De Nieuwe Taalgids. Jaargang 87

[p. 401]

Fouten met naast

F. Jansen

In zijn bijdrage aan de feestbundel Paardekooper bespreekt J.G. Kooij zinnen van het type¹:

(1)	Naast vis houdt hij ook van vlees.

Deze foute zin kunnen we niet verbeteren door meer parallellie aan te brengen in de nevengeschikte delen vis en van vlees door invoeging van van: (de asterisk is van Kooij)

(2)	*Naast van vis houdt hij ook van vlees.

Kooij oppert twee verklaringen voor fouten van het type (1). Ten eerste kan (1) ontstaan door verwarring van het reeksvormerachtige naast met het locale voorzetsel naast. Het eerstgenoemde naast heeft volgens Van Dale als betekenis ‘onmiddelijk volgend op’ (maar volgens mij eerder die van ‘afgezien van’) en lijkt sterk op behalve. Het tweede naast heeft de betekenis ‘aan de zijde van’. In die tweede betekenis hoeft er geen parallellie tussen het complement van naast en een element uit de rest van de zin te zijn, wat blijkt uit de correctheid van:

(3)	Naast zijn drukke baan houdt hij zich (ook) met liefdadigheid bezig. (= Kooijs voorbeeld (30))

Ik noem deze verklaring kortheidshalve de verwarringsverklaring.

Ten tweede kan (1) zijn ontstaan doordat woordgroepen met het reeksvormerachtige naast vaak op de eerste plaats van de zin staan, een ideale plaats voor elementen waarvan op andere gronden mag worden aangenomen dat ze het betekenisdomein van de elementen in de rest van de zin beperken. Het syntactisch verband tussen zulke beperkende woordgroepen en de rest van de zin is tamelijk los, zodat het gebrek aan parallellie snel niet opgemerkt wordt. Kooij voorspelt op grond hiervan dat (4) (= Kooijs (31)) veel minder herkenbaar fout is dan (5) (= Kooijs (32)):

(4)	*Naast Wim heeft hij ook met Piet gepraat
(5)	*Hij heeft naast Wim ook met Piet gepraat.

Ik noem deze verklaring de discontinuïteitsverklaring.

De twee verklaringen sluiten elkaar niet uit. Het is zelfs goed voorstelbaar dat beide geldig zijn. Niet alleen doordat sommige foute zinnen met naast het beste

1 Ik dan J.G. Kooij en A. Verhagen voor hun commentaar op een eerdere versie.

[p. 402]

passen bij de eerste verklaring en andere zinnen bij de tweede, maar ook doordat beide verklaringen op een en dezelfde foute zin van toepassing kunnen zijn.

Toch is het, alleen al om didactische redenen, de moeite waard om na te gaan welke soort verklaring op de meeste fouten in werkelijk voorkomende geschreven en gesproken taal van toepassing is. Daarvoor is het nodig na te gaan welke voorspellingen uit de beide verklaringen af te leiden zijn. De operationalisering van de discontinuïteitsverklaring blijkt het eenvoudigst. Hoe groter de afstand tussen de twee reeksvormende elementen, des te frequenter een foutieve naast-constructie. Met andere woorden, we verwachten dat afwijkende naast-constructies vooral op de eerste plaats van de zin zullen voorkomen terwijl het reeksvormende element pas in de loop van de zin aan de orde komt.

Wat geldt als aanwijzing dat de verwarringsverklaring een rol speelt? Naar mijn idee wordt die waarschijnlijker naarmate meer goede en foute naast-zinnen een dubbelzinnige betekenis hebben, dat wil zeggen, waarin naast én als reeksvormer ‘afgezien van’ én als lokaal voorzetsel ‘aan de zijde van’ kan worden opgevat. Twee niet-bedachte voorbeelden van dergelijke dubbelzinnige naast-zinnen zijn:

(6)	Naast het gewone nummerbordje prijkt er op de deur nog een, waarop met sierlijke cijfers 41 geschilderd is. (19578)
(7)	Wat de wintergarderobe ook te zien gaat geven, midi-mini-maxi? - in ieder geval krijgt de fantasiepanty, naast de eenvoudige panty, in het modebeeld '70-'71 zijn vooraanstaande plaats. (14449)

De getallen achter bovenstaande voorbeeldzinnen verwijzen naar de plaats waar ze te vinden zijn in het zogeheten Eindhovense corpus (zie Uit den Boogaart 1975), in de digitale versie die via de VUA beschikbaar is gesteld en door middel van een computer snel geanalyseerd kan worden. Ik heb alle zinnen met naast (en met behalve, waarover zodadelijk meer) uit dit corpus onderzocht om na te gaan in welke soorten zinnen de meeste naast-fouten voorkomen.

