De Nieuwe Taalgids. Jaargang 87

[p. 231]

Het spoor van de harige dromedaris
Maerlant, Nat. Bl. XII, 1147-1450

Annelies van Gijsen

Het twaalfde boek van Maerlants Der naturen bloeme (verder: NB) behandelt de edelstenen. Ik wil hier letterlijk een paar steentjes bijdragen tot de herontdekking van de hemel, die schuilgaat achter een onderdeel dit boek: de beschrijving van een reeks ‘inghegravene stenen’, stenen waarin een afbeelding gegraveerd is.

Mijn titel is niet toevallig een variant op die van een inspirerende publikatie van Wim Gerritsen: ‘Het spoor van de viervoetige locusta’. Daarin biedt hij een verrassend nieuw perspectief op de denkwereld achter een schijnbaar zonderlinge passage uit NB boek II. De beschrijving van de viervoetige locusta zou gezien kunnen worden als het resultaat van een reeks misverstanden en vergissingen. Meer inzicht in de bronnen en de werkwijze van een middeleeuwse geleerde leidt echter tot de conclusie, dat dit oordeel voorbarig en nodeloos neerbuigend is.

De nu volgende speurtocht heeft een vergelijkbaar beginpunt: de vraag ‘waarom het er staat’. In dit geval blijkt het onderzochte tekstgedeelte het produkt van een overleveringsproces, waarbij zich soms spectaculaire transformaties hebben voorgedaan. Voor een paar gevallen zal ik het spoor terug volgen.

Maerlants boek over de stenen bestaat uit drie hoofdgedeelten. Het leeuwedeel, 17-1146, wordt in beslag genomen door een lapidarium uit de Damigeron-Evax-Marbodus-traditie.¹ Het bespreekt uiterlijk en herkomst van zo'n zesenzestig alfabetisch op naam geordende stenen, alsmede hun natuurlijke krachten, die blijken uit hun medische en magische uitwerking. De precieze bron die Thomas van Cantimpré voor dit gedeelte van zijn De naturis rerum (verder: NR) gebruikte is bij mijn weten nog niet nauwkeurig vastgesteld.²

Dit alfabetische lapidarium wordt gevolgd door twee veel kortere tekstgedeelten over gegraveerde stenen. Het eerste (1147-1262) opent met een waarschuwing: men dient vooral niet te veel waarde te hechten aan dergelijke stenen, maar zijn vertrouwen op God te stellen. Dan volgt de beschrijving van een reeks van negentien (NR: 24) afbeeldingen die op stenen worden aangetroffen, met het effect van de aldus bewerkte stenen. De passage wordt afgerond met een nieuw voorbehoud: hoewel deze informatie oud is, is de autoriteit ervan dubieus.

Ook de tweede passage (1263-1450) biedt een reeks beschrijvingen van gegraveerde stenen en hun effecten. Deze wordt voorafgegaan door een verwijzing naar

1 De versnummers verwijzen naar boek XII in de ed.-Verwijs; zie over deze traditie Thorndike 1960, p. 14-20; Wyckoff 1967, p. 264-271; Halleux 1974; Riddle 1977; Pingree 1987, p. 59-64.

2 Wyckoff 1967, p. 264-271. Ik verwijs naar de ed.- Boese; het alfabetisch lapidarium uit NR werd eerder uitgegeven in Evans 1922, p. 223-234, en het ‘Cethel’-deel in Pitra 1855 dl. 3, p. 335-337. Dr. J.B. Voorbij dank ik hartelijk voor informatie over en inzage in een werkversie van een editie van ‘Thomas III’, in voorbereiding o.l.v. Prof. dr B.K. Vollmann (Eichstätt).

[p. 232]

de bron: een geschrift van ‘een philosophe, hiet Tochel,/ Een Juede’. Volgens ‘broeder Alebrecht’ echter mogen we ook hier niet te veel geloof aan schenken. Van de eenendertig (NR: 33) beschreven stenen met afbeeldingen wordt in een aantal gevallen de steensoort en kleur aangegeven, en soms ook in welk metaal de steen gezet dient te zijn. Wat dit laatste betreft verschilt deze serie van de voorafgaande, waarin dergelijke specificaties geheel ontbreken.

