Onze Taaltuin. Jaargang 1

Over methodiek van het onderwijs in het Nederlandsch, II.

Het Nederlandsch op het gymnasiale eindexamen.

Er is een opvallende leemte in het program van het Eindexamen der Gymnasia, wat betreft het vak Nederlandsch: de moedertaal wordt alleen schriftelijk ‘geëxamineerd’. Wie er buiten staat, zal zeggen: ‘Hoe is het in de wereld mogelijk!’ Wie er middenin zit, in het onderwijs en in het examen, beschouwt het feit als een absurditeit.

Allereerst omdat men allerwegen van de bezitters van een zoo belangrijk einddiploma onderstelt, dat zij in staat zijn ‘hun gedachten mondeling en schriftelijk in goed Nederlandsch uit te drukken.’ Hierbij mag men onderscheiden: 1. een dragelijke uitspraak van het zoogenaamde Algemeen Beschaafd, althans het bewustzijn van de eigen afwijkingen daarvan. 2. de hanteering van een veelzijdig Nederlandsch idioom en van een lenige Nederlandsche syntaxis. 3. een duidelijke en aangepaste voordracht van geschreven Nederlandsch.

In de tweede plaats, omdat van een Gymnasiast mag worden verwacht, dat hij in staat is de stilistische qualiteiten van een stuk proza, wetenschappelijk, ambtelijk of litterair, te verklaren. Heel het program

[p. 176]

dezer school is immers gericht op het besef van stijl, op het besef van ‘waarom staat het zóo geschreven en niet anders.’

Men klaagt over het onvermogen van vele ‘gestudeerden’ en van ‘studenten’ ten opzichte van alle hier genoemde van-zelf-sprekende eischen. Men heeft het recht niet erover te klagen, wanneer men den aanstaanden student deze eischen niet categorisch stélt. Pas wanneer dit geschiedt, zal de plaats der eere van het Nederlandsch op de lijst van ‘vakken’, namelijk onmiddellijk na de Oude Talen, niet meer den indruk maken van een ongepaste ironie.

Men zou kunnen meenen, dat het schriftelijk examen door een veelzijdigen, gedegen inhoud, in de leemte althans ten deele voorziet.

Schriftelijk wordt van den candidaat verlangd: een opstel. Ik zal niet trachten volledig uiteen te zetten, waarom het meestal onmogelijk is, op grond van dit ‘opstel’ het taalvermogen van den candidaat te taxeeren: de klachten van gecomitteerden zijn eindeloos en velerlei. Mij is het thans te doen om de vraag: blijkt uit het opstel het vermogen van den candidaat, verschillende taalstijlen te hanteeren en den taalstijl te kiezen, die past bij den aard en het doel van zijn ‘geschrift’?

Inderdaad is dit maar zelden het geval. Een deel der eindexamenopstellen is, naar een dogma van het einde der 19de eeuw dat ons nog altijd als nieuw en als het neusje van den zalm der methodiek wordt voorgehouden, geschréven zooals de ‘opsteller’ spréekt. De zaak is klaarblijkelijk zoo gelegen, dat er docenten zijn die de gesproken omgangstaal van den leerling beschouwen als de heilige, onfeilbare ‘levende’ taal. Deze interpretatie van het begrip ‘levend’ is een heel andere, dan die door de moderne taalwetenschap wordt gegeven. Zij leert ons, dat ‘levende taal’ is elke taal, maar ook elke taalsoort, die het product is van een voortdurende ontwikkeling. Niet alleen de gesproken omgangstaal, alle gesproken-taalstijlen en alle geschreven-taalstijlen zijn ‘levend’. En wanneer men het dogma ‘schrijf zooals gij spreekt’, na het allereerst van het ‘taaldespotische’ karakter van den imperatief te hebben ontdaan, als constateering wil handhaven, dan zal ‘men schrijft zooals men spreekt’ alleen bruikbaar zijn, indien ‘spreken’ wordt begrepen als ‘zich uiten in een vorm die harmonieert met den inhoud en het doel van de uiting’. Gezonder beginsel is echter, de gelijkstelling van schrijven en spreken te laten varen, en te verlangen, dat men ‘schrijft in een taalvorm die harmonieert met het doel van het schrijven.’

