstellung bestimmenden conjunction. Der condic. charakter des bedingungssatzes ist durch die fragende wortstellung an sich ausgedruckt, unde hat auf die stellung keinen einflusz’. Een enkel voorbeeld:

‘Und ist ez wâr, sô helf iu got’,

‘Und het ich wîn, des müeste hînte getrunken sîn.’

Bij de zinnen met ende volgt de bijzin steeds op de hoofdzin en de functie van ende heeft dikwijls nog wel duidelijk een tegenstellend element. Het blijkt o.a. bij een zin als Ferguut 2176: ‘Die hem sal goede herberge lenen, ende hi wille laten staen sijn wenen.’ Het valt echter niet te ontkennen, dat ende in al deze gevallen toch in de eerste plaats conditioneel is.

De zinnen met in toonen een ander beeld. Vrijwel steeds volgt de hoofdzin op de bijzin, zooals in de boven geciteerde voorbeelden. Of de bijzin staat parenthetisch midden in de hoofdzin, wanneer een zekere restrictie ten opzichte van de mededeeling van de hoofdzin wordt uitgedrukt, in een modale formule: ‘Hij strax (in 't doenlijck is) verschijn hier op het Hof’. Een enkele keer volgt de bijzin op de hoofdzin. De functie van in is steeds zuiver conditioneel.

De vraag dringt zich op of in wel hetzelfde woord is als ende.

Wanneer men dit aanneemt, dan zou men evenwel in het Mnl. redelijkerwijs een groot aantal vormen van ende met een i mogen verwachten. De gevallen die hiervan worden aangehaald in het Mnl. Wbk. zijn echter zeer weinige (een viertal hoogstens) en deels ook dialectisch te verklaren (inne bij Bredero voor ende is plat-Amsterdamsch). Dat van een overgang van e in i in het Mnl. vrijwel niets zou blijken, maar dat die plotseling zou verschijnen in het conditioneele in, is niet aan te nemen; en waarom zou dit juist in déze functie van ende het geval zijn? ‘In’ kan dus niet hetzelfde woord zijn als ‘ende’. Een plaats uit Nu noch, vs. 34 maakt dit zeer duidelijk: ‘Waer dat goet//Dat waer tghene dat ic haer hiete.//Ende in sij mij trocke, smete of stiete//Zeij ick nu noch, ic wete wel te voren//zij sloughe mij doet, dat waer verloren!’

Ende en in maken hier niet de indruk van dezelfde woorden te zijn.

De opmerking in het Mnl. Wbk. s.v. an, waar gezegd wordt, dat de voegwoorden in en an wel uit de praeposities zullen zijn ontstaan, wijst in de goede richting. Later evenwel, s.v. ende II, 644 wordt dit teruggenomen en gewijzigd in de nu gangbare verklaring.

[p. 312]

‘In’ moet echter worden verklaard als te zijn ontstaan uit de praepositie ‘in’. Zoo iets is zeer gewoon. Of men nu moet aannemen een ontstaan via ‘in dat’ of niet zij buiten beschouwing gelaten, dit is op zich zelf weer een onopgeloste vraag. Dat deze verklaring echter juist is, wordt ook zeer waarschijnlijk gemaakt door het voorkomen in het Mnl. van ‘in dat’ met de beteekenis: indien, ingeval dat. Een voorbeeld uit Mnl. Wbk. III, 822: ‘Ic rade dat wi se te vriende ontfaen, in dat se die soene anevaen.’

We hebben nu een parallel met voor: in - in dat - indien dat is te vergelijken met voor - voor dat - voor dien dat.

Tevens is an hiermee verklaard, want ook ‘ane dien dat’ komt voor, zij het ook in eenigszins andere functie.

D.J. HUIZINGA