De Nieuwe Taalgids. Jaargang 88

[p. 354]

Incorporatiekwesties I
Relatieve voegwoordzinnen

Willy Vandeweghe

Inleidend

Dit is in het eerste in een reeks van twee artikelen over de ondergeschikte zin, met speciale aandacht voor het statuut van de bindwoorden die een dergelijke zin inleiden. Ze zijn een (late) neerslag van een tweetal lezingen die ik over deze kwestie hield, de eerste op de TiN-dag van 1988 in Leiden, getiteld: ‘Relatiefzinnen zonder relativum in het Nederlands’, de tweede op de TiN-dag van 1993 in Utrecht, getiteld: ‘Het categoriale statuut van TOEN’. In beide lezingen werden aspecten behandeld van de problematiek die Paardekooper aan de orde stelde in De Nieuwe Taalgids van 1986, onder de ietwat provocerende titel ‘Onderschikkende vw's zijn zinsdelen!’. In beide artikelen over ‘Incorporatiekwesties’ worden argumenten aangedragen om de ongegrondheid van deze stelling aan te tonen. Daarvoor is echter wel wat precisering vereist van termen en begrippen die niet altijd even consistent gehanteerd worden.

1 Probleemstelling

1.1 Soorten zinnen met een nomen als hoofd

Bijzinnen met de functie van bijvoeglijke nabepaling bij een nomen kunnen typologisch nogal wat variatie vertonen. Laten we dat illustreren aan de hand van enkele voorbeelden.

(1)	a.	Het bericht dat net was binnengekomen.
	b.	De mogelijkheid die hij niet onder ogen wilde zien.
	c.	Het gevaar dat hen beloerde op elke straathoek.
	d.	De vraag die haar bleef kwellen.
	e.	De dag die voor hem heel ongelukkig begonnen was.
(2)	a.	De mogelijkheid waarop hij niet gerekend had.
	b.	De dag waarop hij geselecteerd werd.
(3)	a.	De plaats waar het ongeluk gebeurd was.
	b.	De dag toen hij geselecteerd werd.
(4)	a.	Het bericht dat hij niet geselecteerd was.
	b.	De mogelijkheid dat hij geselecteerd zou worden.
	c.	Het gevaar dat ze haar niet zouden selecteren.
(5)	a.	De vraag of ze geselecteerd was.
	b.	De vraag wie er geselecteerd was.
	c.	De vraag hoe we dat kunnen oplossen.
	d.	De vraag waarmee het slachtoffer gedood werd.
(6)	De dag dat hij geselecteerd werd.

Men mag aannemen dat de bijzinnen in (1) met vrij grote unanimiteit als betrekkelijke of relatieve bijzinnen (relatiefzinnen) zullen worden bestempeld, onder verwijzing naar het inleidende woord - we gebruiken hiervoor de neutrale

[p. 355]

term ‘bindwoord’¹ - dat immers een betrekkelijk voornaamwoord (vnw) is. De kans bestaat evenwel dat, als men dan vraagt wat een betrekkelijk vnw is, het antwoord zal luiden: een vnw dat een betrekkelijke bijzin inleidt.²

Nadere beschouwing leert dat dit voornaamwoord nog de volgende kenmerken heeft:

-	het verwijst anaforisch naar het (pro)nomen waar de bijzin van afhangt (= ANTECEDENT)
-	het heeft een syntactische functie bij de zinsrelator^3 of het gezegde van de bijzin: subject, direct object, enz.