Een leerling die zich maar van éen manier van spreken bewust is,

[p. 177]

zal, wanneer hij aan het verouderde dogma gehoorzaamt, inderdaad ook maar op één manier kunnen schrijven. Zoodra hij niet moet babbelen, praten of converseeren in den trant van ‘gezellige jongelui’, zal hij hopeloos te kort schieten in kennis van woorden en wendingen van het betoog, de beschouwing, den logisch geordenden gedachtengang; in gevoel voor de affectische vormen der beschrijving evenzeer. Dit tekort aan taalkennis en taalgevoel wordt natuurlijk in het babbelend, pratend of converseerend ‘opstel’ gecamoufleerd.

Het openbaart zich echter in volle armoedigheid bij een ander deel van het schriftelijk examen, bij de vertalingen uit het Fransch, Duitsch en Engelsch. Bij het eindexamen wordt verlangd een vertaling van een niet-gemakkelijk stuk proza. De bedoeling is, dat de aanstaande beoefenaar der wetenschap bewijst in staat te zijn, wetenschappelijke werken in de drie ‘moderne’ talen grondig en vlot te verstaan. Ik laat de vraag, of dit bewijs niet beter door een mondelinge vertaling en bespreking zou worden geleverd, terzijde. Ik constateer dat de eisch van een schriftelijke vertaling éen groot voordeel heeft voor de vorming der gymnasiasten: zij leeren in volkomen correcten vorm telkens twee talen die in techniek en vorm nauw verwant zijn, tegen elkaar afwegen. Om dat te kunnen leeren, moeten zij van het ‘taaleigen’ der vreemde en der Nederlandsche taal kennis bezitten. Zij moeten de waarde der woorden en wendingen in het verband van den zin en den geheelen tekst overwegen en in den ‘adaequaten’ Nederlandschen vorm omzetten. Wie niet door training kennis heeft van het Nederlandsch idioom, wie de Nederlandsche syntaxis niet heeft bestudeerd, wie de stilistische schakeeringen van zijn moedertaal niet heeft leeren beseffen, die zal niet werkelijk kunnen vertalen. Omdat hij over geen Nederlandsch taalvermogen beschikt. Het is mij bekend, dat zeer velen, deskundigen en leeken in het vak Nederlandsch, en ook deskundigen in andere vakken van het Gymnasiale onderwijs, een uitleg van den eisch der drie vertalingen als ik hier heb gegeven, te eenenmale verwerpen als te streng. Men beweert, dat men van... kinderen zoo iets niet mag eischen. Ik beweer, dat men van jonge mannen en jonge vrouwen van 18-20 jaar, die voorbereidend hooger onderwijs hebben genoten, die pretendeeren rijp te worden verklaard om zelfstandig te gaan studeeren in verschillende faculteiten der Universiteit, deugdelijke bewijzen van kennis niet alleen, maar ook en vooral van vermogen om die kennis te gebruiken, mag en moet verlangen. De methode van onderwijs op het Gymnasium moet daarop zijn gericht, het eindexamen moet de proef zijn op de som.

[p. 178]

