De Nieuwe Taalgids. Jaargang 87

[p. 238]

De rol van de rol in de eerste miniatuur van het Kopenhaagse Lutgart-handschrift¹

Erwin Mantingh

‘...the desire to move beyond the words on the page and recapture lost voices. This is the promise that gives the minstrel text its mythic status: through its leaves the lost oral world is recovered, and the dead performer sings once more.’²

Hs. Kopenhagen, Koninklijke Bibliotheek, Nye kgl. Saml. 168, 4^o, f. lv.

1 Die artikel heeft veel te danken aan de belezenheid en de ‘rollenkennis’ van Godfried Croenen, Martine Meuwese, Dieuwke van der Poel en Remco Sleiderink. Met hen het enthousiasme te kunnen delen voor een ogenschijnlijk marginaal voorwerp als de boekrol, heb ik als buitengewoon stimulerend ervaren. Verder dank ik Orlanda Lie en Soetje Oppenhuis de Jong voor hun opmerkingen bij de eerste versie.

2 Taylor 1991, p. 53.

[p. 239]

Eén van de oudste miniaturen uit de Middelnederlandse letterkunde lijkt op het eerste gezicht een onbelemmerd kijkje in de lost oral world van dead performers te geven. Dat de afbeelding niet zonder dubbele bodems is, wordt pas bij nadere beschouwing duidelijk.

Ik doel op de eerste van drie bladgrote miniaturen uit een uniek handschrift dat naar zijn bewaarplaats bekend staat als de Kopenhaagse Lutgart. Dit heiligenleven, een vertaling van Thomas van Cantimpré's Vita Lutgardis, is onder medioneerlandici om verschillende redenen geen onbekende: vanwege de hoge ouderdom van het bewaarde handschrift (datering: ca. 1270; het gaat hier zelfs naar alle waarschijnlijkheid om een apograaf, een afschrift naar de autograaf);³ vanwege de vrije wijze waarop het Latijnse voorbeeld is bewerkt en zodoende is uitgedijd tot een werk van lange adem; vanwege de - niet onomstreden - toeschrijving van het werk aan de latere abt van Sint-Truiden, Willem van Affligem; vanwege het uitzonderlijk vroege gebruik van de jambische versmaat in een volkstalige tekst; en, niet in de laatste plaats, vanwege de door de bewerker toegevoegde pro- en epilogen waarin een levendig beeld wordt geschetst van een dichter-voordrager die zich inspant om zijn deels dommelende gehoor bij de les te houden. Deze literaire achtergronden van dit heiligenleven vallen echter buiten het bestek van deze beschouwing.⁴

Ter nadere situering van de miniatuur wijs ik vooraf op twee aspecten van de afbeelding waar een literatuur-historicus gemakkelijk aan voorbij zou gaan. Ten eerste: deze miniatuur maakt, met de beide andere, deel uit van een verlucht, berijmd heiligenleven in de volkstaal.⁵ Hoewel geïllustreerde hagiografie in de volkstaal omstreeks 1270 geen novum meer was, men denke bijvoorbeeld aan de Anglo-Normandische heiligenlevens geschreven èn verlucht door Matthew Paris, was het in het Middelnederlands nog allerminst gebruikelijk om een verslegende door een reeks afbeeldingen visueel te ondersteunen.⁶ Tweede aspect waarop ik vooraf de aandacht wil vestigen: stilistisch worden de miniaturen in het Kopenhaagse Lutgart-handschrift gerekend tot de zogenoemde Tweede Brugs-Gentse Groep. In deze Vlaamse verluchtingsstijl uit de tweede helft van de dertiende eeuw is een grote hoeveelheid Latijnse teksten, vooral psalteria, uitgevoerd, naar men aanneemt voornamelijk ten behoeve van een stedelijk publiek. Op grond van de dialectkleuring staan tekst en handschrift van de Kopenhaagse Lutgart echter te boek als Westbrabants.⁷. Aangenomen wordt daarom dat de Lutgart-miniaturen

3 Gysseling 1985, p. XVIII.

4 Op de problematiek die vastzit aan de voordrachtspassages in de Kopenhaagse Lutgart zal ik in mijn proefschrift nader ingaan.

5 Het is mogelijk dat mèt het verdwenen Eerste Boek enkele miniaturen verloren zijn gegaan. Zie: Carlvant 1978, p. 345-346 + 393.

6 Over enkele verluchte vernaculaire heiligenlevens op rijm: Wormald 1952-53, p. 263-266. Zie over Matthew Paris en de (tussen 1230 en 1259) berijmde en verluchte heiligenlevens: Hasenohr & Zink 1992, p. 1001-1003. Over de oudere traditie van geïllustreerde Latijnse vitae: Wormald 1952-53, p. 249-262 en Stones 1990, p. 186-187 noot 4. De Kopenhaagse Lutgart heeft nog niet mogen delen in de recente belangstelling voor de verhouding tussen woord en beeld in volkstalige middeleeuwse literatuur, zoals die bijvoorbeeld bij Curschmann 1992 oriënterend ter sprake komt.