Ook de zinnen in (2) zullen zonder moeite bij de relatiefzinnen ondergebracht worden: ze worden immers ingeleid door een betrekkelijk voornaamwoordelijk bijwoord dat, zoals bekend, in het Nederlands vaak de oppervlakte-verschijning vormt van de combinatie [vz + vnw]. Voor (3)a heeft in de Nederlandse grammatica-traditie lange tijd het misverstand bestaan dat we hier met een voegwoordzin te maken hadden, een misverstand dat we reeds aantreffen bij Den Hertog, die waar in deze combinatie een ‘voegwoord van plaats’ noemde (3.241). In de ANS is het misverstand intussen weggewerkt, en wordt waar gewoon een betrekkelijk bijwoord genoemd (p. 378), de lokatieve tegenhanger van het temporele toen uit voorbeeld (3b), dat volgens de ANS (ibid.) eveneens een relatiefzin inleidt. Een terminologische afspraak: aangezien adverbia als daar, waar, er, toen, zo, hoe, e.d. een verwijzende betekenis hebben analoog aan die van de voornaamwoorden, zal ik ze met De Schutter / Van Hauwermeiren (1983) als (enkelvoudige) ‘voorbijwoorden’ (vbw) aanduiden. De klassieke ‘voornaamwoordelijke bijwoorden’ als in (2) zijn samengestelde voorbijwoorden.

Over de zinnen in (4) is de unanimiteit weer groot: het gaat hier zonder enige twijfel om voegwoordzinnen: in tegenstelling tot bij relatiefzinnen heeft het (onveranderlijke) inleidende woord geen verwijzende waarde, noch een syntactische functie in de afhankelijke zin. Een verzelfstandigingsproef kan dat duidelijk maken, aangezien bij verzelfstandiging het pronominale bindwoord behouden blijft en het voegwoord verdwijnt (cf. Luif 1986: 92). Vergelijken we het effect van die proef voor de bijzin in (1a) en (4a):

(7)	a.	Dat was net binnengekomen.
	b.	*Dat was hij niet geselecteerd.

De bijzinnen in (5) vertegenwoordigen elk een subtype van de afhankelijke vraagzin: (5a) is een afhankelijke ja/nee-vraagzin, te herkennen aan het inleidende dubitatieve voegwoord of; (5)b is een afhankelijke vraagwoord-vraagzin, te

1 Dat kan dus zowel een voegwoord als een voornaamwoord zijn.

2 Vgl. de ANS: bijzinnen ingeleid door een relativum ‘worden betrekkelijke of relatieve bijzinnen genoemd’ (p. 719). Veel schieten we met een dergelijke omschrijving niet op, aangezien relativa of betrekkelijke woorden gedefinieerd worden als ‘woorden waardoor een betrekking of relatie tussen twee zinnen tot stand gebracht wordt’ (p. 238), een karakterisering die van toepassing is op elk type van bindwoord, ook op voegwoorden dus.

3 Term van De Schutter / Van Hauwermeiren (1983) voor het ww gezegde.

[p. 356]

herkennen aan het inleidende vraagwoord, dat zowel een vnw als een vbw kan zijn.

1.2 Een speciaal type

Nu komen we stilaan toe aan het bijzinstype waar het ons in deze bijdrage om begonnen is. Het is geïllustreerd in (6) of ook nog:

(8)	a.	De tijd dat de halve bevolking aan ondervoeding leed, is nu gelukkig voorbij. (Smits 1989: 371).
	b.	De laatste keer dat we hem gezien hebben, zag-ie er niet zo fleurig uit. (De Schutter / Van Hauwermeiren 1983: 255)

Net als voor de voorbeelden in (4) is het duidelijk dat we hier formeel met een voegwoordzin te maken hebben: niet alleen verdwijnt het bindwoord bij verzelfstandiging, bovendien is het betrekkelijk vnw dat met dag, tijd of keer overeenkomt, niet dat maar die. Toch is er relationeel gezien een belangrijk verschil tussen (6) en (8) enerzijds en (4) anderzijds:

In (4) kan de dat-zin als zodanig een subjects- of objects-(enz.-)functie bekleden in verwante zinnen met i.p.v. het zelfstandig naamwoord (zn) het eraan beantwoordende predikaat (werkwoord ww, bijvoeglijk naamwoord, predikatief zn):

(9)	a.	Men berichtte dat hij niet geselecteerd was.
		DO
	b.	Het was mogelijk dat hij geselecteerd zou worden.
		Subj
	c.	Dat ze haar niet zouden selecteren was een gevaar.
		Subj

Voor (6) lukt dat niet:

(10)	*Dat hij geselecteerd werd was een dag.

Wel mogelijk zou zijn het kern-nomen te incorporeren in de verzelfstandigde dat-zin:

(11)	Op een dag werd hij geselecteerd.