De discontinuïteitsverklaring

Staat de woordgroep met een afwijkend gebruik van de reeksvormer naast bij voorkeur op de eerste plaats in de zin? Ik heb drie soorten plaatsen onderscheiden: op de eerste plaats (8), op een positie voor het andere reeksvormende element (9) en op een positie daar vlak achter (10):

(8)	Naast de recreatieve gymnastiek wordt er aandacht geschonken aan kleutergymnastiek, gymnastiek voor moeder en kind, jeugdturnen, ritmische gymnastiek, toestelturnen, moderne gymnastiek, trampolinespringen en keurturnen. (773)
(9)	Wel bestaat de behoefte, naast de bestaande informele regeling met de banken, aan een breder opgezet systeem van tijdige signalering van moeilijkheden in bedrijven. (52589)
(10)	Aan de PPR-leden kan worden geantwoord, dat in het derde lid, onder b, het ‘tenverkoopuitstallen’ is opgenomen ten einde het mogelijk te maken bij algemene maatregel van bestuur een zekere ruimte te geven voor het houden van shows en dergelijke naast de evengenoemde modeshows op het gebied van schoeisel en kleding. (51275)

[p. 403]

In de volgende tabel staan eerst de aantallen afwijkende, en dan de aantallen onberispelijke woordgroepen met reeksvormer naast op de drie genoemde posities:

	voorop	direct voor conj	achter conj
foutief	5	4	-
correct	4	28	4

Tabel 1. Positie van foutieve en correcte woordgroepen met reeksvormer naast, al naar gelang hun positie in de zin en ten opzichte van het andere reeksvormende element.

De afwijking blijkt duidelijk niet gebonden aan de eerste zinsplaats, een klap voor de discontinuïteitsverklaring. De fouten lijken daarentegen wel gebonden aan de positie ten opzichte van het andere conjunct. Waarom komen er geen fouten voor als de naast-groep achter het andere conjunct staat? Voor het antwoord moeten we terug naar (10), de enige uit het corpus met een voorzetselgroep als complement van naast, tenminste als we de interpretatie kiezen waarin voor het houden van shows en dergelijke het eerste conjunct is. Maar mijns inziens is van deze zin ook een andere analyse mogelijk. Je kunt namelijk shows en dergelijke als conjunct naast de evengenoemde modeshows op het gebied van schoeisel en kleding zien. In de andere drie gevallen waarin naast achter het andere conjunct staat, gaat het om zelfstandignaamwoordgroepen, waarin het niet fout kan gaan, bijvoorbeeld:

(11)	Er zijn kuitmantels en maximantels, er is een gypsy-look in bontbedrukte materialen en modellen met stroken en hoofddoeken, er zijn ouderwetse kleuren zoals bois-de-rose naast pastelkleuren, er is veel wit en off-white, (3p). (1973)

Een uitstapje naar fouten met behalve

Interessant voor een beoordeling van de discontinuïteitshypothese zijn misschien nog de resultaten van een analoog onderzoekje naar fouten met de echte reeksvormer behalve, waarvan de betekenis sterk lijkt op die van het reeksvormerachtige naast. Behalve kan wel gecombineerd worden met een voorzetselgroep, als het tweede conjunct uit een voorzetselgroep bestaat:

(12)	Behalve van vis houdt hij ook van vlees.

Een niet parallelle formulering betekent een afwijking:

(13)	*Behalve vis houdt hij ook van vlees.

Als discontinuïteit door vooropplaatsing een belangrijke verklaring voor fouten met naast vormt, lijkt het me redelijk om te verwachten dat fouten tegen de parallellie vooral bij vooropgeplaatste groepen met behalve voorkomen. De volgende tabel geeft hierover uitsluitsel:

[p. 404]

	voorop	direct voor conj	achter conj
met vz
foutief	2	-	-
correct	11	5	3
zonder vz
foutief	1	2	1
correct	24	27	32

Table 2. Verdeling van foutieve en correcte behalve-woordgroepen met en zonder voorzetselcomplement over posities in de zin.