7 Gysseling 1985, p. XII-XIII

[p. 240]

niet uit (de onmiddellijke omgeving van) Gent stammen, maar ergens tussen Gent en Brussel werden vervaardigd.⁸ We kunnen dus stellen dat de vite van Lutgart met haar Middelnederlandse tekst en haar Brabantse ontstaansmilieu een buitenbeentje is binnen deze groep.

Nu dan naar de miniatuur. Lieftinck zag in 1954 als eerste dat hier een voordrager is afgebeeld: ‘De (...) miniatuur stelt een benedictijnermonnik (de auteur, Willem van Afflighem?) voor in de hoedanigheid van sprookspreker, gebarend met zijn rechter hand, zijn “rol” in de andere houdende’ (Lieftinck verwart de beide handen). Van Veerdeghem, de ontdekker en eerste uitgever van het handschrift, had weliswaar de monnik ook al voor de auteur van de Lutgart-vertaling gehouden, maar de rol anders geïnterpreteerd: ‘De titel van zijn werk moest op de strook perkament, die hij in de hand houdt, staan, doch is uitgebleven.’ In zijn ogen ging het dus om een niet ingevulde banderol en zo beschreef ook Deschamps de miniatuur nog in 1954 ter gelegenheid van de tentoonstelling van Middelnederlandse handschriften uit beide Limburgen in Hasselt. Daar maakte Lieftinck kennis met deze miniatuur op een moment dat de inkt van de pennestrijd over het auteurschap en het beoogde publiek van de tekst nog maar amper was opgedroogd. Hij zag een benedictijner ‘sprookspreker’ met een ‘rol’. En daarmee was voor Lieftinck de kous af.⁹ Was immers niet sinds de vondst van het handschrift betoogd dat de Middelnederlandse bewerker en de benedictijn Willem van Affligem een en dezelfde persoon waren?¹⁰ En was de Vita Lutgardis- vertaling niet ingebed in pro- en epilogen van de hand van diezelfde bewerker waarin hij omstandig een voordracht van het heiligenleven in sessies schildert?

Eén element uit de miniatuur blijft echter vanuit een literair-historisch oogpunt fascineren. Het wekt bevreemding dat hier een rol in plaats van een boek is afgebeeld: een ‘letterlijke’ uitleg van de miniatuur zou zijn dat de Lutgart - waarvan meer dan 20.000 verzen zijn bewaard - werd voorgedragen van één of meer rollen, maar die interpretatie strookt niet met de overlevering van de tekst: ik herinner eraan dat het Kopenhaagse handschrift een codex is die met reden wordt beschouwd als een apograaf; bovendien kennen we helemaal geen voorbeelden van Middelnederlandse epiek op rol. De vraag luidt dus: waar heeft deze Willem van Affligem zijn rol vandaan?

Op zoek naar een antwoord zal ik twee sporen volgen. Allereerst ga ik na of de rol is geïnspireerd door een iconografische traditie en is te beschouwen als een onderdeel van een beeldmotief ‘voordracht’. Daarna probeer ik te achterhalen of er reden is om aan te nemen dat een lange verhalende tekst als de Lutgart daadwerkelijk vanaf een rol werd voorgelezen. Deze beide mogelijke verklaringen voor de aanwezigheid van de rol sluiten elkaar niet bij voorbaat uit: het is immers

8 Carlvant 1978, p. 137-138. Een andere mogelijkheid is dat de dubbelbladen met miniaturen die in het handschrift zijn ingeschakeld, afzonderlijk zijn betrokken in Gent.

9 Lieftinck 1954, p. 192; Van Veerdeghem 1899, p. XX; Deschamps 1954, p. 16-17.

10 Beknopte weergave van de discussie over het auteurschap bij Gysseling 1985, p. X-XII, die Willem van Affligem als de bewerker beschouwt. De nooit eerder vertoonde of gereproduceerde miniatuur gaf de verdedigers van een geestelijk auteur onverwachts een sterk wapen in handen. Overigens is de miniatuur door de opname in Nederlandse literatuur, een geschiedenis (Schenkeveld - van der Dussen 1993, p. 17) voorgoed aan de vergetelheid ontrukt.

[p. 241]

denkbaar dat de praktijk en de uitbeelding van een epische voordracht elkaar niet veel hebben ontlopen.