In (6) en (8) kan de bijzin worden opgevat als een nadere, identificerende, karakterisering van het nomen, op een manier die sterk herinnert aan de rol die restrictieve relatiefzinnen vervullen t.o.v. hun antecedent.

Het probleem waarmee we worden geconfronteerd is dus het volgende: de veilige zekerheid dat een zuivere tweedeling mogelijk is tussen relatiefzinnen en nietrelatiefzinnen, en dat op grond van het inleidende woord, wordt door voorbeelden als (6) en (8) aan het wankelen gebracht. Nochtans is er bij mijn weten geen enkele spraakkunst van het Nederlands, op die van De Schutter & Van Hauwermeiren na, die dit type bijzinnen bij de relatiefzinnen onderbrengt. Smits (1989) heeft zich in zijn studie over relatiefzinnen in de Europese talen van de gangbare traditie weinig aangetrokken, en de dat-zinnen van het hier bedoelde type complexloos bij de relatiefzinnen ondergebracht, met dat als ‘relatief partikel’.

[p. 357]

In een dergelijke benadering wordt een basisgegeven van de klassieke definitie losgelaten, namelijk dat het lot van de relatiefzin gekoppeld is aan de aanwezigheid van een relativum. Voor zo'n stap moeten er goede redenen zijn, en in de rest van het betoog gaan wij naar die redenen op zoek. Daarbij moeten we ons bezinnen over wat er zowel formeel als semantisch met restrictieve relatiefzinnen aan de hand is.

2 Restrictieve relatiefzinnen

2.1 Afleiding

Een generatief voorstel voor de afleiding van de relatiefzin in het Engels is die waarbij gebruik gemaakt wordt van WH-verplaatsing. Ik volg de voorstelling van Radford (1981) wanneer ik stel dat een constructie als (12) afgeleid kan worden van onderliggend (13):

(12)		The man who(m) I met.
(13)	a.	[NP[NP the man] [S [COMP that [S I met who(m)]]] (leidt, via WH-VERPLAATSING, that-deletie en CHOMSKY-ADJUNCTIE tot)
	b.	[NP[NP the man] [S [COMP who(m) e] [S I met]]]

De gedachte is dus: het relativum komt uit een positie waar het duidelijk geregeerd wordt door de zinsrelator (het ww) van de geïncorporeerde zin naar de COMP-positie ervan. Voor het Nederlands komen we er natuurlijk niet met WH-verplaatsing alleen: het relativum kan een W-woord (WH-word) zijn (na vz, enz.) maar is al even vaak, zoniet vaker, een D-woord (TH-word) van demonstratieve oorsprong.⁴ Voor het overige echter kan men evenzeer stellen dat het verhuist van een positie in het zinsverband naar de kop-positie van de zin, vóór COMP dat prototypisch door dat kan worden weergegeven,⁵ maar in het Standaardnederlands wordt gedeleerd.

Steun voor een dergelijke afleiding kan o.m. worden gevonden in zuidelijk Nederlands, en in gesproken Nederlands in het algemeen,⁶ waar dat (of een restant ervan) op het relativum kan volgen:

(14)	De manier waarop.dat hij zijn talent gebruikt,... (De Morgen 01.06.87)
(15)	Domien die-ət hij tegenkwam. - in het Gents, volgens Overdiep/Van Es (1949: 651-2)

Dat weerspiegelt overigens perfect de situatie in het oudere Nederlands. Vgl. De Vooys (1947: 372): ‘In het Mnl. werd het relatieve die vaak versterkt met dat’. De voorbeelden die hij geeft, zijn afkomstig uit Stoett (1923). Ik geef ze een eigen nummering:

(16)	a.	Hij slacht der bye, die dat honich uuttrecket uut den bloemen.
	b.	Die bisscop die dat een deel van Mechelen toebehoorde.

