Onze Taaltuin. Jaargang 1

Dichterlijke taal

Kunst is werk waarin de stoffelijke verschijningsvorm (als zoodanig) dient als middel tot zielsuitdrukking.

Taalkunst is die kunst waarin het uitdrukkingsmiddel een taal is. De stoffelijke verschijningsvorm is hier dus klank (gestereotypeerd binnen de mogelijkheden van het menschelijk stemorgaan, en systeemsgewijs aan een denksysteem verbonden).

[p. 306]

Verskunst is die taalkunst, welke gebonden is aan bijzondere, min of meer architectonische, wetmatigheid van klank.

Deze gebondenheid is in wezen geen dwang, evenmin als die der taalwetten, der wetten van logisch denken, van moreel en aesthetisch voelen, enz. Ze beantwoordt aan een andere gebondenheid: aan de beperking tot een bijzondere gevoelssfeer, die de verskunst maakt tot dichtkunst in engere zin (poëzie), en ook de woordkeus beperkt.

Poëzie is naar wezen sacraal, naar vorm ritueel. Niet elk woord is ontvankelijk voor de dichterlijke wijding. Wel is, binnen de sfeer dezer wijding, verschil mogelijk van gestemdheid, karakter, nuanceering, waardoor de bruikbaarheid van sommige woorden verschillend zal worden beoordeeld. Nieuw aan vreemde talen ontleende woorden, die in de landstaal nog onzuiver klinken, hebben weinig kans van bruikbaarheid, al zijn verrassingen lang niet uitgesloten. Meesterlijk is in dezen Herman van den Bergh (bijv. in zijn Priapische Liederen). Er zijn onbetwistbaar profane woorden, wier bruikbaarheid alleen berust op contrastwerking: een gedicht kan ‘gekruid’ worden door prozaïsche inslag, door onderbreking van de dichterlijke taal; een mogelijkheid welke het bestaan van de dichterlijke taal niet weerspreekt maar bevestigt. Men zou zeer krasse voorbeelden van volslagen onbruikbare woorden kunnen bijbrengen - doch de welvoeglijkheid dient in acht genomen.

In Poelhekke's ‘Woordkunst’, waar overigens (niet naar de geest, maar naar de ziel) veel goeds van is te zeggen, wordt het bestaan van een ‘dichterlijke taal’ bestreden op een wijze waarop men ook het bestaan van een boevetaal zou kunnen weerleggen. De redeneering zou dan aldus luiden:

‘Men hoort wel eens spreken van “boevewoorden” en van “boevetaal.” Deze uitdrukkingen hebben al heel wat aanleiding gegeven tot misverstand. Geen enkel woord is meer boefachtig dan eenig ander. Een aparte boevetaal bestaat evenmin. Ieder woord, iedere uitdrukking kan materiaal zijn voor den boef. Het komt er slechts op aan, dat het woord zijn juiste plaats inneme’.

De boevetaal heeft bijzondere redenen om te veranderen: zij is een geheimtaal, en moet geheim blijven. Ook in de verskunst is iets van een geheimtaal; zij wijst van het schijnbaar bekende naar het mysterie, zij moet zich verzetten tegen de sleur die haar uit de sfeer van het mysterie neerhaalt. Zoo verandert ook zij, tot onherkenbaar wordens toe; wanneer het rhetorisch bizarre niet meer dient als geheimtaal voor het on-

[p. 307]

zegbare, kan de gewoonheid zelf tot het buitengewone worden. Het ‘praten dat wonderlijk wordt’ (Dirk Coster), de ‘eigenaardig-gewone praattoon’ (Ant. Donker) van Nijhoff en volgelingen is een nieuw stadium, dialect a.h.w. van de dichterlijke taal. Dit moet overigens niet uitsluitend als terugslag worden begrepen tegen bepaalde vórmwaardeeringen; een dergelijke strooming berust ook vooral op waardeering (en ontvankelijkheid) voor een bepaalde gevoelstoon, die op dat oogenblik het zwaarstgeladen schijnt van het mysterieuze wezen der poëzie, een sfeer die haar op dat oogenblik het meest doorzichtig schijnt te omhullen. Voor Nijhoff, en voor de zuiversten zijner navolgers, is de schoonheid geopenbaard in de wonderbaarlijke wereld onzer eerste levensjaren; deze, van toevallige en storende bijzonderheden ontdaan, is niet beter uit te drukken dan in een gelijkerwijs gezuiverde (i.c. geraffineerde) kindertaal. Het maakt onafzienbaar verschil, of men hierop is ‘ingesteld’, dan wel op de gloeiende, vaak zinnelijk oververhitte schoonheidsvisioenen der jongelingsjaren, die, juist door hun hevigheid, in de vorm vaak niets anders achterlaten dan de schijn van een harde, zwarte wreedheid - ze zijn als melodieën, waarvan enkel een, op zich zelf beteekenislooze, begeleiding wordt vastgelegd. Het wordt gevoeld als een overwinning zonder weerga, maar de verovering blijkt vaak niets dan verkoolde ruïnes en prikkeldraadstaketsels. Zoo zie ik terug op veel van mijn eigen gedichten; zoo is, in zekere zin, het totaalbeeld van wat wij nu de school van Bilderdijk mogen noemen; tot in Bilderdijks beschrijving dier geïnspireerde. doch tevens verraderlijke, toestanden zelve:

Bedwing het, Dichter! ja, niets hoeft dien stroom te nopen,
Die in uw boezem welt. Hij barst zijn sluizen open.
Uw borst verwijdt zich, en uw ingewand wordt vuur.
Uw wezen breidt zich uit door d'omvang der Natuur.
Uw bloed stijgt kokend op, en klemt den stroeven gorgel,
En de adem neemt voor spraak den toonklank aan van 't orgel.
Verbeelding vliegt in vlam, en spiegelt, beeld voor beeld,
De zielsbeweging af, die door uw aders speelt.
Nu zingt ge, en 't is muziek; 't zijn beelden, die als schimmen
Door tooverkracht gedaagd, uit donkre nevels klimmen,
Maar blinkend, schittringvol, en door hun eigen licht.

Ook bij de volkomenste beheersching der technische middelen, is het niet mogelijk elk gevoel uit te drukken op (menschelijkerwijs gesproken) voldoende wijze. Het is niet genoeg dat men het gevoel heeft

[p. 308]

(er door bezeten wordt); men moet in (de zin van) het gevoel gelooven, zoo dat men er zich mee kan vereenzelvigen; men moet zich in het midden van zijn gevoel stellen, zoodat het middelpunt van de bewuste persoonlijkheid, de wil, samenvalt met het middelpunt, het dichtste, zuiverste van de gevoelsnevel (ik vrees, niet verstaan te worden, maar het is moeilijk te zeggen), zoodat de persoonlijke taal tevens de taal is van het gevoel-in-abstracto. Die taal mag (op straffe van onverstaanbaarheid) niet wezenlijk strijden met de traditioneele taal, evenmin als de techniek van een schilder, hoe persoonlijk ook, de scheikundige wetten mag miskennen, waaraan de verf gehoorzaamt. Dat niet alleen het gevoel, maar ook de waardeering voor (het geloof in) het gevoel vereischt is voor de schepping, blijkt reeds uit mijn definitie (Kunst is werk, enz.). Want het kunstwerk moge de meest verwijderde nevenbedoelingen hebben, als kunstwerk dient het tot zielsuitdrukking; daartoe moet datgene wat uitgedrukt moet worden, in staat zijn een doel te vormen, want, zonder doel (bewust of onbewust), geen werk.

Vaak is het voor de oningewijde moeilijk te begrijpen waarop de waardeering voor een gevoelstoon berust. - Van Ostayen verwijt Wies Moens, al zijn gedichten af te stemmen op een als verheven gevoelde deemoed. Zulk een instelling-bij-voorbaat heeft natuurlijk ook Van Ostayen: een zware zure sfeer van vroeg-oude wereldwijsheid (zelfs doorklinkend in de uitbundige Charlestons), welke men, om begrijpelijke reden, bij vele Vlamingen vindt. Blijkbaar zijn de wijsheid en de oprechtheid hier de elementen van poëzie. Maar hoe meer die richting (ook bij vele Noordnederlanders) naar het cynische afzakt, hoe meer de poëzie daaruit verdwijnt, en hoe negatiever de verstechniek wordt. Bij Richard Minne vinden we dit cynisme nog met positieve techniek verbonden, maar, mèt de ondermijning van het geloof in de feitelijke overmacht van de ziel, wordt ook de verdwijning van de dichterlijke taal voorbereid, en ook die van de klankgebondenheden welke daartoe behooren.

Het opzettelijk parodieeren der dichterlijke taal, als intermezzo soms verfrisschend, wordt licht een gevaarlijke manie, een soort zwarte mis.

Tenslotte: men kan de dichterlijke taal vergelijken met een symbolisch masker. Voor wie de zin hiervan wèl verstaat, heeft het woord ‘masker’ een dubbelzinnige, voluit paradoxale klank: het is niet alleen een verbergen en openbaren tevens, maar het is een verbergen òm te openbaren.

HENDRIK DE VRIES