Nu is sedert eenige jaren in de wet bepaald, dat bij de vaststelling van het cijfer voor Nederlandsch, rekening wordt gehouden met het Nederlandsch der vertalingen uit het Fransch, Duitsch en Engelsch. Ik laat al weer terzijde een uiteenzetting van de zeer verschillende toepassingen van dit voorschrift, al naar de opvatting der gecommitteerden en de docenten. Ik wijs alleen op de mogelijkheid, dat met behulp van deze bepaling duidelijker dan door menig opstel kan worden aangetoond, of de candidaat Nederlandsch ‘kent’. Mijn bedoeling zal men het best begrijpen door de bespreking van verschillende ‘foutieve’ vertalingen die mij onder de oogen zijn gekomen. Daaruit moge blijken, dat men niet vanzelf Nederlandsch leert door nog zoo goed onderwijs in het Fransch, Duitsch en Engelsch alléen; dat men bij het vertalen ‘fouten’ kan maken niet alleen bij gebrek aan kennis van de vreemde taal, maar ook bij gebrek aan inzicht in de verhouding der twee talen, en ten slotte bij gebrek aan kennis van het Nederlandsch in al zijn schakeeringen. De fouten die voortvloeien uit de eerste twee oorzaken, komen onherroepelijk ten laste van de taxatie der kennis van de vreemde taal; de fouten van de derde soort zijn bezwarend voor ‘het Nederlandsch van den candidaat’. Daarentegen verdient verhooging van het cijfer die candidaat, die geen of weinig fouten van de tweede soort op zijn rekening heeft, en die uitmunt in blijkbaar inzicht in de verhouding der twee talen.

Ik voeg aan deze beschouwing nog toe, dat ik heel niet bekoord ben door de practijk van dit betrekkelijk nieuwe onderdeel van het eindexamen in het Nederlandsch. Een mondeling onderzoek naar taalvermogen en stijlinzicht is alleen afdoende. Maar we moeten roeien met de riemen die we hebben, zoolang niet behalve een opstel een mondeling examen over een niet gemakkelijk fragment Nederlandsch wordt voorgeschreven. Ten slotte wijs ik er met nadruk op, dat ik door de hier volgende bespreking van eenige opvallende staaltjes van vertaling geen kritiek wil oefenen, maar wil aantoonen, dat idiomatische en syntactische vaardigheid in de moedertaal in concreto kan worden geconstateerd, onder anderen op grond van vertaalwerk.

Enkele voorbeelden zijn voldoende om te doen zien, wanneer alleen de kennis van de vreemde taal in het geding is:

Il faut ajouter: hij moet er bijvoegen. - L'idée de l'encyclopédie fut conçue: het streven naar de encyclopédie werd bekend. - Les différends d'Etat: de staatsverschillen. - Alles was die Satiriker ihren Zeitgenossen Schlechtes nachsagten: alle slechte eigenschappen waarvan de satirici toegaven dat hun tijdgenooten ze bezaten. - Il figure assez mal dans la

[p. 179]

galerie des adorateurs du pouvoir absolu: Hij ziet genoeg kwaad in de galerij...

Gevolgen van de verwarring van twee talen:

The translations have their merits as well as their demerits: de vertalingen hebben hun verdiensten even goed als hun onverdiensten. - Ein beispielloser Einflusz: een voorbeeldlooze invloed. - Begeisterte Prediger: begeesterde predikers. - Une série de progrès: een serie van vooruitgangen. - Recherches sur la propriété: onderzoeken over den eigendom. - Die Spur: de spoor. - Die Plamannsche Erziehungsanstalt: de Plamannsche school. - Les unes... les autres: de eenen... de anderen. - Das achtzehnte Jahrhundert hatte Interesse daran, das Mittelalter herabzusetsen: stelde er haar belang in. - Nichts konnte seinen Lauf aufhalten: kon zijn loop oponthoud bieden. - Dasz seinem Ehrgeiz Schranken gesetzt wurden: dat aan zijn drang naar eer perken gesteld werden. - Aufgaben die ihrer Lösung harrten: opgaven die met ongeduld wachten op hun tot stand koming. - Am Abend seines Lebens hat B. geäuszert, er sei Gott dankbar: heeft B. geuit, dat... Das erschien ihnen als die eigentliche Aufgabe des Menschen: scheen hun als de eigenlijke taak. - Une période de communisme agraire: een tijdperk van gemeenschappelijk bezit op landgebied. - Un homme qui déclarait Richelieu et Louvois les plus méchants citoyens de la France: een man die R. en L. de misdadigste burgers van Frankrijk verklaarde te zijn. -

Het is begrijpelijk, dat de meeste ‘verwarringen’ ontstaan bij de vertaling van het Duitsch in het Nederlandsch.