De stoet van beelden op beide reeksen stenen ziet er op het eerste oog wonderbaarlijk barbaars en exotisch uit. In bonte afwisseling verschijnen onder meer een man en een ramshoofd, een zeilschip, een meermin met een basilisk, een wezen dat half mens, half os is, een jachttafereel, een gevleugeld paard, en een harige dromedaris:

Alsmen den dromedaris vint,
Ghesparseder^* manen [alst^**] dade [de] wint,³
Dat es hi die maken can
Vrientscap tuschen wijf ende man.

De relatie tussen deze afbeelding en het eraan toegeschreven effect lijkt volstrekt willekeurig; dit geldt ook voor het merendeel van de andere. Het geheel doet aan als een bizar rariteitenkabinet met uit de lucht gegrepen magische potenties.

De ervaring met soortgelijke teksten leert evenwel, dat dit type informatie doorgaans een achterliggende structuur bezit. Daarom lijkt het aannemelijk, dat het curieuze gezelschap op de stenen door een zeker verband bij elkaar is gebracht. Hoe kraken we deze code?

Vergelijking met Thomas van Cantimpré's NR helpt ons niet veel verder: Maerlant volgt zijn bron hier vrijwel op de voet. We zullen dus aanwijzingen moeten zoeken in andere middeleeuwse teksten, en in publikaties over lapidaria van gegraveerde stenen.

Passages in de encyclopedie van Arnoldus Saxo en in De mineralibus van Albertus Magnus verschaffen de eerste sleutel.⁴ Beide bevatten eenzelfde serie van ongeveer dertig gegraveerde stenen, die nauw verwant is aan met name de eerste reeks in NB. Arnoldus en Albertus maken hierbij expliciet melding van de ‘eigennamen’ van de figuren, die op de stenen gegraveerd zijn. Zo benoemen zij de bij Maerlant anonieme ‘...man knielende op die knien,/ Slaende enen lyoen fier’ (NB 1247-1252) als ‘de constellatie Hercules’.⁵ Bij Arnoldus en Albertus bevindt deze beschrijving zich bovendien tussen die van twee stenen waarop de aangrenzende constellaties worden afgebeeld: hij wordt voorafgegaan door Serpentarius (de Slangendrager) en gevolgd door Draco (de Draak) met Ursa maior en Ursa minor (de Grote en de Kleine Beer). Albertus vermeldt, dat dit laatste drietal zich

* wijd uitstaande

** alsof het

3 Tussen [ ]: de lezing van het hs.- Detmold, Gysseling 1981, p. 410, vs. 16449; het Leidse hs. heeft ‘of dade wint’.

4 Zie Arnoldus Saxo, ed.-Stange 1906, p. 75-77; Albertus Magnus, ed.-Jammy, 1651, Dl. 2, p. 241-242; vert. Wyckoff 1973, p. 140-145.

5 Pikant detail: van oudsher wordt deze constellatie ook aangeduid als ‘de Knieler’ (‘Engonasin’, ‘Geniculator’ of ‘Nisus in genibus’).

[p. 233]

nabij de noordelijke hemelpool bevindt. De reeks die bij Maerlant opent met de afbeelding van ‘enen man/ In die rechter hant een sekele dan’ (NB 1187-1210) blijkt dankzij Arnoldus en Albertus, die ook hier namen noemen, een met Saturnus beginnende serie planetenstenen te zijn.