4 Ook het demonstratieve toen kan in die positie komen.

5 Dat is ‘de meest algemene complementizer van het Nederlands’ (Van Bakel 1981: 12).

6 Cf. De Rooij (1965: 100-105).

[p. 358]

Stoett (1923: 34) heeft ook voorbeelden waarbij het relativum wordt voorafgegaan door een voorzetsel:

(17)	a.	Haers sceppers met wien dat si keren ter glorien.
	b.	In een uutgehouwen graf in dien dat noch niemant gheleit was.
	c.	Die wile in dewelcke dat alle sullen horen de stemme.

Merken we in dit verband overigens op dat Radford (1981:169) ter ondersteuning van zijn afleiding via WH-verhuis naar COMP-positie en adjunctie links van COMP, teruggrijpt op een met het Middelnederlands vergelijkbare situatie in het Middelengels:

(18)	A man who that he knew well.

2.2 Betekenis

Dat zullen we in het vervolg niet met ‘COMP’ aanduiden, om ons niet vast te leggen op de theoretische implicaties die deze categorie voor G & B heeft. We duiden het aan met ‘INC’ voor ‘incorporeerder’: het is immers in de allereerste plaats een incorporatiefunctor, het semantisch neutrale teken van inlijving van een propositie als onderdeel (zinsdeel, zinsdeelstuk) in een hogere propositie.⁷ De rol van het relativum daarentegen is niet in de eerste plaats incorporerend maar kopiërend: een referent die een syntactisch-semantische rol vervult in het relationele netwerk van de dominerende zin zowel als in dat van de afhankelijke zin, kan op die manier in de afhankelijke zin anaforisch hernomen worden. De semantische configuratie die ten grondslag ligt aan restrictieve relatiefzinnen kan dan ook als volgt voorgesteld worden:

(19)	De man die ik gisteren voor het eerst ontmoet heb, is hier weer.
(20)	PSP: Ik heb gisteren voor het eerst een mani ontmoet.
	ASS: Die mani is hier weer.
	L.W.: door het subscript geven we aan:
	- coreferentialiteit
	- een mani = onbepaald, maar specifiek (‘een welbepaalde man’)

Naar buiten toe staat de restrictieve relatiefzin voor de identificeerbaarheid van de referent die aan de nominale constituent beantwoordt, en waarvan het ‘antecedent’ enkel de categoriale aanduiding geeft. Zoals Verhagen (1992) in aansluiting op Daalder (1989) stelt, wordt dit antecedent - i.t.t. bij de uitbreidende relatiefzin, niet onafhankelijk van de bijzinsinhoud geconceptualiseerd. In een zin als

(21)	We bestudeerden de ambtenaar die de formulieren uitdeelde aandachtig

dient de interpretatie van de ambtenaar eerst samengenomen te worden met die van die de formulieren uitdeelde voordat dit geheel wordt opgenomen in de interpretatie

7 We gebruiken ‘incorporeren’ in de zin van Van Es (1966: 245): ‘incorporatie (is)... het opnemen van zinvormende groepen als zinsdeel in of bij een ander zinvormende groep, dus hetzij als inhaerent element van die dominante groep, hetzij als toegevoegde secundaire bepaling’.

[p. 359]

van enig groter geheel. (Verhagen 1992: 376)

3 Restrictieve DAT-zinnen

3.1 Mogelijke afleiding voor DE DAG DAT...

Om de dat-zin in

(22)	De dag dat hij geselecteerd werd

met recht als een relatiefzin te kunnen beschouwen, moet het op zijn minst mogelijk zijn een (onderliggend) relativum te voorschijn te halen. Nu is dat niet zo'n groot probleem als we letten op de synonymie tussen (22) en het ondubbelzinnig relatieve

(23)	De dag WAAROP hij geselecteerd werd.

Een plausibele onderliggende vorm voor beide varianten ware dan (vgl. (13) en de vbn. in (17)):

(24)	De dag WAAROP DAT hij geselecteerd werd.

