Onze Taaltuin. Jaargang 1

Syntaxis en dialectstudie V
Intonatie en syntaxis 3

In ons vorige artikel hebben we de intonatie naar toonhoogte en duur beschreven van een eenvoudig vragend zinnetje. Het doel daarvan was o.a. te demonstreeren, hoe zonder verandering van de grammatische vorm, alleen door een wijziging van de accentvorm een verandering in de gevoelswaarde van de zin kan worden uitgedrukt.

In principe bleef het totale verloop van de toonlijn gelijk; de onderlinge verschillen waren hoofdzakelijk gradueel en concentreerden zich vooral op de plaats van het hoofdaccent. In alle zinnen bleef het vragende karakter gehandhaafd. Maar toch zal het niemand zijn ontgaan, dat door verandering van de psychologische modaliteit tevens het vraagkarakter van de zin werd gewijzigd. De ‘neutrale’ vraag zou men een directe of spontane vraag kunnen noemen, een vraag om inlichtingen, geboren uit de wil van den spreker zelf. De vraag met verwondering geuit, is pas mogelijk na een mededeeling, een bericht van een ander, of als reactie op een opgevangen gerucht. Hier overheerscht niet de logische inhoud, maar de gevoelsinhoud.

Wat de logische inhoud betreft kan men hier spreken van een secundaire vraag, een zin die het gehoorde herhaalt in vragende vorm om aan verschillende psychologische modaliteiten uitdrukking te geven.

[p. 170]

Bij deze verwondering kan het zijn, dat men het gehoorde niet goed heeft verstaan of het gerucht niet ten volle vertrouwt. Dan staat de herhalende vraag nog betrekkelijk dicht bij de directe vraag naar inlichtingen. Het kan echter ook zijn, dat men zich het gehoorde niet goed kan of durft realiseeren, omdat het zoo zeer in strijd is met hetgeen men verwachtte. In dit geval staat de herhaling verder af van de zuiver informeerende vraag, is niet zoozeer tot de aangesproken persoon, als wel tot den spreker zelf gericht: hij staat, zich verwonderend, stil bij hetgeen hij hoorde en poogt door herhaling in de beteekenis daarvan door te dringen. Vandaar de sterke vertraging van het tempo. Vooral het hoofdmoment van de zin vraagt zijn aandacht. Daar werken dan ook toon en tempo in 't bijzonder samen om zijn verwondering uit te drukken. Niet ver van deze modaliteit der verwondering staan de andere. Blijde verrassing, schrik en angst kunnen alle drie in de grond van de zaak beschouwd worden als modaliteiten, waarbij men het gehoorde met zekere verbazing aanvaardt: in al deze gevallen is het gehoorde in tegenstelling met het verwachte. Alleen de reactie van den hoorder op dit onverwachte is verschillend. Het is meer dan verwondering, het is verwondering, die overgaat in blijdschap, of in schrik, of in angst. Vandaar dezelfde tendenties in de intonatie, en hoofdzakelijk slechts gradueele verschillen, of verschillen in de contrasten tusschen de onderdeelen der zin.

Bij ‘angst’ is echter ook de andere opvatting mogelijk. Ook de directe vraag, dus zonder dat men van te voren door een ander is ingelicht, kan uit een gevoel van angst ontstaan. Men overweegt dan de mogelijkheid van de gebeurtenissen en berekent met angst en beven de te duchten gevolgen. Om meer zekerheid te krijgen, misschien met een vleug van hoop op een ontkennend antwoord, gaat men vragen, maar de angst door bevestiging klinkt in de vraag door. Reeds vóor of tijdens de vraag dus realiseert men zich het gevraagde.

Men ziet hoezeer deze psychologische modaliteiten in elkaar vervloeien en hoe men bij analyse tot subtiele onderscheidingen gedwongen wordt. Van volledigheid is bij deze beschouwing geen sprake. Ik nam er slechts vrij willekeurig eenige mogelijkheden uit.

Het blijft vooralsnog de vraag, of al deze subtiele schakeeringen zich werkelijk weerspiegelen in de intonatie, of men werkelijk z'n stemming of z'n gevoelen zoo zeer verraadt in z'n accentvorm, en of een ander inderdaad in staat is dit op het gehoor af te begrijpen.