De rol is onlosmakelijk verbonden met het gebaar dat de monnik met zijn beide handen maakt. Zijn geopende linkerhand houdt hij omhoog, met zijn rechterhand wijst hij ter hoogte van zijn middel recht voor zich uit. Tegelijkertijd houdt hij in deze hand (ietwat onnatuurlijk) de uitgerolde blanco strook vast, die tot op de grond hangt en daar in een rol uitmondt. In de priemende vinger herkennen we de in de iconografie gebruikelijke mimiek van een prediker, (hemelse) boodschapper, onderwijzer of spreker die zich richt tot een gehoor, dat meestal ook is afgebeeld,¹¹ maar in dit geval ontbreekt.¹² Ook in auteursportretten komen we het gebaar tegen, zij het dat als tekstdrager daarin gewoonlijk een boek voorkomt (of de tekstdrager geheel ontbreekt) en dat een publiek doorgaans achterwege blijft: zó treffen we bij voorbeeld Jacob van Maerlant aan in de marge van het Detmoldse Der naturen bloeme-handschrift.¹³

Wat voegt de rol toe aan het geijkte auteursportret? Recent onderzoek heeft uitgewezen dat de afbeeldingen van (blanco) stroken in handschriften met (strofische) gedichten duiden op de beoogde mondelinge vertolking van de tekst(en) waarnaast zij figureren: de rol, die met orale presentatie wordt geassocieerd, als beeld voor de mondelinge dimensie van de tekst.¹⁴ In het licht van de uitvoerige voordrachtpassages in de Middelnederlandse Lutgart-bewerking moet de rol in de eerste miniatuur met diezelfde bedoeling zijn aangebracht: de rol in de hand van de monnik-auteur beklemtoont het voordrachtskarakter van de Middelnederlandse tekst.

11 Zie: Garnier 1982-1989, I, p. 165-170. Lieftinck 1954 drukt tussen p. 192 en 193 mèt de Lutgart-miniaturen twee miniaturen uit verschillende psalteria af om de verwantschap in verluchtingsstijl te illustreren; het zijn tevens afbeeldingen van (s)prekers, wier mimiek zeer sterke gelijkenis vertoont met die van de gebarende monnik in het Kopenhaagse handschrift: op de ene preekt Franciscus tot de vogels, op de andere Dominicus tot een verzameld publiek. Vgl. Pearsall 1977 en Schmitt 1990, p. 282-283.

12 Zie voor contemporaine voorstellingen mèt publiek bijv. de twee bovengenoemde afbeeldingen bij Lieftinck en de prekende Jezus (met banderol in de hand) in het handschrift van de Limburgse sermoenen; zie Deschamps 1972, plaat 70. Meest latere voorbeelden bij Pearsall 1977, Salter 1978 en Schmitt 1990, p. 282-283 (en ill. 28). Carlvant (1978, p. 392-393) suggereert dat deze miniatuur oorspronkelijk ofwel de openingsminiatuur van het Eerste Boek was, ofwel een tegenhanger had in een afbeelding rechts waarnaar de monnik zich zou richten.

13 Zie: Van Oostrom 1991, die oppert dat de auteur hier (tevens) als voordrager is voorgesteld. Vgl. de openingsminiatuur van het Roman de la rose-handschrift, B.N. fr. 1569 (ca. 1300): daarop is de (eerste) auteur Guillaume de Lorris te zien die een groepje luisteraars voorleest uit zijn boek dat voor hem op een lessenaar openligt; hij maakt exact hetzelfde gebaar als de benedictijner monnik in het Lutgart-handschrift. Hier dus wel een auteursportret met publiek; zie Huot 1987, p. 104.

14 In het verleden werden alle afgebeelde rollen, banderollen en andersoortige spreukstroken over één kam geschoren en beschouwd als (oningevulde) tekstbanden, naar functie min of meer te vergelijken met de tekstwolkjes in het stripverhaal. Zie: Bäuml & Rouse 1983, p. 219-231 en Huot 1987, m.n.p. 78-79; meer in het algemeen over de iconografie van tekstbanden en rollen: Garnier 1982-1989, II, p. 229-244 + 394-403.

[p. 242]

Het gebruik van dit beeldmotief in de Lutgart is om twee redenen opmerkelijk binnen de iconografische traditie: het betreft hier een illustratie bij een epische in plaats van een lyrische tekst, en het is de oudste middeleeuwse miniatuur die ik ben tegengekomen waarop een voordracht vanaf een rol is afgebeeld.¹⁵ Reden genoeg om na te gaan of deze voorstellingswijze wellicht is ingegeven door een epische voordrachtspraktijk met rollen. Voor ik daartoe overga, eist een dubbele bodem in de miniatuur nog de aandacht op.

