De Nieuwe Taalgids. Jaargang 87

Reactie:
Wat schijnheiligen tot roomsen maakt; een semantische exercitie

H.J. Verkuyl (Universiteit van Utrecht)

Soms zou men wensen dat de verzamelingentheorie wat meer doordringt tot de taalkundige semantiek. In voetnoot 6 van Verkuyl (1993) heb ik in verzamelingstheoretische notatie precies aangegeven waarom de fig.-interpretatie die Balk (1971) geeft van het label (oneig.) in het Van Dale artikel (1), onjuist is.

(1)	jood, (oneig.) woekeraar, afzetter, bedrieger...

Ik liet zien dat de omschrijving A, (fig) ‘B’, niet van toepassing is als de corresponderende klassen A en B elkaar overlappen. Omdat formules blijkbaar niet goed werken, zal ik nu met enkele plaatjes laten zien wat er aan de hand is met de gevallen die Van Calcar (1994) behandelt als reactie op mijn artikel. Ik besef goed dat verzamelingen niet het laatste woord zijn van een semantische theorie, maar ze zijn in elk geval een betrouwbaar eerste begin en los daarvan een goede gids voor de lexicografie.

Laat ik eerst beginnen met te laten zien hoe een eigennaam kan worden opgevat. Een standaardmanier is om de eigennaam Marie te karakteriseren als een taalelement dat uniek verwijst naar een verzameling van eigenschappen die het individu Marie heeft. Anders gezegd, je neemt in beschouwing de verzamelíng van verzamelingen waarvan Marie een element is.

Figuur 1

In Figuur 1 heeft Marie, de stip m, vijf eigenschappen. Zo is Marie aardig (A) en ze behoort daarmee tot de klasse A van aardige individuen. Ook is ze behoedzaam (B)

[p. 545]

en ze is daarmee een element van de klasse B van behoedzame individuen, etc. Marie staat zo in het centrum van allerlei cirkels die eigenschappen van Marie aangeven. Welke eigenschappen Marie ook heeft, zij deelt ze met andere individuen en individuen kan men onderbrengen in verzamelingen. De uniciteit van Marie wordt gevormd door de cirkels die zij om zich heen heeft. Zoals gezegd, dit is niet het hele verhaal over Marie, maar het begin is er in elk geval.

Naamwoorden kunnen op soortgelijke wijze worden beschreven. Het middelpunt van de cirkels is nu niet een individu, maar een verzameling zelf. Het diagram voor vlinder ziet er uit als in Figuur 2.

Figuur 2

Hier zijn net als in Figuur 1 natuurlijk maar enkele van de n mogelijke cirkels getekend die vlinders uniek karakteriseren. I staat voor ‘insecten’, Vl voor ‘vleugels hebbend’, O voor ‘onvoorspelbaar (bewegings-) gedrag hebbend’, etc. Ook hier gaat het om eigenschappen die in verzamelingen uitdrukbaar zijn: de verzameling vlinders, de zwarte cirkel V, is een deelverzameling van die der, insekten, van die der vleugelhebbenden, etc. En ook hier gaat het om een unieke karakterisering: geen ander naamwoord zit in dezelfde cirkels als vlinder, behalve bij volledige synonymie.

Nogmaals, het plaatje in Figuur 2 is niet het hele verhaal, want al voor Wittgenstein wist men dat er verzamelingen moeten worden uitgesloten. Men kan V bijv. niet plaatsen in een verzameling W(it) want er zijn ook zwarte en blauwe vlinders. Bij honden kan men niets universeels over hun staart zeggen. Maar dat alles zegt weinig over de informatie die in een woordenboek wordt gegeven. Deze schikt zich wel degelijk in het formaat van Figuur 2. Zou er in plaats van (1) staan ‘jood, woekeraar, ...’, dan wordt V in Figuur 2 J(ood) en na aanpassing van andere letters verandert E in W(oekeraar), en daarmee wordt de inclusierelatie J ⊆ W vastgelegd door de definitie. Van Dale zei niet ‘jood, woekeraar...’, maar gaf (1). Balk (1971) las dat als ‘jood, (fig.) woekeraar,...’, dat bestreed ik en Van Calcar treedt nu voor haar in het krijt.