Behalve door een groot aantal voorbeelden op de hier bedoelde wijze te analyseeren, zou men dit ook op andere wijze proefondervindelijk

[p. 171]

kunnen vaststellen. Van zinnen, op verschillende wijzen geïntoneerd al naar de begrips- of gevoelsinhoud, waarvan men van te voren door nauwkeurige analyse de modaliteit heeft bepaald, make men grammophoonopnamen. Het verdient de voorkeur om met de grammophoonopname een opname op de film (oscillograaf) of op het beroete papier (kymograaf) te combineeren. Dan heeft men van iedere werkelijk gesproken en gehoorde intonatie de bijpassende kromme. Heeft men zoo deze opnamen gemaakt, dan kan men de platen door verschillende personen laten afhooren. Deze ‘proef’ personen moeten dan trachten de gevoelswaarde van de gehoorde zinnen te bepalen. Men kan dit laten doen op verschillende afstanden van de grammophoon. Eerst dichtbij, zoodat de zin ook naar de begripsinhoud verstaanbaar is. Dan verder af, tot alleen de rhythmische gang of het toonverloop is te hooren, en zoodoende de accentvorm wordt geïsoleerd.

Een andere vraag is of de intonaties, die men aldus ook werkelijk begrijpend hooren kan, door analyse van de bijpassende curve, in exacte maten of formules kan definieeren. Nimmer zal dit het eenige doel kunnen zijn, maar alleen dienen als middel tot vergelijking. Doch in zeer vele gevallen, zooals ons boven besproken voorbeeld reeds doet vermoeden, zal deze taak zeer moeilijk zijn. De functies vloeien geleidelijk in elkaar over, derhalve mag men tusschen de accentvormen, als uitdrukking van deze modaliteiten, geen scherpe grenzen verwachten. Maar wellicht is het mogelijk voor werkelijk hoor- en begrijpbare intonaties min of meer breede gebieden op grafische voorstellingen van toon en duur uit te teekenen.

Het spreekt vanzelf, dat men ook met nog andere factoren dan toon en tempo te rekenen heeft. De methode van de oscillograaf maakt het mogelijk de berekening van de frequentie der boventonen zeer ver door te zetten, al lijkt deze eindelooze becijfering niet erg aantrekkelijk. Toch kan het voor de bestudeering van zoo subtiele nuancen in de beteekenis der zinnen noodig zijn, de formatie van vocalen en consonanten tot in uiterste finesses na te gaan, zooals Brandl en Tourbier het ondernomen hebben in hun ‘Lebendige Sprache’.

Aan de andere kant moet men het machtige middel van de context nimmer vergeten. Het is heel wel mogelijk en zelfs zeer waarschijnlijk, dat bepaalde intonatievormen pas begrijpelijk worden door het verband met voorgaande of volgende zinnen, of in verband met de heele sfeer waarin de enkele zin gesproken wordt. Gedeeltelijk bleek dit reeds bij de analyse van de gevoelswaarde der voorgaande vragende zinnen. Maar evenzeer is het denkbaar, dat de context alleen de modaliteit suggereert,

[p. 172]

en dus een bijzonder kenmerk in de accentvorm overbodig maakt. Niet voor iedere schakeering in de modaliteit dus behoeft men een schakeering in de intonatie te verwachten.

Hebben we uit bovenstaande bespreking aanwijzingen gevonden voor het bestaan van bijzondere kenmerkende eigenschappen van de vragende intonatie, nog duidelijker komt de typeerende vraagvorm uit, als we de neutraal vragende zin vergelijken met een zin, die dezelfde grammatische bouw vertoont, maar door onderschikking aan een volgende hoofdzin een hypothetische functie krijgt, bv. in: ‘Komt Piet vandaag ook, dan blijf ik thuis.’

In fig. I kan men van beide zinnen het verloop der toonhoogte vergelijken. Lijn I geeft weer de synthetisch gesloten vraaglijn, die we reeds uit de vorige figuur (vorige art.) kennen. De toon zet in op 200, loopt door de m even naar beneden, maar maakt bij het hoofdaccent een flinke sprong omhoog; dan volgt een vrij geleidelijke inzinking naar het lage, breede dal, terwijl de toon aan het zinseinde zich weer opheft tot de beginhoogte; maar het einde blijft toch aanmerkelijk beneden de ie van ‘piet’.

Heel anders is het verloop van de tweede lijn. Wel zijn er enkele punten van overeenkomst. Het zinsbegin vertoont een soortgelijk verloop als in de vragende zin: lichte daling van o door m, en een stijging naar de ie. Ook het zinseinde heeft een overeenkomst: de slothoogte verschilt betrekkelijk weinig (175-200). Maar in de vraag buigt de toon in de o omhoog, terwijl de o in de hypothetische zin van het begin tot het einde dezelfde hoogte houdt. En het verschil in het zinsbegin is, dat in de hypothetische zin het algemeen niveau veel lager ligt. Ook de top van de ie (plaats van het hoofdaccent) blijft ver beneden die in de vragende zin. De hoogste punten van lijn 2 komen nergens uit boven de beginhoogte van de vraag.