Met de hieropvolgende deletie-operatie kunnen we twee kanten uit:

(i)	deletie van DAT: leidt tot (23) - algemene regel in het Nederlands
(ii)	deletie van WAAROP: leidt tot (22) - uitzonderlijk

In de grond is dat dezelfde situatie die we in het Engels kennen, met dien verstande dat de tweede optie in Engelse restrictieve relatiefzinnen zeer gewoon en soms zelfs verplicht is wanneer het relativum geen subject is, en dat er in het Engels bovendien nog een derde optie is, nl. deleer het resultaat van (ii):⁸

(25)	Onderliggend : The man WHO(M) THAT I saw.

wordt:

(26)	a.	The man WHO(M) I saw.
	b.	The man THAT I saw.
	c.	The man - I saw.

Wat we met (24) dus eigenlijk doen, is gebruik maken van een hulpconstructie om een op zichzelf vrij uitzonderlijke constructie toch op een regulier patroon terug te voeren. Een dergelijke afwijking van de hypothese van 1/1-relatie tussen vorm en betekenis is uiteraard slechts gewettigd als er semantische en/of syntactische analogieën zijn aan te wijzen, zoals dat het geval is met de synonymie-relatie tussen

8 Het gebruik van that in Engelse relatiefzinnen is zo algemeen dat men zich kan afvragen of het nog wel vw-statuut heeft (de opvatting van Jespersen): Van der Auwera (1985) pleit ervoor om het als een - weliswaar onveranderlijk - vnw te beschouwen, zij het niet ‘fully pronominal’ maar ‘highly pronominal’: het heeft nog enkele eigenaardigheden geërfd van zijn vroegere relatief partikel-statuut.

[p. 360]

(22) en (23). Zoals reeds gezegd, wordt het synonymie-argument nog ondersteund door de attestatie van constructies van het type als in (24), zowel in ouder Nederlands als in huidig regionaal of gesproken Nederlands.

Het resultaat is wel dat we nu opgescheept zitten met een voor het Nederlands vrij uitzonderlijk fenomeen, nl. een relatiefzin zonder relativum (= vnw of vbw). In sectie 4 gaan we de spreiding na van dit uitzonderlijke constructietype, met een poging tot verklaring.

3.2 Betekenis

Ten grondslag aan de restrictieve dat-zinnen treffen we een gelijkaardige semantische configuratie aan als bij de reeds behandelde restrictieve relatiefzinnen (vgl. (20)):

(27)	De dag dat hij hier aangekomen is, herinner ik me als was het gisteren.
(28)	PSP: Hij is op een dagi aangekomen.
	ASS: Die dagi herinner ik me als was het gisteren.
(29)	Die keer dat hij niet op kwam dagen, was ik toch wel erg ongerust.
(30)	PSP: Op een keeri kwam hij niet opdagen.
	ASS: Ik was die keeri erg ongerust.

Zoals in sectie 1 al aangegeven werd, mogen dergelijke voegwoordzinnen niet worden verward met nominale complementzinnen als in (31):

(31)	a.	Het bericht dat hij niet geselecteerd was.
	b.	De mogelijkheid dat hij geselecteerd zou worden.
	c.	Het gevaar dat ze haar niet zouden selecteren.

De subcategorisatie-relatie tussen de dat-zin in (31)a en het zn BERICHT is niet anders als die tussen dezelfde dat-zin en het ww BERICHTEN in (9)a: zij zijn complementen bij het nominale hoofd, terwijl relatiefzinnen als specificeerders moeten worden gezien.

3.3 Verwarring in bestaande grammatica's

In sommige grammatica's van het Nederlands worden beide types bijvoeglijke bijzin nogal eens verward. Zo hebben De Jonghe / De Geest (1985) het over inhoudelijke bijzinnen als ‘de niet-relatieve varianten van de bijvoeglijke bijzin’ (p.148). Wat ze bij wijze van omschrijving aanvoeren, is evenwel rijkelijk vaag:

(32)	Deze zinnen beginnen met een voegwoord (...) of met een vragend woord (...) en delen iets mee over de inhoud van wat in het antecedent genoemd is. (p. 148)

Aangezien de semantische kant van de definitie vaag is (wat is ‘de inhoud’ van het antecedent?) en alleen de formele vrij precies, hoeft het niet zoveel verwondering te wekken dat onze relativumloze relatiefzinnen in hun rijtje van inhoudelijke bijzinnen voorkomen (p. 148, eigen nummering):

(33)	a.	De berichten dat de vijand de grens had overschreden
	b.	De vraag of het niet beter zou zijn om...
	c.	Op de momenten dat de muziek even verzachtte,...