Wanneer Marie en Sanne iets met elkaar gemeen hebben, zitten ze in eenzelfde verzameling. Dat beiden in Figuur 1 element van A zijn, houdt echter niet in dat ze identiek zijn. Dit geldt ook voor naamwoorden. Vlinder en wispelturig worden uniek gekarakeriseerd doordat de groep verzamelingen waarmee de klasse van vlinders wordt gekarakteriseerd, verschilt van de groep verzamelingen die nodig is om wispelturige mensen te karakteriseren. Dat ze in eenzelfde verzameling kunnen

[p. 546]

zitten, is duidelijk. Dat maakt vergelijking ook mogelijk: men plaatst vlinders en wispelturigen in één klasse O, nl. die van de dieren en mensen en andere entiteiten waarvan de bewegingen niet goed te voorspellen zijn (ik volg hier niet de aanduiding ‘onbestendig’ van Van Calcar, omdat ik die niet goed vind: het weer is geen vlinder).

Figuur 3

Figuur 3 brengt twee verzamelingen V en Wm bijeen in een grotere. Wie nog niet wist dat naast vlinders ook wispelturigen in O zitten, vindt het bijeenbrengen verrassend. Het is fout om uit Figuur 3 ‘vlinder (fig.) onvoorspelbaar (bewegings-) gedrag hebbend’ af te leiden. Wel zou eventueel kunnen ‘vlinder (fig.) wispelturig mens’, als men per se (fig.) als label wil.

Het voorbeeld dat Van Calcar geeft van de paus van de Zeedijk is dan ook principieel onjuist. Het juiste bijbehorende plaatsje is Figuur 4:

Figuur 4

Een lid van de klasse van Zeedijkprominenten wordt paus genoemd op grond van het feit dat de intersectie van de verzamelingen pausen en zeedijkbazen leeg is: er is geen overlap en juist daardoor kan vergelijking plaatsvinden. Van Calcar verzwijgt dat in zijn analyse. Zijn omschrijving - ‘doelend op degene die daar de macht heeft’ - smokkelt een niet-taalkundige component in zijn analyse. Er is nog een naamwoord nodig, bijv. baas (van de Zeedijk). Van Calcar kijkt niet naar de twee relevante naamwoorden waaruit de beeldspraak de paus van de Zeedijk wordt geconstrueerd. Bij Figuur 4 past dus paus (fig.) ‘baas’. Van Dale geeft iets dergelijks.

Het is duidelijk dat (1) niet past in het model van de Figuren 3 en 4. Van Calcar zegt dat mijn stelling dat (oneig.) in (1) niet als (fig.) mag worden geïnterpreteerd, zou berusten op de aanname dat bij letterlijk gebruik het beeld (vlinders) en het verbeelde (wispelturigen) niets met elkaar gemeen hebben. Die bewering is onjuist:

[p. 547]

V en Wm in Figuur 3 zijn elk een deelverzameling van O en daardoor hebben ze de eigenschap O gemeen. Dat biedt ook de grondslag voor vergelijking. Waarom Van Calcar mij een dergelijke aanname toeschrijft, is mij niet duidelijk. Ik geef er geen enkele aanleiding toe. Alles wat in mijn artikel staat, volgt uit de Figuren die ik tot dusver heb gegeven. Mijn bezwaar tegen Balk's interpretatie van (oneig.) als (fig.) in (1) was nu juist dat de omschrijving ‘woekeraar’ de situatie van Figuur 5 oproept:

Figuur 5

Hierin ontbreekt een overkoepelende verzameling die de grondslag voor de vergelijking zou bieden. Mijn voetnoot 6 liet weten dat in de werkelijkheid de doorsnede J ∩ W niet leeg is, net zo min als J-W en W-J. Dat is precies de reden waarom het label (fig.) misplaatst is (letterlijk en figuurlijk).

Veel blijft er niet meer over van Van Calcars verhaal na deze verduidelijking. Reichlings theorie van disjuncte betekenistoepassing, waar Van Calcar onnodig mee aan komt zetten als antwoord op de mij toegeschreven aanname, is naadloos in te passen in mijn analyse. Dat wispelturige mensen geen vleugeltjes en voelsprieten hebben is niet relevant. Zouden mensen voelsprieten hebben, dan nog blijft Figuur 3 gelden. Het verschil tussen mensen en vlinders wordt bepaald in termen van Figuur 2. Reichling (1961) maakt een onderscheid tussen conjuncte en disjuncte betekenistoepassing. Conjuncte toepassing houdt in dat ‘we alle betekenis-onderscheidingen die we op het ogenblik in een bepaalde betekenis denken, op de zaak in kwestie toepassen’ (1961:38). In termen van Figuren 1 en 2: alle cirkels tellen mee. Reichlings voorbeeld van disjuncte betekenistoepassing is: ‘Als een echtgenoot van de jurk van z'n vrouw zegt: “Wat heb jij daar voor een zak aan”, dan past hij de vormeloosheid uit de “zak”-betekenis toe op de vorm van z'n vrouws jurk, ...’ (1961:38). Dit ziet er door combinatie van de Figuren 2 en 3 uit als in Figuur 6.