Van de zwarte monnikspij, die de drager tot een benedictijn bestempelt, heeft de kunsthistorica Carlvant al in 1978 geopperd dat deze is overgeschilderd. Haar argwaan was gewekt door het grote kwaliteitsverschil tussen de vlakke uitvoering van de zwarte monnikspij enerzijds (slordige contouren, geen plooienval, de dofheid van het zwart) en de fijne tekening van de grijze nonnehabijten anderzijds (op de beide andere miniaturen). Onder het zwart meende Carlvant de plooien van een witte pij te ontwaren. Toen ik onlangs voor het eerst een (sterk vergrote) kleurenreproduktie van de miniatuur onder ogen kreeg,¹⁶ was één blik genoeg om me van het gelijk van Carlvant, die zelf nog een slag om de arm hield, te overtuigen.¹⁷

Ik denk zelfs nog een stap verder te kunnen gaan. Niet alleen de pij werd overgeschilderd, ook de rol is een latere toevoeging: hij is de monnik pas in tweede instantie ‘in’ de hand gehangen. Daarop wijst de onnatuurlijke manier van vasthouden - vergelijking met contemporaine afbeeldingen leert dat miniaturisten geen enkele moeite hadden om die pose beter uit te voeren. Ook verder is de rol niet onberispelijk aangebracht: onder de rol in de rechter benedenhoek zijn de lijnen van de pilaar en de omlijsting zichtbaar met zwart uitgevoerd - als de afbeelding van de rol oorspronkelijk was geweest, zou men daar hooguit schetslijntjes verwachten.

De dominicaan Thomas van Cantimpré (witte pij, zwarte mantel) is geretoucheerd zodat er een benedictijner monnik (zwarte pij) met een rol in de hand tevoorschijn kwam:¹⁸ het portret van de auteur van de Latijnse vita is veranderd in een afbeelding van de dichter-voordrager van de Middelnederlandse vite. De metamorfose van de monnik verklaart ook de al opgemerkte afwezigheid van een publiek in de miniatuur. Maar wat was de reden voor deze gedaanteverwisseling? Ik vermoed dat miniaturen die aanvankelijk bestemd waren voor een handschrift met de Latijnse Vita Lutgardis, bij nader inzien zijn gebruikt ter verluchting van de Middelnederlandse bewerking. Deze gewijzigde bestemming van de miniaturen is goed te rijmen met de eerdere constatering dat de Middelnederlandse Kopen-

15 Andere mij bekende afbeeldingen waarop vanaf een rol wordt voorgedragen zijn later; in geen van die gevallen betreft het de vertolking van (langere) versepiek. Voor reprodukties zie: Bäuml & Rouse 1983, p. 228 en afb. 4 (vgl. frontispice bij Huot) en 7; Huot 1987, frontispice en afb. 25; zie ook de vermelding bij Huot (1987, p. 100) van een handschrift (uit 1278) met miniaturen van voordrachten van een rol.

16 Martine Meuwese (NLCM, Leiden) was zo vriendelijk mij aan de reproduktie te helpen.

17 Carlvant 1978, p. 393. Zij maakte een voorbehoud omdat ze haar waarnemingen aan het Kopenhaagse handschrift lang geleden had gedaan en deze niet meer had kunnen controleren. Overigens staat de monnik met zwarte pij op twee van de drie (bewaarde) miniaturen en is de pij beide keren op weinig verfijnde wijze zwart geschilderd.

18 Zie: Carlvant 1978, p. 393 en Timmers 1991, p. 227.

[p. 243]

haagse Lutgart binnen de Tweede Brugs-Gentse verluchtingsgroep een uitzonderingspositie innam temidden van de voor het overige Latijnse handschriften.

De ontdekking van een dertiende-eeuws rolfragment met Spruchdichtung (‘sproken’) van Reinmar von Zweter was voor Bäuml en Rouse begin jaren tachtig aanleiding om op zoek te gaan naar meer aanwijzingen voor hun stelling dat gedichten voordat ze verzameld werden in handschriften, los circuleerden op rollen. Een belangrijk argument in hun betoog vormen de afbeeldingen van rollen in geïllustreerde lyriek-handschriften, zoals het beroemde Manessische Liederhandschrift. ‘The rolls in these depictions are iconographic symbols; but the symbolism is effective only because it evoked instant recognition as a familiar object’.¹⁹ Is het mogelijk een analoge redenering aan de Lutgart-miniatuur te verbinden? Zijn er indicaties dat een omvangrijk episch werk als de Lutgart van een rol werd voorgelezen, zoals de miniatuur het doet voorkomen?