[p. 361]

d.

De reden waarom hij de misdaad beging, zal...

Dat er ook met de formele duidelijkheid nog iets aan de hand is, blijkt uit het d-voorbeeld: ik zie geen enkele reden waarom het inleidende woord van de bijzin noodzakelijk een vragend woord (zie omschrijving (32)) zou moeten zijn en niet evengoed als een betrekkelijk vnw bw (waarom = ‘om welke’) kan worden gezien.

Reeds vroeger hadden ook Van Es / Van Caspel het over de dat-incorporatie in de attributieve objectspositie (nr. 46, par. 61), maar jammer genoeg wordt ook hier geen onderscheid gemaakt tussen:

-	aansluiting bij deverbatieve en andere zn's
-	aansluiting op temporele zn's

In dat opzicht is Van Es niet geëvolueerd t.o.v. zijn Nederlandse syntaxis in klein bestek (1966) waar hij evenzeer de verschillende types op één hoop gooit (pp. 255-6, eigen nummering):

(34)	a.	Zijn plechtige verzekering, dat hij er geen schuld aan heeft,...
	b.	Zal ik nog ooit de DAG beleven, dat dit zal gebeuren?
	c.	Het feit, dat...

Bij De Schutter / Van Hauwermeiren (1983: 254) wordt het onderscheid tussen complementzinnen en (beperkende) relatieve zinnen als volgt gemaakt: beide behoren tot de restrictieve nabepalingen, maar worden onderscheiden als ‘primaire’ en als ‘secundaire’ bepaling. Onder die laatste wordt dan ook (p. 255) gewezen op de ‘absoluut situerende tijdsrelaties’ die zowel door een vnw bw als door het vw dat kunnen worden ingeleid: (eigen nummering)

(35)	a.	De DAG waarop (dat, toen) we hem voor het laatst gezien hebben.
	b.	De laatste KEER dat (toen) we hem gezien hebben, zag-ie er niet zo fleurig uit.

We kijken tot besluit nog even wat de ANS met onze probleemzinnen aangevangen heeft: de auteurs wijzen wel op de vervangbaarheid van dat door een vnw bw (waarin, waarop) of toen, maar geven voor het overige nergens te kennen dat er een syntactisch-relationeel onderscheid dient te worden gemaakt tussen die voegwoordzinnen die als complement bij het zn te beschouwen zijn en die na temporele zn's.

4 Spreiding en verklaring

Alvorens we nu de vraag proberen te beantwoorden waarom juist in een geval als het hier besprokene de relatiefzin niet door een relativum wordt ingeleid, gaan we eerst na wat het paradigma is van DAG.

4.1 Paradigma van DAG

Een goede bron van informatie betreffende paradigma-aangelegenheden in het Nederlands is de bekende ABN-syntaxis van Paardekooper. Zijn opsomming van het paradigma van DAG (7e druk, pp. 283-4):

(36)	sekonde, minuut, kwartier, half uur, drie kwartier, uur, ochtend, morgen, middag, avond, nacht, week, maand, jaar, eeuw; maandag enz.; tijdstip, tijd; zomer, winter;

[p. 362]

semantisch apart staat keer (en het door hem niet genoemde maal). In de 5e druk (p. 245) waren daar ook nog bij: moment, ogenblik, periode, seizoen, termijn.

Het is duidelijk dat alle zn's uit het paradigma met TIJD te maken hebben: in de nabepaling wordt in de regel een of andere gebeurtenis genoemd die met behulp van de door het zn genoemde parameter op de tijdsas gesitueerd wordt. Keer (maal) is dan weer een abstractie, bij benadering te parafraseren als: ‘het op de tijdslijn voorkomen van een of ander gebeuren’. Daarmee enigszins verwant, zij het zonder de temporele implicatie, is het nomen geval. Naar mijn gevoel echter kan dat enkel adverbiaal (met een vz) voorkomen:

(37)	a.	Voor het GEVAL (dat) hij niet wil meewerken,...
	=	b.	het geval WAARIN [DAT] hij...

