De Nieuwe Taalgids. Jaargang 87

[p. 432]

Taalangst

Ernst van Alphen

Het doet mij genoegen dat mijn opstel over Albert Helmans romans De stille plantage en De laaiende stilte een neerlandicus er toe aangezet heeft deze werken te gaan (her)lezen. Helmans oeuvre wordt in de neerlandistiek schromeloos verwaarloosd, zo niet genegeerd. Het is echter een teleurstelling om te bemerken dat Marres in zijn ‘verdediging’ van Helmans romans niet verder komt dan het herhalen van de cliché's uit de periode toen Helmans werk nog wèl besproken en gelezen werd. Hij noemt De stille plantage een waardevolle roman omdat hij ‘uitmunt door lyrische beschrijvingen van de natuur en de sfeer’. De politieke, anti-racistische inzet van de roman, blijft onbesproken en dus ongewaardeerd.

Het is symptomatisch voor Marres' visie op literatuur dat hij meent Helman van blaam te moeten zuiveren, omdat ik hem, de auteur, van racisme beschuldigd zou hebben. Zo'n beschuldiging van de auteur zou vervolgens een smet werpen op de waarde van diens roman. In zoverre ik het over de auteur Helman heb, beweer ik echter precies het omgekeerde. Ik stel dat het werk suggereert dat Helman juist anti-racistische intenties had. Marres rept met geen woord daarover, waarschijnlijk omdat in diens visie een politieke intentie niet met Literatuur verenigbaar is en de waarde van Helmans roman dan niet langer vol te houden is. Wanneer Marres mijn opstel minder verhit gelezen zou hebben, zou hij bemerkt hebben dat ik Helmans roman ook uiterst waardevol vind. Echter niet vanwege de fraaie natuurbeschrijvingen (hoewel ik daar ook zeker van kan genieten), maar omdat hij in literatuur op zeer beeldende manier vorm geeft aan het sociaal-politieke probleem van racisme en daarmee literatuur een maatschappijkritische functie verleent. Wanneer ik vervolgens betoog dat Helmans roman, ondanks de antiracistische inzet van de auteur, een bepaald, specifiek racistisch effect heeft, dan wordt de roman daar alleen maar interessanter en waardevoller door. Voor mij is Helmans roman een van de meest belangrijke boeken uit de Nederlandse literatuur juist door de paradox van anti-racistische inzet en racistisch effect. Die paradox zegt iets over intentionaliteit en taalgebruik, over de beperkte beheersing van een taalgebruiker over de taal die hij/zij spreekt. Wanneer ik beargumenteer dat bepaalde momenten in Helmans tekst een racistisch effect hebben, gaat het mij natuurlijk niet om het brandmerken van uitdrukkingen of passages, laat staan van de hele tekst. Ook gaat het mij niet om de morele rechtschapenheid van auteur of tekst. Waar het mij wel om gaat is inzicht te krijgen in de talige produktie van racisme. Alvorens daar verder op in te gaan, wil ik echter eerst het een en ander recht zetten wat betreft de wijze waarop ik volgens Marres de roman ‘vervals’.

Marres spreekt mij met name tegen wanneer ik verteltechnische zaken betrek in mijn betoog. Een analyse van de vertelsituatie behelst echter geen rangschikking van tekstuele feiten, maar een interpretatieve activiteit. En interpretatie vereist argumentatie. Dat geldt ook voor een interpretatie van andermans interpretatie. Marres geeft echter nauwelijks argumenten wanneer hij mijn vervalsingen ontmaskert. Neem de zin: ‘de anderen [de blanken in een boot behalve Josephine] volgen ieder hun eigen gedachtengang die zich verloor in toekomstdromen, dappere

[p. 433]

besluiten, 't middagstille heimwee; en wat in de zwarte koppen van de negers omging, wie kon het zeggen?’ Marres stelt dan dat het eind van de zin door de ‘anderen’ [blanken] in de boot gefocaliseerd wordt, omdat de opmerking deel uitmaakt van een zin waarin deze blanken focaliseren. Dit enkele argument, meer heeft Marres er niet, is onjuist. Een lezer die aandacht heeft voor het tekstuele detail, weet dat in één zin de focalisatie kan wisselen: van het ene personage naar een andere, van vertelinstantie naar personage of andersom. Het werk van Couperus bijvoorbeeld bevat op bijna iedere pagina voorbeelden daarvan. Kortom we kunnen ons hier niet beroepen op een algemene regel (in een zin wordt niet gewisseld van focalisatie) want die regel bestaat niet. We moeten die situatie die deze zin oproept interpreteren.