Een bevestigend antwoord zou onmiddellijk nieuwe vragen opwerpen over de overlevering van de Kopenhaagse Lutgart. Was een rol zoals die is afgebeeld de werktekst van de bewerker (de autograaf) en gebruikte hij die bij de voordracht, en werd deze hypothetische tekstrol later in het net afgeschreven in het Kopenhaagse handschrift? Zet deze miniatuur ons op het spoor van een ontbrekende schakel in de overlevering van de Lutgart, of, meteen maar in breder perspectief, van de Middelnederlandse versepiek? Het is de vraag of zulke gewaagde veronderstellingen kunnen worden gegrondvest op meer dan deze ene miniatuur.

Hoewel de overlevering van middeleeuwse rotuli in de volkstaal te wensen overlaat, weten we dat de rol zich leende voor zeer divers gebruik.²⁰ De rol deed dienst als tekstdrager voor meer of minder literaire genres als lyriek/strofische gedichten/sproken,²¹ brieven, toneel,²² muziek, gebeden en getijden, preken, kronieken en genealogieën. Verder kennen we heraldische wapenrollen, medicijnen alchemierollen; pelgrimstraktaten, administraties en vluchtige notities werden ook aan de rol toevertrouwd.

Voor het Middelnederlands hebben Kienhorst en Mulder onlangs de gegevens op een rijtje gezet bij hun bespreking van een fragmentarisch overgeleverde spreukenrol uit de bibliotheek van het Ruusbroecgenootschap.²³ Bewaard zijn slechts enkele veertiende-eeuwse (berijmde) gebeden- en getijdenrolletjes, en de resten van de al genoemde rol met minnespreuken. Daarnaast vermelden Kienhorst en Mulder nog twee toespelingen op literaire rollen: in een Gents handschrift waarin delen van de minnerede Van der feesten een proper dinc zijn opgenomen, wordt verwezen naar een rol als bron; verder is de rol op de Lutgart-miniatuur ook hun niet ontgaan. Al met al geen grote oogst, en daar hebben mijn naspeuringen

19 De karige overlevering aan lyrisch rollenmateriaal verklaren Bäuml en Rouse door het vluchtige gebruik dat van de rollen werd gemaakt; Bäuml & Rouse 1983, p. 230-231.

20 Zie voor het volgende Bischoff 1986, p. 52-54, Wattenbach 1956, p. 150-174, Bäuml & Rouse 1983, p. 228-231 en Clanchy 1993², p. 135-144. Bij de beide eerstgenoemden ook gegevens over Latijnse rollen.

21 Zie met name: Bäuml & Rouse 1983 en Steinmann 1988.

22 Zie ook: Lalou 1991.

23 Kienhorst & Mulder 1993, p. 72.

[p. 244]

nauwelijks verandering in gebracht;²⁴ zij leveren bovendien geen aanwijzingen op voor de voordracht van Middelnederlandse epiek van rol. Weliswaar is de rol (onder meer) tekstdrager geweest van literaire genres die voordracht veronderstellen (sproke, lied, toneel, preek, gebed; de minnerede en spreuken ook?), maar in geen enkel geval - buiten de Lutgart-miniatuur - betreft het een episch werk van lange adem.

Toch is het nog te vroeg om de voordracht van epiek van enige omvang vanaf rol helemaal uit te sluiten. In de Oudfranse en Anglo-Normandische versepiek treffen we enkele gegevens aan die opgevat zouden kunnen worden als een tipje van de sluier waaronder een epische overleveringstraditie op rollen schuilgaat.

Om te beginnen zijn er enkele - al dan niet gefingeerde - bronvermeldingen van ‘oude rollen’ in de Oudfranse epiek. Zo wordt in de kruisvaartroman La Fin d'Elias (gedicht vóór 1218) verwezen naar een rol te St. Truiden - bedoeld is de benedictijner abdij aldaar - waarin een monnik het verhaalde beschreven vond en dit vervolgens heeft berijmd.²⁵ In Orson de Beauvais, een laat-twaalfde-eeuws chanson de geste, wordt het gezag van het verhaal ontleend aan een rol die zich zou bevinden in het grote St.-Pieterklooster in Beauvais.²⁶ Zelfs als deze bronverwijzingen verzonnen zijn, en daar heeft het alle schijn van, kan de geloofwaardigheid van een tekst kennelijk worden ontleend aan een rol, die zich opvallend vaak in een klooster heet te bevinden: duidt dit erop dat er inderdaad rollen met epiek (in kloosters) zijn geweest, of wordt er gedoeld op kloosterkronieken?²⁷

Verder zijn er daadwerkelijk enkele rollen met Franstalige en Anglo-Normandische berijmde hagiografie bewaard. Op één uitzondering na houden deze verslegendes echter geen verband met voordracht: het berijmde heiligenleven van Margarete van Antiochië figureert op rollen die vermoedelijk gebruikt zijn als positiegordels²⁸; op de beeldenrol die van de heilige Quintijn is bewaard doet een

24 Het voert te ver om hier in detail te treden, maar er zijn nog wel wat aanvullingen te geven op de overlevering en vermeldingen van literaire rollen, wanneer we ‘literair’ zeer ruim nemen. Geen enkel geval duidt in de richting van tekstrollen met versepiek.