Dat is hier optioneel, wat dan wellicht weer te maken heeft met het feit dat de hele uitdrukking synchroon als een samengesteld voegwoord kan worden beschouwd.

Enigszins apart van de rest is er dan nog het nomen reden dat in plaats van een relativum het grammaticale voegwoord bij zich kan krijgen:

(38)	a.	Wat is de REDEN dat hij niet meer mee wil doen?
	=	b.	de reden WAAROM [DAT] hij...

4.2 Verklarende elementen

Het is nu net de aard van het paradigma die ons een aanwijzing kan geven i.v.m. waarom juist bij déze zn's het relativum weg kan vallen. Aangezien immers het zn een temporele betekenis heeft, en het relativum evenzeer een relatie tot de tijdslijn onder woorden moet brengen (middels het vz dat in het voornaamwoordelijk bijwoord besloten ligt), is dat laatste in zekere mate redundant. Dat blijkt overigens ook al uit het feit dat deze zelfde zn's ook voorkomen in voorzetselloze (kale) adverbiale NP's, door Paardekooper ‘platte’ bw bepalingen genoemd (1986:54), als in:

(39)	Hij was die dag een beetje over z'n toeren.
(40)	Ik heb hem vorige week nog eens ontmoet:
(41)	Ik zal er volgende keer aan denken.

In dezelfde lijn redeneert Larson (1983) voor het Engels, als hij stelt dat een that-relatiefzin wel met place en niet met b.v. street combineert omdat ook de kale adverbiale NP onmogelijk is:

(42)	You have been some	a	place.
		b	*street.

Ook het zn reden geeft net als de temporele woorden zélf al expliciet de aard van de logische relatie aan, wat een vz met diezelfde functie overbodig maakt. I.t.t. de temporele woorden komt dit zn echter niet voor als ‘platte’ bw bepaling:

(43)	Hij heeft het * (om) die reden maar niet gedaan.

[p. 363]

De ‘relatieve’ dat-constructie kent zijn meest natuurlijke toepassing in adverbiale constructies van het type op het moment dat, in de tijd dat, enz. Het is niet ondenkbaar dat dergelijke wendingen model stonden voor de - minder frequente - toepassing in NP's zonder adverbiale waarde.

Dat adverbialen van nature een restrictieve dat-aanvulling verdragen, blijkt uit de ontstaansgeschiedenis van vele logische voegwoorden: nadat < ‘na[dien] dat’, indien < indien [dat], toen < toen [dat], terwijl < ‘te der wile [dat]’, enz.. De reeds genoemde voegwoordelijke uitdrukking voor het geval (dat) in (37) kunnen we vergelijken met het voegwoord ingeval [dat]. De tendens naar voegwoord-vorming vindt zijn verklaring in hetzelfde gegeven dat ten grondslag ligt aan kale adverbiale NP's en aan het ongedifferentieerde relativum, nl. de abstract-logische (vb. temporele) betekenis van het zn.

5 Conclusie

De stelling dat voegwoordzinnen na zn's als DAG, WEEK, KEER e.d. relatiefzinnen zijn, wordt ondersteund door diverse argumenten:

(i) Semantisch-relationele argumenten

(a) Relatie bijzin - nominaal hoofd

-	relatie tussen bijzin en nominaal hoofd zelfde als bij (restrictieve) relatiefzin: identificerende karakterisering
-	synonymie dat-zin met formele relatiefzin, cf. vb. de dag dat / de dag waarop

(b) Redundantie van het vz als verklarende factor voor het feit dat precies in déze combinaties het relativum wegvalt

(ii) COMPARATEVE argumenten

-	(zuidelijke) dialecten
-	taalgeschiedenis: Middelnederlands
-	andere talen, vb. Engels

Als deze stelling met zoveel argumenten onderbouwd kan worden, dan noopt ze tot bezinning over wat een relatiefzin nu eigenlijk is. De in Nederlandse spraakkunsten gebruikelijke formele definitie (een betrekkelijke bijzin is een bijzin ingeleid door een betrekkelijk woord) helpt ons niet, en we moeten het begrip ‘(restrictieve) relatiefzin’ veeleer semantisch-relationeel definiëren om het te onderscheiden van complementzinnen. Formeel gezien kunnen we in het Nederlands van een onderliggende structuur REF INC twee kanten op:

-	ofwel wordt INC gedelgd, de ‘normale’ situatie in het Standaardnederlands;
-	ofwel wordt REL gedelgd, en dat is voor het Nederlands wel heel erg uitzonderlijk, i.t.t. het Engels.