In het eerste gedeelte van de zin focaliseren de blanken. Als lezers krijgen we toegang tot hun gedachtengangen die uit toekomstdromen bestaan. De blanken vragen zich niet af wat er in de zwarte koppen omgaat; zij verliezen zich in ‘dappere besluiten, 't middagstille heimwee’. Ik concludeer daarom dat de retorische vraag over wat er in de zwarte koppen omgaat van de vertelinstantie komt. Deze had eerst toegang tot de koppen van de blanken; daar keek hij mee met hun toekomstdromen die expliciet niet op de zwarten gericht zijn. Vervolgens probeert hij ook toegang te krijgen tot de koppen van de zwarten. Dat, zo suggereert de retorische vraag, is echter niet mogelijk, waardoor we van hun focalisatie verstoken blijven.

Marris geeft een voorbeeld waarbij ik het nog bonter zou maken. Ik schrijf een mening aan de vertelinstantie toe die volgens hem ‘overduidelijk’ van het personage Josephine komt. Zo overduidelijk is de situatie echter niet. De zin waarin Agnes vergeleken wordt met een negerin die niets beseft van de hogere mensenplichten, is een voorbeeld van vrije indirekte rede. Verteltechnisch komen de woorden van de vertelinstantie, het personage Josephine focaliseert en men krijgt de indruk dat de vertelinstantie in zijn verwoording van haar focalisatie zich laat inspireren door haar woorden. Het is echter typerend voor vrije indirekte rede dat er weinig tot niets overduidelijk is. De grens tussen de inbreng van de vertelinstantie en die van de personages kan niet duidelijk getrokken worden. Juist dit diffuse gebied tussen twee subjecten kan als een effectief middel gebruikt worden om de lezer te manipuleren. Marres is daar duidelijk het slachtoffer van geworden, wanneer hij de onduidelijkheid van deze passage niet erkent.

Het heeft weinig zin om op al Marres' ontmaskeringen in te gaan. Toch wil ik nog even stil staan bij één voorbeeld omdat het symptomatisch is voor Marres ongevoeligheid voor taal en het tekstuele detail. In mijn essay sta ik stil bij de connotatieve betekenis in Helmans roman van de oppositie wit-zwart. Geeft deze oppositie op denotatief niveau een onderscheid in kleur aan, op connotatief niveau krijgt deze oppositie in deze roman een morele betekenis. Wit staat dan voor onschuldig en zwart voor verdorven. Agnes ziet de aanwezigheid van Isodere, de slaaf op wie zij verliefd is, als ‘blank’, terwijl de blanke planters juist weerzinwekkend zijn. Ook acht zij het mogelijk dat wanneer Christus zal herrijzen, het in een zwarte mens zal zijn. De zwarte krijgt hier dus de connatatieve betekenis van wit toebedeeld: onschuldig, smetteloos. Marres' poging dit onderdeel van mijn betoog (waarbij ik nog vele andere tekstuele elementen aanvoer) te weerleggen, luidt, simpel als het is, als volgt: ‘Hierbij wil ik opmerken dat de wit-zwart tegenstelling in onze cultuur ontleend is aan de tegenstelling tussen dag en nacht, licht en

[p. 434]

duisternis, niet aan die tussen blanken en negers, en dus niet bij voorbaat discriminerend is.’ Het is wederom onthullend om te zien hoe Marres talige en culturele processen plat walst. Natuurlijk beweer ik niet dat de tegenstelling witzwart ontleend is aan de tegenstelling blanke-zwarte. Er zijn echter culturele tradities, met name in de westerse cultuur, waarin de kleuren wit-zwart betekenissen krijgen als onschuldig - verdorven, uitverkoren - verdoemd, verlicht - in duister dolend. Zulke connotatieve betekenissen worden niet automatisch geactiveerd wanneer de woorden wit-zwart vallen, of blank-zwarte; dat is afhankelijk van de contekst waarin, de manier waarop, ze gebruikt worden. Betekenis is altijd contekstafhankelijk, nooit een feit. Dat zou iemand die Nederlandse letterkunde doceert toch mogen beseffen.