De derde groep bestaat uit afwijkingen van de normale Nederl. syntaxis of het Nederl. idioom:

To find motive for suspicion in most things he did: en aanleiding vond voor hem te verdenken. - To this purpose he devoted himself unswervingly: Aan dit doel wijdde hij zich onafgebroken toe. - Thus it happened that he remained for many years, not exactly unappreciated, yet not thoroughly appreciated: dat hij gedurende veel jaren bleef, niet nu juist niet op prijs gesteld, toch niet door en door op prijs gesteld. - Not perhaps till his untimely death did the country find out...: Eerst misschien pas toen een ontijdige dood een einde aan zijn leven had gemaakt... - For other reasons: wegens andere redenen. To commute the punishment of death for one of emprisonment: de doodstraf verwisselen voor een gevangenisstraf. - Er tritt den Reichsten wie ihresgleichen gegenüber: hij trad de rijksten als huns gelijken tegen. - Am Abend seines Lebens: bij zijn levensavond. - In den Mauern der Stadt B. aufgewachsen: in de muren. - Les Germains au moment où nous

[p. 180]

possédons des documents sur leurs institutions: op het oogenblik, waarvan wij historische documenten bezitten omtrent hun instellingen. - Ces textes laissent des doutes chez un esprit attentif: laten twijfel na bij... - Elle s'est trompée sur ses oeuvres: heeft zich vergist over zijn eigen werken. -

Bovenstaande afwijkingen betreffen het gebruik van voorzetsels en bijwoorden. Een andere bron van moeilijkheden is het Nederlandsche werkwoord:

Un régime qui aurait précédé le régime propriété: een stelsel dat zou hebben voorafgegaan... - No one could have started with a more resolute determination: niemand kon met een... hebben opgetreden. - Mais c'est là un principe qui n'a pas encore été confirmé par l'histoire: een beginsel dat nog niet bevestigd geworden is. - Opvallend is de neiging abstracte substantiva en ook wel gewone infinitieven te vertalen met den gesubstantiveerden infinitief: Le régime de l'indivision du sol: het stelsel van het niet verdeeld zijn van.... - Connaissent-ils la propriété du sol: het in eigendom hebben van grond. - La méthode consistait surtout à énumérer les objections: bestond uit het eruit halen van bedenkingen. - A complete mastery of language: een volmaakt zich meester zijn van de taal; een het volkomen meester zijn van de taal. - Die Bestürzung des Kaisers über die Niederlage: 't van streek zijn van den keizer. - Die Verlegenheit der Bundesgenossen über das unerwartete Glück: het niet weten wat te doen met het onverwachte geluk. - Von dem Ungestüm eines fremden Eroberers war alles zu fürchten: van het te keer gaan van een vreemden veroveraar. -

His fourteen-syllabic line: zijn veertien lettergrepen regel (samenstelling). - None of the translations have been successful: geen enkele van de vertalingen hebben een volmaakt succes gehad (congruentie). - Une opinion qu'on croit démontrée: een meening waarvan men gelooft dat deze (ook: die) bewezen is (verbindend voornaamwoord). - Nous en saisissons la marche: wij vatten ervan de ontwikkeling (woordschikking). - Nous nous sommes gardés de placer au début de ces recherches, comme on l'a fait trop souvent, un principe philosophique: Wij hebben het vermeden om voorop te stellen bij die onderzoekingen, zooals men te dikwijls gedaan heeft, een philosophisch beginsel (woordschikking).

En al valt er over gevoel en smaak niet te twisten, er zijn gevallen, waar tegen het Nederlandsch taaleigen wordt gezondigd door volkomen gebrek aan gevoel voor de ‘gevoelswaarde’ van een

[p. 181]

woord: Solange ein deutsches Herz schlagen und ein deutscher Mund reden wird - Zoolang een Duitsche mond zal praten!

G.S. OVERDIEP