25 ‘El rosne a Sainteron fu trovés li escris: / .I. mounes le trouva, ki en rime l'a mis’. Naar Claassens 1993, p. 46 (datering op p. 64).

26 Over deze passage: Paris 1899, p. LXXVII-LXXVIII. Zie voor vindplaatsen in de dertiende-eeuwse chansons de geste Gaydon (vagere verwijzing: ‘als de rol hier tenminste niet liegt’) en La Mort Aymeri de Narbonne: Tobler-Lommatzsch 8 (1971), kol. 1433, s.v. rolle.

27 Op de laatste mogelijkheid wees mij Irene Spijker. De verwijzing naar een ‘rolle de l'eglise’ te Saint-Denis in de proloog van La destruction de Rome (circa 1200) is een ondubbelzinnig voorbeeld van een kloosterkroniek als (fictieve) bron voor een chanson de geste; zie Delbouille 1959, p. 330-331. Deze vermeldingen van rollen - er zijn er ongetwijfeld meer - verdienen een nader onderzoek. Vgl. bijvoorbeeld ook Ménard 1982, p. 44-45.

28 Stones 1990 (p. 208-209 noot 77) kent drie van zulke vijftiende-eeuwse Margarete-rollen (lengte circa tweeënhalve meter; breedte ongeveer 10 centimeter). De verstekst beloopt ongeveer 600 verzen en gaat vergezeld van een miniatuur waarop te zien is hoe Margarete zich uit het binnenste van een draak verlost door een kruisteken te slaan. Margarete van Antiochië gold als beschermheilige van zwangere vrouwen: de bevrijding uit de draak werd in verband gebracht met het baren van kinderen. De positiegordels werden geacht fysiek en moreel steun te bieden. Vgl. Ker 1969, p. 400-401.

[p. 245]

korte versie van de verslegende dienst als bijschrift.²⁹ Met langademige epiek en voordracht hebben deze rollen zoals gezegd niets van doen. Dat ligt iets anders bij de fragmentarisch overgeleverde rol met de Anglo-Normandische verslegende van de heilige Melor. Er is betoogd dat van deze veertiende-eeuwse perkamenten rol werd voorgelezen in de refter van het vrouwenklooster in Amesbury (Wiltshire), het klooster dat de bewaarplaats van de relieken van Saint Melor was en het middelpunt van diens verering vormde. Zekerheid over deze functie van de rol is er echter niet - het gaat om een plausibele veronderstelling - en daar moet nog aan toegevoegd worden dat de omvang van het Ango-Normandische heiligenleven, naar schatting nog geen 400 versregels, in het niet valt bij die van de Kopenhaagse Lutgart.³⁰

Ik keer terug bij de vraag die het uitgangspunt voor deze rondgang langs diverse rollen vormde: is de rol op de Lutgart-miniatuur de stille getuige van een ontbrekende schakel tussen het bewaarde geautoriseerde afschrift en een vervlogen voordracht? Had deze tekstdrager ons toegang kunnen verschaffen tot de orale dimensie van de middeleeuwse epiek? Ik zie vooralsnog geen aanleiding om een nieuwe ‘mythe’ in het leven te roepen van de epische voordragersrol. Korte literaire teksten zijn wel van rol voorgedragen, maar dat ook langere versepiek van de rol ging blijft uiterst ongewis.

De rol in de eerste Lutgart-miniatuur is een vroege vertegenwoordiger van een beeldmotief dat vermoedelijk geen reële pendant heeft gehad in de vorm van een tekstrol met versepiek die voor voordracht bestemd was. De rol verbeeldt het orale karakter van de Kopenhaagse Lutgart. De latere toevoeging van de rol laat zich, evenals de gedaantewisseling van de monnik, verklaren door een gewijzigde bestemming van de miniatuur: met het oog op een Vita Lutgardis-handschrift stond de dominicaan Thomas van Cantimpré als auteur afgebeeld; ingelast in de Middelnederlandse versbewerking was een benedictijn kennelijk meer op zijn plaats. De rol was het attribuut bij uitstek om de bewerker nader te typeren, die immers verantwoordelijk was voor de omlijstende voordrachtspassages in het Middelnederlandse heiligenleven.