(44)	REF INC	→	a	R̸E̸F̸	INC
			b	REF	I̸N̸C̸

Bibliografie

ANS = Geerts, G., W. Haeseryn, J. de Rooij en M.C. van den Toorn, 1984, Algemene Nederlandse Spraakkunst. Groningen: Wolters-Noordhoff, Leuven: Wolters.

[p. 364]

Daalder, S., 1989, ‘Continuative relative clauses’, in: N. Reiter (Hrsg.), Sprechen und Hören. Akten des 23. Linguistischen Kolloquiums. Tübingen: Niemeyer, 195-207.

Den Hertog, C.H., 1973, Nederlandse Spraakkunst. Derde stuk. De leer van de woordsoorten. Derde druk, bewerkt door H. Hulshof. Amsterdam: W. Versluys.

De Jonghe, H. / W. de Geest, 1985, Nederlands, je taal. Lier: Van In.

De Rooij, J., 1965, Als - of - dat. Enkele conjuncties in ABN, dialect en Fries. Assen: Van Gorcum - Prakke & Prakke.

De Schutter, G. en P. van Hauwermeiren, 1983, De structuur van het Nederlands. Taalbeschouwelijke grammatica. Malle: de Sikkel.

De Vooys, C.G.N., 1947, Nederlandse Spraakkunst. Batavia: Wolters.

Jespersen, O., 1924, The Philosophy of Grammar. London: Allen & Unwin.

Larson, R.K., 1983, ‘Is that a relative pronoun?’ Paper presented at the LSA Winter Meeting.

Luif, J., 1986, In verband met de zin. Inleiding in de Nederlandse spraakkunst. Leiden: Martinus Nijhoff.

Overdiep, G.S., 1949, Stilistische Grammatica van het moderne Nederlandsch. Tweede druk bezorgd door G.A. van Es. Zwolle: Tjeenk Willink.

Paardekooper, P.C., z.j.^7 [1986], Beknopte ABN-syntaksis, Eindhoven: eigen beheer.

Paardekooper, P.C., 1986, ‘Onderschikkende vw's zijn zinsdelen!’ N.Tg. 79/1, 49-56.

Radford, A., 1981, Transformational Syntax. Cambridge: Cambridge University Press.

Smits, R.J.C., 1989, Eurogrammar. The Relative and Cleft Constructions of the Germanic and Romance Languages. Dordrecht/Providence: Foris.

Stoett, F.A., 1923, Middelnederlandse Spraakkunst. Syntaxis. 3e herziene druk, 's-Gravenhage: M. Nijhoff.

Van Bakel, J., 1981, ‘Als, of en dat onder COMP’. Studies voor Damsteegt, Leiden: Publikaties van de Vakgroep Nederlandse Taal- & Letterkunde, 9-18.

Van der Auwera, J., 1985, ‘Relative that - a centennial dispute’. Journal of Linguistics 21, 149-179.

Van Es, G.A., 1966, Nederlandse syntaxis in klein bestek. Zwolle: Tjeenk Willink.

Van Es, G.A. & P.P.J. van Caspel, 1975, Reeks I. Syntaxis van het moderne Nederlands. Nr. 46: ‘Samengestelde zin: incorporatie II’. Groningen: R.U. Groningen, Archief voor de Nederlandse Syntaxis.

Verhagen, A., 1992, ‘Patroonsplitsing en zinsstructuur’, in: H. Bennis en J.W. de Vries (red.), De Binnenbouw van het Nederlands. Een bundel artikelen voor Piet Paardekooper. Dordrecht: ICG Publications, 373-382.