Onze Taaltuin. Jaargang 1

Boekbespreking

Dr. J.G.M. Moormann. De geheimtalen. Een studie over de geheimtalen in Nederland, Vlaamsch-België, Breyell en Mettingen. Zutphen, W.J. Thieme en Cie. 1932. (XVI + 436 pag.).

Met dit boek, waarmede de Schrijver den doctorsgraad aan de Universiteit van Nijmegen behaald heeft, zijn we ineens een heel eind verder gekomen. Totnutoe bezaten we over de geheimtalen van Nederland nog slechts kleinere of grootere, maar meestal zeer onsamenhangende reeksen van gegevens, en bewerkingen die niets anders konden zijn en ook niets anders bedoelden te zijn dan een eerste globale samenvatting, un premier jet. Nu is dit echter goeddeels anders geworden. En is een interessant en mooi levend stuk taalterrein in zijn voornaamste grenzen verkend en definitief gevoegd bij het ‘normale’ domein der nederlandsche taalwetenschap.

Het onderzoek der geheimtalen vraagt een heele reeks aparte kennissen, die men niet spoedig in één persoon bijeenvindt: die van de struc-

[p. 188]

tuur van een bepaalde laag der maatschappij waaraan men anders gaarne voorbijgaat, van de daarin voorkomende verhoudingen, vooral natuurlijk op linguistisch gebied, van mogelijke beinvloedingen van deze of gene kant etc. Maar het vordert ook, dunkt me, een stuk speciale geestesaanleg: een fijn gevoel en onderscheidingsvermogen voor wat volksch - of nog daar beneden - is, een natuurlijke geschiktheid om een eenvoudige psyche te begrijpen, een durf om het moeilijk terrein in te gaan, maar vooral ook: een vasten blik om temidden van den overvloed van de toestroomende feiten de groote lijnen in 't oog te kunnen houden en verder vanzelf: de gave der critiek. De onderzoeker der geheimtalen staat als het ware op het eigen taalgebied: een reeks totnutoe onbekende idiomen te ontdekken; hij vindt opeens onvermoede paden in den nationalen taaltuin. Wil alles dus goed gaan, dan moet hij over een fijne speurzin en een gevoelige ontdekkersnatuur beschikken. We hebben hier een terrein voor ons dat als bij uitstek geknipt is voor specialisatie.

Dr. Moormann, sinds jaren al bekend als een ijverig onderzoeker van de nederlandsche geheimtalen, voldoet zeker aan de eischen hierboven gesteld. Hij kan veilig gelden als de specialist dien we zooeven op het oog hadden.

Natuurlijk heeft Dr. Moormann bij zijn studie de gedrukte bronnen en de oudere gegevens over de geheimtalen niet verwaarloosd. Maar de eigenlijke verdienste van zijn werk ligt toch hierin, dat hij zelf het land is ingetrokken en overal, waar zwervers en kleine venters, woonwagenbewoners of leden van het dievengilde te vinden waren, zijn oor te luisteren heeft gelegd. Deze sfeer van direct onderzoek, die op tallooze plaatsen uit dit boek spreekt, wekt vertrouwen; zij geeft ons den indruk dat de zaken hier tot op den bodem geraakt zijn en als het ware in statu nascendï worden betrapt.

Veel nieuws heeft Dr. Moormann ontdekt; allereerst de structuur der nederlandsche geheimtalen. Hij onderscheidt er vier: het Bargoensch, de taal van zwervers in woonwagens, vensters etc.; de dieventaal, die in de dievengildes van onze groote hollandsche steden wordt gesproken; het Jargon - hier werd een algemeene term met allerlei wisselende beteekenissen tot vakterm verheven - van kooplui (vee-, paarde- en gevogeltehandelaars), gelocaliseerd op alle groote veemarkten en in het oosten van ons land; en tenslotte de kramertalen tot ± 1900 gesproken door reizende kooplieden (voornamelijk in stoffen en ellewaren) gebruikt in de Kempen, Breyell en Mettingen. Eenigszins apart staan de z.g. lettertalen (p-taal, k-taal etc.) waarvan de vorming op een zuiver

[p. 189]

uitwendig morphologisch procédé berust. Het materiaal dat er van elk dezer talen gevonden is wordt telkens tot aparte nauwer samenhangende woordgroepen vereenigd; daardoor wordt op de eerste plaats het opnemen van lange onoverzichtelijke lijsten vermeden, maar vervolgens krijgen we daardoor ook ineens een diepe kijk op de mentaliteit en de sociologie der betreffende taalsprekers. Zoo worden in de dieventaal b.v. achtereenvolgens onderscheiden de woorden voor: politie, gerecht etc.; stelen; soorten dieven en diefstallen; namen voor inbrekerswerktuigen; brandkasten, laden, lessenaars etc.; verraden en bekennen; gevangenis etc..

In het Jargon groepen voor: gebreken van dieren, en verder volledige geheime getalsystemen. Zelfs kunnen we zien hoe hier een langzamerhand bekend geworden getallenstelsel door een ander wordt vervangen!

Men ziet dat het bewijs voor de juistheid van de getroffen indeeling, het bewijs dat de vier onderscheiden groepen werkelijk afzonderlijk bestaan, hiermede tevens al direct is geleverd. Als men de structuur van het materiaal in het oog houdt, ziet men als het ware direct ook de genese van de betreffende geheimtaal voor zich. Indien Dr. Moormann niet tot de bronnen zelf gegaan was, zou dit mooie resultaat natuurlijk zeker niet bereikt zijn.