Ongewild verbeeldt de rol in de Lutgart-miniatuur ook de ongrijpbaarheid van de orale dimensie van middeleeuwse literatuur, een gegeven waarmee mediëvisten moeten leren leven: vluchtigheid is welhaast het wezen van een voordracht en toch

29 Verondersteld wordt dat deze schetsmatig uitgevoerde beeldcyclus op rol model heeft gestaan voor een wandtapijt, wandschildering of beeldhouwwerk. Overigens is de kijk- en leesrichting van deze rol evenwijdig aan de lange zijde van de rol. Zie: Branner 1967 (die nog enkele soortgelijke rollen noemt); Wattenbach (1958, p. 167) vermeldt enkele rollen met geïllustreerde legendes die volgens hem mèt de relieken getoond werden.

30 Zie: Diverres 1967 en Taylor 1991, p. 69-70. Vermoedelijk was de volledige rol nog geen 1.30 meter lang, de breedte bedraagt ruim 10 centimeter.

[p. 246]

mogen we niet zonder meer voorbijgaan aan wat er niet meer is. ‘The hope for direct access to medieval oral narrative must be postponed.’³¹

31 Aldus besluit Taylor 1991 (p. 73). Vgl. Stuip 1993 die, de overlevering van chansons de geste overziend, bezwaren heeft tegen Taylors stelling dat de kleine handschriftjes met epische teksten niet in verband gebracht mogen worden met jongleurs (laat staan dat er een categorie ‘jongleurshandschriften’ onderscheiden zou kunnen worden). Ook Stuip betwijfelt echter dat uit deze boekjes werd voorgedragen; ‘Ze zouden (...) een rol gespeeld kunnen hebben bij de overdracht [bedoeld is: schriftelijke overlevering] van de teksten.’

Literatuur

Franz H. Bäuml & Richard H. Rouse, ‘Roll and Codex: A New Manuscript Fragment of Reinmar von Zweter’. In: Beiträge zur Geschichte der deutschen Sprache und Literatur 105 (1983), p. 192-231 + 317-330.

Bernhard Bischoff, Paläographie des römischen Altertums und des abendländischen Mittelalters. 2., überarbeitete Auflage. Berlin, 1986. Grundlagen der Germanistik 24.

Robert Branner, ‘The Saint-Quentin Rotulus’. In: Scriptorium 21 (1967), p. 252-260 + Plates 19-23.

Kerstin Birgitta Elisabet Carlvant, Thirteenth-century illumination in Bruges and Ghent. New York, Columbia University, 1978 (Ph.D.-thesis). Xerocopy Ann Arbor (Michigan), 1981.

G.H.M. Claassens, De Middelnederlandse kruisvaartromans. Amsterdam, 1993. Thesaurus 4.

M.T. Clanchy, From Memory to Written Record, England 1066-1307. Second Edition. Oxford/Cambridge, 1993.

Michael Curschmann, ‘Pictura laicorum litteratura? Überlegungen zum Verhältnis von Bild und volkssprachlicher Schriftlichkeit im Hoch- und Spätmittelalter bis zum Codex Manesse’. In: Hagen Keller, Klaus Grubmüller und Nikolaus Staubach (Hrsg.), Pragmatische Schriftlichkeit im Mittelalter. Erscheinungsformen und Entwicklungsstufen (Akten des Internationalen Kolloquiums 17.-19. Mai 1989). München, 1992 (Münstersche Mittelalter-Schriften 65), p. 211-229 + Tafel 2-11.

Maurice Delbouille, ‘Les chansons de geste et le livre’. In: La technique littéraire des chansons de geste. Actes du Colloque de Liège (septembre 1957). Paris, 1959 (Bibliothèque de la Faculté de Philosophie et Lettres de l'Université de Liège 150), p. 295-407.

[J. Deschamps], Tentoonstelling van Middelnederlandse handschriften uit beide Limburgen. Catalogus. Hasselt, 1954.

J. Deschamps, Middelnederlandse handschriften uit Europese en Amerikaanse bibliotheken. Tentoonstelling ter gelegenheid van het honderdjarig bestaan van de Koninklijke Zuidnederlandse Maatschappij voor Taal- en Letterkunde en Geschiedenis. Brussel, Koninklijke Bibliotheek Albert I, 24 okt.-24 dec. 1970. Tweede herziene druk. Leiden, 1972.

Geneviève Hasenohr & Michel Zink (red.), Dictionnaire des lettres françaises. Le Moyen Age. Z.pl., 1992.

A.H. Diverres, ‘An Anglo-Norman Life of Saint Melor’. In: Cylchgrawn Llyfrgell Genedlaethol Cymru / The National Library of Wales Journal 15 (1967-68), p. 167-175.

François Garnier, Le langage de l'image au moyen âge. 2 dln. Paris, 1982-1989.

