Onze Taaltuin. Jaargang 1

Het onder wijs in het Friesch

In December 1931 werd in Leeuwarden een congres gehouden, waar het vraagstuk van het ‘Onderwijs in het Friesch op de lagere School’ door een groot aantal Friezen werd toegelicht. Het congres was ‘informatief’ bedoeld, en bleek dat inderdaad te zijn door de duidelijk sprekende argumenten, maar vooral door gevoel en geest van de verschillende voordrachten. Den buitenstaander trof bij het aanhooren van de voordrachten het opmerkelijk taalvermogen der ontwikkelde Friezen: ieder naar zijn aard en naar de strekking van zijn betoog wist de toehoorders

[p. 41]

te boeien door levenden stijl in een onmiskenbaar hoogstaande cultuurtaal. Men zal niet licht een vergadering van Hollanders bijwonen, waar een zoo groot aantal sprekers een zoo ‘algemeen beschaafd’ Nederlandsch zou hanteeren als dit ‘algemeen beschaafd’ Friesch. Een tweede rijpe vrucht die van den congresboom viel, was deze waarheid: de Friezen toonen door theorie èn practijk, dat heel hun ziel leeft en zich uit in de ‘memmetaal’, dat hier mag worden gezegd: taal en volk zijn éen. Er wordt dan ook een zonde bedreven aan het Friesch, wanneer in den tijd van nivelleering der streektalen door de enorme ontwikkeling van het verkeer sedert het begin van deze eeuw, de lagere school door een methode die in het sterk-Friesche milieu der 19de eeuw misschien onschadelijk was, de kinderen losscheurt van hun eigen moedertaal. Het onderwijs is er nl. op gericht, Nederlandsch te onderwijzen en met behulp van de Nederlandsche gesproken en geschreven taal kennis van de verschillende leervakken bij te brengen. Het is een feit, dat de lagere school er heel niet in slaagt, de jonge Friezen goed Nederlandsch te leeren spreken en schrijven, terwijl zij in het gebruik van hun gesproken moedertaal worden verzwakt en verward. Lezen van geschreven Friesch behoort niet tot de leervakken. Het verlangen van het Congres was dan ook: het Friesch worde op de lagere school in de lagere klassen voertaal, in de hoogere worde het een object van vergelijking met het Nederlandsch, vooral door verklarend lezen van Friesche lectuur naast de Nederlandsche. Op het eerste gezicht ziet dit verlangen, vooral wanneer het als een ‘eisch’, en dan nog wel in een politieke sfeer, wordt voorgedragen, er onrustbarend uit. Het Nederlandsch zal, denkt men, op den achtergrond komen of verdwijnen, de Friezen zullen ‘kunstmatig’ worden geïsoleerd in het nationaal verband van den Nederlandschen staat.

Wat het twéede bezwaar betreft: waren de Friezen ook ‘geïsoleerd’ in de 19de eeuw, toen jong en oud nog Friesch sprak in ongerepten vorm, en maar een schaduw van de vreemde taal, het Nederlandsch ‘Algemeen Beschaafd’, van de schoolbanken meenam? Het staat wel vast, dat Friezen die in Friesland, in handel, bedrijf en beroep het Nederlandsch mondeling of schriftelijk moesten hanteeren, of die buiten Friesland in een Nederlandsche omgeving kwamen te verkeeren, Nederlandsch leerden spreken en schrijven door het onderwijs op vakscholen, of H.B.S. en Gymnasium, en ook door de noodzaak der latere practijk. En wat het eerste bezwaar betreft: goed Nederlandsch, d.i. behalve het gesproken en geschreven A.B. en een ‘vaktaal’, ook nog litterair Nederlandsch, zal een Fries alleen dàn kunnen leeren, wanneer

[p. 42]

in zijn jeugd op de lagere school in hem een sterk taalbewustzijn is gewekt, wanneer hem taalinzicht d.i. onderscheiding van taalsoorten is bijgebracht, wanneer tenslotte zijn taalvermogen methodisch is ontwikkeld. Alle deze drie dingen kunnen worden bevorderd door de taalvergelijking, d.i. de vergelijking van de moedertaal met een vreemde cultuurtaal. Taalbewustzijn kan bij een kind alleen door het gebruik der moedertaal, de taal van het kinderlijk milieu, worden gewekt. Taalinzicht door het aanleeren van een vreemde taal naast de eigene. Taalvermogen in de vreemde taal kan door vertaling en verklaring evenzeer worden bereikt of bevorderd, als door een meer directe, maar over 't algemeen nog zeer weinig methodische, taalpractijk: de Nederlandsche taalen stijloefeningen der lagere school hebben met eenige werkelijke taalmethode, laatstaan een directe methode, even weinig gemeen als de training in ‘mondelinge uitdrukking van gedachten’, voor zoover die inderdaad op onze scholen bestáat. Het Nederlandsch zal juist door onderwijs van en in het Friesch een goede kans krijgen. Hoe meer en beter de Friezen Friesch blijven spreken en leeren begrijpen, hoe beter Nederlandsch zij zullen leeren. Deze goede kans op succes van het onderwijs in de Nederlandsche taal volgens een effectieve methode van taalvergelijking, deze goede kans alleen al maakt het gewenscht, dat de Friezen met hun verlangen naar wettelijke regeling van het onderwijs in het Friesch aan geen doovemans deuren kloppen bij wetgever en onderwijsautoriteiten.

Het Nederlandsch is voor de Friezen een vreemde taal. Het ‘Nederlandsch Alg. Beschaafd’ en het litteraire zoowel als het ambtelijke Nederlandsch, zijn voor de kinderen in andere deelen van ons land ‘vreemde taalsoorten’. Op grond van de proefneming in Friesland zou men later moeten overwegen, of ook niet in Nederlandsche scholen in het algemeen, in de stad en op het land, het kind dient te worden opgeleid tot besef van ‘de regenboogkleuren’ der Nederlandsche taal. Lager onderwijs zou zich natuurlijk kunnen bepalen tot vergelijking van de eigen gesproken dorps- of stadstaal met de verschillende ‘beschaafde’ en ‘hoogere’ taalsoorten. ‘Middelbaar’ en ‘voorbereidend hooger’ onderwijs zou bestaan in vergelijking van de eigen streek- of stadstaal met alle schakeeringen van het Nederlandsch in en buiten Europa. Ik spreek hier in den conditionalis. Want het is er verre van, dat algemeen op onze H.B.S. en Gymnasia werkelijk ‘middelbaar’, laatstaan ‘voorbereidend hooger’ onderwijs wordt gegeven in de Nederlandsche taal, d.i. taalkunde, taalkennis en taalvaardigheid.

G.S. OVERDIEP