Verder zijn er natuurlijk tal van nieuwe geheimtaalwoorden gevonden; is de rol van het bargoensch, het jiddisch, het zigeunersch etc. meer in het bijzonder vastgesteld; is zooveel mogelijk de geographische verspreiding van elk der geheimtalen nagegaan etc. etc. Voor de liefhebbers om van te smullen, maar hier zou het ons te ver voeren om op détails in te gaan.

Na de behandeling der geheimtalen volgt nog een bijzonder uitvoerige studie over het jiddisch en het zigeunersch. Deze idiomen hebben zeer veel invloed uitgeoefend op de geheimtalen; zij hebben er woorden aan geleverd, zelfs morphologische procédé's voor afgestaan. Een overzicht daarvan kon in een goed en volledig boek over de geheimtalen dus niet ontbreken. Buitengewoon interessant is het om aan de hand van het hier gepubliceerde materiaal na te gaan hoe allerlei taalprocessen vooral van semantischen aard, waarvan we het normale verloop al kennen, in de geheimtalen, het jiddisch en het zigeunersch weer terugkeeren. Nu echter in een veel heviger en veel krachtiger vorm. De psychologische situatie is bij geheimtaalsprekers en zigeuners natuurlijk altijd iets meer gecompliceerd dan in andere gevallen, maar anderdeels hebben we hier goeddeels nog met zeer eenvoudige, af en toe zelfs ietwat kinderlijk aandoende naturen, te doen. Den indruk van

[p. 190]

een scheiding, een principieele distinctie tusschen het algemeen beschaafd en de zooeven genoemde talen krijgt men nooit; duidelijk staan we hier op een terrein dat annex is aan ons eigen gebied. Het jiddisch heeft zich al heel bijzonder sterk geassimileerd aan nederlandsche taalgewoonten; met het zigeunersch is het in dat opzicht natuurlijk eenigszins anders gesteld.

Bij het bespreken van het ontstaan der geheimtalen houdt Dr. Moormann zich zeker - in tegenstelling met anderen - terecht wat afzijdig van de theorieën die de ‘rites de passage’ hierbij willen betrekken. ‘Rites de passage’ is een heel algemeen begrip; A. van Gennep heeft wel allerlei initiatie-riten, gebruiken bij opname in geheime mannenof vrouwenbonden, bij het aangaan van een huwelijk enz., zooals die bij een heele reeks primitieve volkeren voorkomen, bijeengezet en samen besproken, maar daarmede is nog volstrekt niet bewezen dat we hier steeds ook met hetzelfde type feiten te doen hebben. Het tegendeel wordt zelfs met den dag waarschijnlijker. Hoe langer hoe meer blijkt in de moderne ethnologie dat lang niet alle culturen van dit soort feiten vertoonen, dat ze lang niet overal hetzelfde beteekenen en vooral - en dit is een zaak van het allergrootste belang - dat ze met allerlei andere cultuurfeiten samenhangen bij een heele rij van volken en met deze samen een z.g. ‘kultuurkring’, een bijeenbehoorende en onverbreeklijk met elkander verbonden groep van cultuurverschijnselen, vormen. Als er vandaag aan den dag door een modern ethnoloog over de ‘rites de passage’ geschreven zou moeten worden, zou 't boek van A. van Gennep waarschijnlijk in een drie- of viertal afzonderlijke werken uiteenvallen, die elk een veel succincter en veel reëeler beeld van een stuk werkelijkheid zouden geven dan dat van den franschen geleerde die volgens de verouderende evolutionistische methode alles maar aan elkander praat.

Een ‘passage’ gaat er aan het opnemen binnen de kring der geheimtaalsprekers niet vooraf; we kunnen voor het ontstaan van het bargoensch, de dieventaal, het jargon etc. in principe rustig klaarkomen met de algemeene differentiatietendenz die we in geheel het taalleven zien werken. Eenige bijzondere omstandigheden, die samenhangen met de sociale positie van de gebruikers der geheimtalen, moeten we daarbij zeker in het oog houden. Maar de parallel uit te strekken tot exotische verschijnselen als 't gebruik van afzonderlijke talen bij inwijdingsriten van negers, indianen en vooral de bewoners van de Stille Zuidzee is volstrekt niet noodig.

Dr. Moormann is met één deel niet tevreden. In het ‘Woord vooraf’

[p. 191]

wordt ons als tweede deel beloofd een ‘Bronnenboek’ in den trant van Friedrich Kluge's Rotwelsch. En als derde een ‘Woordenboek der Geheimtalen’. De voorbereiding daarvoor is al een heel eind gevorderd. Het is te hopen dat de verschijning van deze beide werken niet al te lang op zich zal laten wachten en dat ze dezelfde eigenschappen zullen vertoonen als het thans reeds gepubliceerde eerste deel. Misschien ziet Dr. Moormann dan tevens nog een gelegenheid om een alphabetisch zaakregister aan ‘De Geheimtalen’ toe te voegen; in een werk dat zooveel verschillende zaken behandelt en deze van zooveel verschillende zijden belicht kan dit van veel belang zijn.

J.W.