Maurits Gysseling (ed.), Corpus van Middelnederlandse teksten (tot en met het jaar 1300). M.m.v. en van woordindices voorzien door Willy Pijnenburg. Reeks II (Literaire handschriften), deel 5: Sente Lutgart. Leiden, 1985. Bouwstoffen voor een Woordarchief van de Nederlandse Taal.

Sylvia Huot, From Song to Book, the Poetics of Writing in Old French and Lyrical Narrative Poetry. Ithaca/London, 1987.

Neil Ker, Medieval Manuscripts in British Libraries 1. Oxford, 1969.

[p. 247]

Hans Kienhorst & Herman Mulder, ‘Middelnederlandse fragmenten van D.A. Stracke in de bibliotheek van het Ruusbroecgenootschap te Antwerpen’. In: SpL 35 (1993), p. 67-74.

Élisabeth Lalou, ‘Les rolets de théâtre: étude codicologique’. In: Théâtre et spectacles hier et aujourd'hui. Moyen Age et Renaissance. Actes du 115^e congrès national des sociétés savantes (Avignon, 1990). Paris, 1991, p. 51-71.

G.I. Lieftinck, ‘Middelnederlandse handschriften uit beide Limburgen’. In: TNTL 72 (1954), p. 184-200.

Philippe Ménard, ‘Les jongleurs et les chansons de geste’. In: La chanson de geste et le mythe carolingien. Mélanges René Louis. Publiés par ses collègues, ses amis et ses élèves à l'occasion de son 75e anniversaire. Tame I. Saint-Père-sous-Vézelay, 1982, p. 33-47.

F.P. van Oostrom, ‘Jacob van Maerlant in beeld. I. De dichter zelf’. In: Kunstschrift 35 (1991) 1, p. 50-53.

Gaston Paris (ed.), Orson de Beauvais, chanson de geste du XII^e siècle publiée d'après le manuscrit unique de Cheltenham. Paris, 1899.

Derek Pearsall, ‘The Troilus Frontispiece and Chaucer's Audience’. In: Yearbook of English Studies 7 (1977), p. 68-74.

Elizabeth Salter, ‘The “Troilus Frontispiece”’. In: Geoffrey Chaucer, Troilus and Criseyde. A facsimile of Corpus Christi College Cambridge MS61. With introductions by M.B. Parkes & Elizabeth Salter. Cambridge, 1978, p. 15-23.

M.A. Schenkeveld - van der Dussen (hfdred.), Nederlandse literatuur, een geschiedenis. Groningen, 1993.

Jean-Claude Schmitt, La raison des gestes dans l'Occident médiéval. Paris, 1990.

Martin Steinmann, ‘Das Basler Fragment einer Rolle mit mittelhochdeutscher Spruchdichtung’. In: Zeitschrift für deutsches Altertum und deutsche Literatur 117 (1988), p. 296-310.

Margaret Alison Stones, ‘Le ms. Troyes 1905, le recueil et ses enluminures’. In: Wace, La vie de sainte Marguerite. Édition, avec introduction et glossaire, par Hans-Erich Keller. Commentaire des enluminures du ms. Troyes 1905 par Margaret Alison Stones. Tübingen, 1990 (Beihefte zur Zeitschrift für romanische Philologie 229), p. 183-333.

R.E.V. Stuip, ‘Het chanson de geste en het boek’. In: R.E.V. Stuip & C. Vellekoop (red.), Oraliteit en schriftcultuur. Hilversum, 1993 (Utrechtse bijdragen tot de mediëvistiek 12), p. 155-169.

Andrew Taylor, ‘The Myth of the Minstrel Manuscript’. In: Speculum 66 (1991), p. 43-74.

J.J.M. Timmers, Christelijke symboliek en iconografie. Zevende druk. Houten, 1991.

Tobler-Lommatzsch, Altfranzösisches Wörterbuch. Neue Ausgabe. Wiesbaden, 1955-....

Frans van Veerdeghem (ed.), Leven van Sinte Lutgart. Tweede en derde boek. Naar een Kopenhaagsch handschrift vanwege de Maatschappij der Nederlandsche letterkunde te Leiden uitgegeven. Leiden, 1899.

W. Wattenbach, Das Schriftwesen im Mittelalter. 4. Auflage. Graz, 1958. [Ongewijzigde herdruk van de derde, vermeerderde druk; Leipzig, 1898]

Francis Wormald, ‘Some Illustrated Manuscripts of the Lives of the Saints’. In: Bulletin of the John Rylands Library 35 (1952-53), p. 248-266. [Reprint in: Francis Wormald, Collected Writings. II. Studies in English and Continental Art of the Later Middle Ages. Edited by J.J.G. Alexander, T.J. Brown & Joan Gibbs. London, 1988, p. 43-55]