Figuur 6

[p. 548]

Zowel zak als jurk hebben hun eigen betekeniscirkels die hun betekenis vastleggen, en het figuurlijke taalgebruik ontstaat op het moment dat men gebruik maakt van het feit dat ze alle twee in de verzameling vormloze dingen zitten. In Van Dale zou dus hebben kunnen staan ‘zak (fig.) jurk’. Als leerling van Reichling vind ik het eigenlijk wel zo aardig dat hij pas goed begrepen kan worden als men dit soort voorstellingen gebruikt om hem te verduidelijken. Het maakt zijn theorie namelijk zowel interessanter als beter toepasbaar.

Na Van Calcars onduidelijke beroep op Reichling komt er een lange passage uitmondend in de rij:

jood	boer	kind	rooms	verheven
woekeraar	lomperd	speels	schijnheilig	paus

Figuur 7

Hier moeten we door het onduidelijk gebruik van de woorden klasse en bovenklasse maar aannemen dat de strepen inclusierelaties aangeven (‘...de woekeraars in de bovenklasse van joden’). Van Calcar zegt:

Ik kan iemand uitschelden voor rooms, omdat schijnheiligheid voor mij gelijk staat voor rooms gedrag, dat daarvan het meest overheersende kenmerk is dat alle andere kenmerken wegdrukt. Schijnheiligen vormen daarmee oorspronkelijk een subklasse van roomsen, en vallen er vervolgens in het taalgebruik mee samen.

Wat zou een formele notatie hier toch helpen. Wat betekent ‘andere kenmerken wegdrukken’? En hoe ziet zo'n kenmerk er uit dat het zich laat wegdrukken? Wat betekent ‘er in het taalgebruik mee samenvallen’? En wat betekent ‘schijnheiligheid staat voor mij gelijk met rooms gedrag’?

Van Calcar zegt in het eerste deel van het citaat: (2) voor alle x, (3) als x Schijnheilig is, dan is x Rooms, en (4) als x is Rooms, dan is x Schijnheilig.

(2)	voor alle x, Schijnheilig(x)	⇔	Rooms(x)
(3)	voor alle x, Schijnheilig(x)	⇒	Rooms(x)
(4)	voor alle x, Rooms(x)	⇒	Schijnheilig(x)

M.a.w. iemand die schijnheilig is, is rooms (wat voor Van Calcar samenvalt met ‘rooms gedrag vertonend’). In (2) en (3) staat dat er buiten de roomsen geen schijnheiligen te vinden zouden zijn. Dit is natuurlijk onjuist, net zoals (4) onjuist is, zoals we weten. Voor een lexicograaf die de woorden rooms en schijnheilig met elkaar in verband moet brengen, past Figuur 6 met J = R en W = S. En de rest van de analyse past natuurlijk ook.

Wie (3) of (4) echter als geldig accepteert, komt in de situatie terecht van Figuur 8 en daarmee vervalt elke grondslag voor: ‘rooms (fig.) schijnheilig’ of voor ‘schijnheilig (fig.) rooms’.

[p. 549]

Figuur 8

Zelfs Van Dale heeft dat begrepen, en zo kan oneig. in (1) niet als (fig.) worden begrepen: (fig.) is simpelweg niet de juiste registeraanduiding, zoals overigens in mijn artikel staat. Het is dan ook vreemd dat Van Calcar totaal niet ingaat op de appendix over het (Fig.)-gebruik in Van Dale.

Bij de biljart- en ezelgevallen slaat Van Calcar de plank op dezelfde wijze mis als hierboven: hij is te onzorgvuldig in de begripsapparatuur die hij toepast. Bovendien mist Van Calcar de pointe: voor het punt dat ik maak doet het er niet niet toe of biljartballen niet te beledigen zijn. Zoals gezegd, Van Calcar heeft niet de moeite genomen de appendix te bekijken en daardoor blijft zijn beschouwing over (fig.) weinig anders dan een verwijzing naar zijn eigen theorie. Overigens vind ik het vreemd dat Van Calcar niet ingaat op het feit dat ik gesignaleerd heb dat Van Dale's (oneig.) via het trefwoord oneigenlijk een drievoudige betekenis krijgt toegekend, zodat de (fig.)-analyse van Balk alleen al op die gronden niet dwingend volgt.