Eerst iets over de gevallen waarin de nevengeschikte delen uit een voorzetselgroep zouden moeten bestaan. Uit tabel 2 blijkt dat het twee keer met behalve plus voorzetselgroep fout gaat en beide keren is de eerste plaats in het geding. Ik bespreek ze kort. De eerste zin komt uit het corpus gesproken taal:

(14)	(...) maar over het feit dat ze behalve ... 't verlaten van het arbeidsproces ook nog geconfronteerd worden met het probleem dat ze wat betreft hun wonen uitgestoten worden min of meer. (40911)

We zien de spreker aarzelen tussen ‘behalve met het verlaten ...’ en ‘behalve dat ze het arbeidsproces verlaten ...’. Ik denk dat hier de discontinuïteitsverklaring goed toepasbaar is. Het tweede geval is van dubieus allooi:

(15)	Behalve tot aanhouding is het oorlogsschip in deze gevallen ook gerechtigd een onderzoek in te stellen naar het recht van het koopvaardijschip tot het voeren van zijn vlag. (32492)

In (15) is het eerste nevengeschikte deel tot aanhouding en het tweede een beknopte bijzin een onderzoek in te stellen naar het recht van het koopvaardijschip tot het voeren van zijn vlag. Ik aarzel dit gebrek aan parallellie als een afwijking te beschouwen, omdat beknopte bijzinnen nu eenmaal niet via een voorzetsel maar hoogstens door middel van een voornaamwoordelijk bijwoord met de functie van voorlopig voorzetselvoorwerp aan het werkwoord verbonden zijn.

Het tweede deel van de tabel, waarin behalve-groepen zonder voorzetsel worden besproken, werpt ook enig licht op de waarschijnlijkheid van de twee verklaringen. Als de discontinuïteitshypothese steek houdt, verwachten we dat sprekers en schrijvers zich op de eerste zinsplaats allerhande soorten afwijkingen in de parallellie veroorloven. Daar blijkt geen sprake van. Verstoring van de parallellie vinden we aan het begin (16), in het midden (17, 18) en aan het einde van de zin (19):

(16)	Behalve als diepgaande, emotionele en overtuigende psychologische analyse van de betrekkingen tussen mensen is E. A schrijftechnisch in hoge mate interessant. (8440)
(17)	.... kost het niet veel moeite vast te stellen dat Goudsmit behalve een vriendelijk en beminnelijk mens, ook openhartig is. (7765)
(18)	de velocipède (...) heeft, behalve als vervoermiddel, nog vele onbetwistbare voordelen. (18389)

[p. 405]

(19)	Gigantische flatblokken aan de buitenrand, waar duizenden wonen zonder elkaar te kennen behalve elkaars hinder, (...) (7478)

Uit de voorbeelden blijkt mijns inziens eerder dat sommige schrijvers niet zo'n precies (impliciet) beeld van parallellie hebben, dan dat ze moeite hebben om het eerste deel van de zin goed in verband te brengen met het tweede. Kortom, zowel de naast- als de behalve-gegevens leveren geen duidelijke ondersteuning van de gedachte dat discontinuïteit een belangrijke verklaringsgrond voor de fout in kwestie is.

De verwarringsverklaring

Zijn woordgroepen met de reeksvormer naast ook op te vatten als woordgroepen met het lokaal voorzetsel naast? De gegevens uit het corpus spreken dit keer klare taal: de woordgroep met naast kan in 30 gevallen ondubbelzinnig als reeksvormer worden opgevat, en in maar liefst 35 gevallen dubbelzinnig, dus op de wijze van (6) en van (7). Daarnaast is er nog een veel groter aantal zinnen met naast als ondubbelzinnig lokaal voorzetsel, nl. 129. Met andere woorden, de kans dat een leerder van het Nederlands kennis maakt met een naast-woordgroep die hij succesvol lokaal kan interpreteren is veel en veel groter dan de kans dat hij de reeksvormerinterpretatie moet kiezen. Als spreker of schrijver zal hij geneigd zijn naast altijd als voorzetsel te beschouwen.

Conclusie

De discontinuïteitsverklaring krijgt nauwelijks steun door de hier gepresenteerde gegevens. Dat is jammer voor de didactiek. Het bovenstaande laat immers niet toe dat we brokkenmakers adviseren, vooral te letten op naast aan het begin van de zin. De verwarringsverklaring doet het beter. Niet alleen omdat goed in overeenstemming te brengen is met gegevens uit het corpus, maar ook omdat die de richting verklaart, waarin men verwart. Als een schrijver een fout met naast maakt, dan komt dat doordat hij naast in syntactisch opzicht als het zo veel voorkomende voorzetsel naast beschouwt terwijl hij er de betekenis van een reeksvormer aan geeft, en niet andersom.

Bibliografie

J.G. Kooij, ‘Naast en behalve: over Reeksvormers en Taalfouten’. In: H. Bennis en J.W. de Vries (red.), De binnenbouw van het Nederlands. Dordrecht 1992, pp 210-215.

P.C. Uit den Boogaart (red.), Woordfrequenties in geschreven en gesproken Nederlands. Utrecht 1975.