Doch het groote verschil zit toch in het verloop van toonhoogte als geheel. Nadat de tweede lijn in de ie is geklommen tot 150, treedt geen daling in, zooals bij de vraag, maar volgt integendeel een stijging naar de rest van de zin (200). Deze hoogte wordt gedurende ‘andaag’ gehandhaafd; de o ligt weer even iets lager, maar blijft toch aanzienlijk ver boven de beginhoogte. Het typische vraagdal en het oploopen van de toon in het zinseinde ontbreken dus, het heele verloop ná het hoofdaccent is hoog en vlak. Tengevolge daarvan mist het hoofdaccent dat felle contrast met z'n omgeving. In de vragende zin ligt de ie hoog boven het voorgaande en het volgende deel van de zin. In de hypothetische

[p. 173]

Fig. I Fig. II

Fig. III

[p. 174]

zin vormt die ie alleen een tegenstelling met het zinsbegin, maar is overigens in de stijgende toonlijn van de heele zin opgenomen.

Ook in de duurlijnen zijn enkele opvallende verschillen aan te wijzen, zooals kan blijken uit figuur II. In het voorgedeelte valt de lange o van ‘komt’ op bij de hypothetische zin, die tweemaal zoo lang is als de o in de vraag. Bij de tp is dit precies omgekeerd. Wijst dit op een tegenovergestelde behandeling van vocalen en consonanten?

Misschien zijn dit toevalligheden, wat uit meer voorbeelden zou moeten blijken. Het gedeelte, dat het hoofdaccent draagt, is nagenoeg gelijk. Maar de tweede helft is bij de ondergeschikte zin aanmerkelijk sneller van tempo. Dit geldt voor alle klanken, vocalen zoowel als consonanten, maar speciaal de nd en de o springen in het oog.

Het verschil in tempo van beide zinnen wordt ook duidelijk wanneer men de totaalcijfers naast elkaar zet: neutrale vraag 161, hypothetische zin 133.

Het is dus wel heel waarschijnlijk, dat het verschil in functie hier samengaat met een verschil in intonatie, zoowel wat betreft de toon als het tempo.

In dit opzicht staan dus de vragende en de hypothetische intonatie tegenover elkaar. Voor een volledige beschrijving van de intonatie als uitdrukking van de hypothetische functie moet men tevens letten op de verhouding tot de volgende hoofdzin: ‘dan blijf ik thuis’. Het hoofdaccent is hier gelegd op ‘ik’.

In fig. III vindt men de toonhoogte van beide zinnen achter elkaar.

Onmiddellijk valt het op, dat de hooge toonlijn van de tweede helft der hypothetische zin zich niet geleidelijk voortzet in de hoofdzin, maar dat er een vrij scherp contrast bestaat tusschen het einde van de hypothetische en het begin van de hoofdzin. De hoofdzin zet in op dezelfde hoogte als de bijzin begon (120). Vrij vlak verloopt deze zin, om alleen in de i (‘ik’), de plaats van het hoofdaccent, tot 175 op te loopen. Deze top blijft dus beneden de hooge toonlijn in de bijzin, maar hier heeft het hoofdaccent weer de volle kracht van het contrast tusschen vóoren nagedeelte, want na de i zakt de toon weer onmiddellijk naar de hoogte van het begin.

Een vergelijking van de duur der beide zinnen heeft hier geen zin, omdat de te vergelijken grootheden ongelijksoortig zijn. In dit verband is alleen de d van ‘dan’, het eerste woord van de hoofdzin te vermelden. Deze is namenlijk extra lang: 25. Natuurlijk is deze lengte te danken aan de pauze tusschen beide zinnen, die zich in de kromme op het beroete papier op dezelfde wijze manifesteert als de sluiting

[p. 175]

vóor de explosie van de d. Deze betrekkelijk lange pauze tusschen beide zinnen onderstreept dus het contrast, dat we vonden tusschen het toonverloop van bijzin en volgende hoofdzin.

Voor een preciese beoordeeling van de duur dezer pauze in verband met de functioneele verhouding tusschen hoofd- en bijzin, is het noodig de verhouding tusschen andere hoofd- en bijzinnen te vergelijken, bv. die tusschen hoofdzin en objectzin. Dit geldt trouwens voor de heele intonatie van deze voorwaardelijke zin. De verschillen met de zuiver vragende zin zijn duidelijk, maar in hoeverre deze intonatie werkelijk typeerend is voor de hypothetische functie, laat ik voorloopig in het midden.

Ten slotte heb ik nog de duur en de toon vergeleken van deze op de hypothetische bijzin volgende hoofdzin en de vrije hoofdzin: ‘dan blijf ik thuis’. Er waren echter geen noemenswaardige verschillen te vinden. De functioneele verhouding wordt dus uitsluitend uitgedrukt door de intonatie van de bijzin, de pauze, en het contrast in de toonhoogte van hoofd- en bijzin.

G.A. VAN ES