Tot slot wil ik nog twee opmerkingen maken. Ten eerste, Van Calcar stelt dat ik meen dat ‘een jood niet tegen een jood kan zeggen; wat een jodenstreek haal je me daar uit. Ik [Van Calcar] zeg zelf tegen een lid van mijn (katholieke) familie: dat is weer zo'n roomse streek van je...’. Voetnoot 17 in mijn artikel waarnaar Van Calcar vreemd genoeg wel verwijst, is wat dat betreft duidelijk genoeg. Het onduidelijke en door mij niet gebruikte ‘kan zeggen’ is hier de misleidende boosdoener. Ik vind het bovendien pijnlijk te moeten constateren dat opnieuw te gemakkelijk joods en rooms worden uitgewisseld. Rooms zijn is een kwestie van vrije wil (je kunt er vanaf), blank, zwart, joods zijn woorden die betrekking hebben op eigenschappen die je bij je geboorte meekrijgt. Dat Van Calcar dit onderscheid niet wil zien in zijn artikel, komt neer op een weigering te zien waar het om gaat bij de analyse van beledigend taalgebruik. Ten tweede, Van Calcar mishandelt mijn stereotypie-omschrijving door de notie ‘representant’ verkeerd te interpreteren. Zijn eigen definitie - ‘de betekenisonderscheidingen van een woord [zeg, Nederlander] vormen voor de gebruikers van dat woord een onverbrekelijk geheel, een stereotype, verbonden aan hun beeld van een Nederlander’ - begrijp ik absoluut niet. Een onverbrekelijk geheel? Verbonden aan hun beeld? Wie wordt daar wat wijzer van? Mijn notie ‘representant’ volgt uit Figuur 2: men accepteert in zijn kennisbestand (mentale lexicon) een inclusierelatie, zeg (4). Stereotypie is te ontleden in twee factoren: (i) in een algemene regel van de vorm (5)

(5)	voor ... x, als P(x) ⇑ Q(x)

[p. 550]

wordt de hoeveelheidsinformatie op de stippels verklaard tot ‘alle’ ondanks het feit dat er in de werkelijkheid ook x-en te vinden zijn die wel P zijn maar niet Q; en (ii) uit de reeks cirkels rondom P worden er slechts één of enkele uitgekozen als relevant voor de situatie.

Nemen we Figuur 2 met R(ooms) als zwarte cirkel in plaats van V.R is dan bevat in een reeks verzamelingen, zeg B, C, D, etc.:

voor alle x, R(x) ⇑ A(x)

voor alle x, R(x) ⇑ B(x)

voor alle x, R(x) ⇑ C(x)

voor alle x, R(x) ⇑ D(x)

Stel dat schijnheilig staat voor de verzameling A, dan is het representantbegrip gemakkelijk in de rest van mijn hier toegelichte begrippenapparaat in te passen: A (= schijnheilig) is de representant van R, omdat er twee dingen gebeuren. Ten eerste wordt de empirisch aanwezige kennis ‘voor sommige x, R(x) ⇑ A(x)’ vernauwd tot een universele uitspraak en zo toegevoegd aan de reeks cirkels rond R Vervolgens wordt deze nieuwe informatie-eenheid uitgekozen ten koste van de andere informatie. Niet voorgoed (mogen we hopen), maar in een situatie waarin het woord rooms wordt gebruikt.

Zoals gezegd, is de verzamelingenleer niet het hele verhaal, maar door haar precisie is zij wel de basis van elke serieus te nemen semantiek, hoe je het ook wendt of keert. Dat noties als ‘connotatie’, ‘prototype’, ‘stereotype’ daarnaast nog andere ingrediënten bevatten, wie zal het ontkennen. De lexicografische discussie in mijn artikel, in dat van Balk (1971) en dat van Van Calcar (1994) heeft echt niet meer nodig dan de eerste beginselen. Of Van Calcars theorie dan nog zo nodig is, is voor mij de vraag, want in de semantiek geldt onverbiddelijk: elke theorie moet stoelen op zeer precies omschreven begrippen, anders kan men het net zo goed laten.

Referenties

Balk-Smit Duyzentkunst, F. (1971), ‘Bedrieglijke lexicografie of het artikel “jood” bij Van Dale’. In: De Gids 134, 115-120.

Van Calcar, W.I.M. (1994), ‘Over waarden en normen in een woordenboek’. In dit nummer.

Reichling, A. (1962), Verzamelde Studies over hedendaagse problemen der taalwetenschap. Tweede druk. Tjeenk Willink: Zwolle.

Verkuyl, H.J. (1993), ‘Hoe goed en hoe fout is Van Dale’. In: De Nieuwe Taalgids 86, 303-327.

Discussie gesloten

De redactie