Het weerleggen van onderdelen van Marres' kritiek is op zich niet interessant. Vanwege zijn moralistische, emotionele en daardoor onprofessionele toon, had ik zijn kritiek wellicht beter kunnen negeren. Ik heb echter toch van de uitnodiging tot weerwoord gebruik willen maken, omdat niet de inhoud maar wel de aard van zijn kritiek mij zorgen baart. Zijn kritiek bevat geen reflecties over taal of interpretatie. Hij doet alsof bij het lezen van literatuur om transparante evidenties gaat, om reconstrueerbare feiten. Ik zou de transparantie van de tekst niet respecteren en mijn eigen fixaties erop projecteren. Hij gaat met mij geen discussie aan over interpretaties, maar hij ontmaskert mijn vervalsingen.

Ik acht zijn betoog typerend voor wat ik in de inleiding van mijn boek De toekomst der herinnering. Essays over moderne Nederlandse literatuur (1993), de taalangst van veel neerlandici genoemd heb. Deze letterkundigen gaan op de loop, de geschiedenis, maar vooral, de psychologie van de auteur in, om maar niet te hoeven stilstaan bij de talige aard van hun onderzoeksobject. Het feit dat Marres niet in staat is om een differentiërend narratologisch instrumentarium te gebruiken, geeft bijvoorbeeld blijk van onvermogen of onwil om bij de taal zelf stil te staan. Hij ziet mijn aandacht voor racistische effecten van de tekst als een aanval op de auteur Helman. Daarmee vervalt hij in een psychologische visie van diep in de negentiende eeuw. Lang geleden geloofde men wel dat subjecten heer en meester waren over hun intenties. Intenties zouden onproblematisch in taal verwezenlijkt of belichaamd kunnen worden. Sinds theoretisch psychologen als Williams James en Ernst Mach, sinds de psychoanalyticus Freud, sinds (taal)filosofen als Nietzsche, Witgenstein, Foucault, Derrida om er maar enkele te noemen, moet je toch wel heel goede tegenargumenten hebben om met zulke achterhaalde vooronderstellingen verder te gaan. Je kan niet zo maar anderhalve eeuw wetenschapsgeschiedenis negeren.

Mijn betoog over Helmans roman is gegrondvest in taal- en subjecttheorieën, volgens welke de taal geen individueel expressiemiddel is dat volledig beheerst kan worden. Taal is eerder een supra-persoonlijke, culturele kracht die de taalgebruiker (zowel schrijver als lezer) overstijgt. Men kan zich tegen culturele krachten verzetten, ook al zal het effect op z'n gunstigst klein zijn. Helman doet dat door boeken te schrijven met expliciet anti-racistische inzet. Maar zijn werk laat tegelijkertijd zien dat culturele krachten nooit volledig beheerst kunnen worden. Het racisme schuilt niet alleen in intenties maar ook in vormen van taalgebruik die men onbewust gebruikt. De taal produceert al betekenissen voordat de schrijver ook maar begonnen is met zijn werk. Maaike Meijer heeft het eens als volgt uitgedrukt: de auteur mag af en toe even de pen vasthouden en daarmee een

[p. 435]

bescheiden invloed hebben op de produktie van betekenis, maar de pen was al op eigen kracht in beweging.

Helman is een zeer intelligent en kritisch auteur omdat hij retrospectief inzag dat de pen die hij bij het schrijven van De stille plantage hanteerde, betekenissen geproduceerd had, die hij niet bedoelde. Dat lijkt de reden te zijn geweest waarom hij zijn roman herschreven heeft tot De laaiende stilte. In het voorwoord bij de herschreven versie zegt de fictionele bewerker over De stille plantage dat hij bij het schrijven van de eerste versie ‘in jeugdige onervarenheid teveel als “vanzelfsprekend” beschouwde’. Kortom, de taal was meester geweest over hem, hij niet over de taal. In De stille plantage zijn dan ook nagenoeg alle tekstelementen die volgens mijn analyse een racistisch effect hadden, verdwenen. Maar Marres zal waarschijnlijk zeggen dat Helman zijn roman herschreven heeft om de beschrijvingen van de natuur nog lyrischer en sfeervoller te maken. Ik neem, langs de omweg van een taalgevoelige analyse, de auteur dan toch maar liever serieus.

R.U. Leiden

Discussie gesloten

De redactie