Deze informatie maakt duidelijk, dat we bij de selectie van lapidaria en literatuur daarover speciaal moeten zoeken naar astrologische lapidaria. Dan blijkt, dat die er in velerlei soorten zijn, maar dat er eigenlijk maar één is, waarin zowel constellaties buiten de dierenriem als planeten voorkomen. In navolging van Pingree zal ik die tekst aanduiden met ‘Azareus’: in enkele handschriften wordt hij gepresenteerd als een geschrift, dat een zekere Azareus schonk aan koning Ptolemaeus.⁶

De Azareus-tekst beschrijft beelden op niet nader gespecificeerde stenen, die ontleend zijn aan de sterrenhemel: dierenriemtekens, planeten en constellaties. Voor deze tekst is duidelijk, welke elementen erin thuishoren en op welke wijze deze globaal geordend dienen te zijn; een sterrenkaart of hemelglobe is daarbij een waardevol hulpmiddel.

Het eerste stuk over de gegraveerde stenen in NR en NB is een nogal afgebrokkelde Azareus. Vergelijking met versies met namen - waartoe ook de reeds vermelde passages uit Arnoldus en Albertus behoren - maakt het achterliggende patroon zichtbaar. Eerst komen de dierenriemstenen, waarop de tekens in ‘triplicitates’ - groepjes van drie in aard overeenkomende tekens - gecombineerd zijn.⁷ Dan volgt de planetenserie, en tenslotte de constellaties: eerst die van de zuidelijke, en daarna die van de noordelijke hemel. In principe althans; de volgorde is ontregeld, en bijna de helft van de constellaties schittert door afwezigheid.

De herkomst van de resterende afzonderlijke beelden kan dankzij de Azareustekst worden opgehelderd. Hierboven is al gebleken, dat Maerlants anonieme knieler oorspronkelijk de constellatie Hercules voorstelt. Ook wordt duidelijk, dat met de berucht multifunctionele aanduiding ‘serpens/serpent’ onmiskenbaar eerst ‘Hydra’ (NB 1219), en daarna ‘Draco’ (NB 1254) wordt bedoeld. Aan de hand van de beschrijving in NB zijn ze snel te vinden op een (oude of moderne) sterrenkaart.⁸ Hydra, de zeeslang, heeft op zijn rug en staart Crater (‘cruke’) en Corvus (‘rave’); Draco slingert zich aan de noordpool tussen de Grote en de Kleine Beer. Het Detmoldse handschrift heeft nog ‘.i. serpent’ extra, op de zodiaksteen met de luchttekens. Wellicht verklaart de variant ‘ghevenijns’ op deze plaats in het Leidse handschrift, hoe dit uit ‘geminis’ kan zijn ontstaan.⁹

6 Pingree 1987, p. 66; vgl. Thorndike 1947, p. 259-261 en Wyckoff 1967, p. 276-277. De tekst was verder o.a. in omloop als ‘Liber Ptolomei’ en zelfs als ‘Liber Marbodi de sculpturis gemmarum’; zie Thorndike 1947, p. 264-265.

7 NR p. 370, 1-4; NB 1165-1186. In alle NB-handschriften ontbreekt de steen met de watertekens.

8 NB 1219-1224; 1253-1256; NR p. 370, 12 en p. 371, 24. De groepering in de Azareus-tekst is ook in de iconografische traditie gebruikelijk.

9 Gysseling 1981, p. 405, r. 16218; NB 1179. Vooruitlopend op Techel: het ‘serpent’ in NB 1292 is scorpio; zie Evans 1922, p. 236-237 en Studer en Evans 1924, p. 283 no. 35 (beeld) en 284 nr. 36 (effect).

[p. 234]

De tweede passage over de gegraveerde stenen blijkt ook in andere bronnen op naam van Techel of Thetel te worden gesteld; deze zegt de stenen te beschrijven, die de Israelieten in de woestijn maakten.¹⁰ Ook deze tekst, die oorspronkelijke vijfentwintig stenen beschreef, bevat een planeten-serie, maar die verschilt nogal van die in de Azareus-tekst. De Techel-tekst bespreekt per steen niet alleen het beeld, maar doorgaans ook zowel het materiaal als de kleur en soms ook de zetting. In de beelden die Techel beschrijft heb ik nog niet veel systeem kunnen vinden. De oorspronkelijke inhoud en volgorde van de Techel-tekst is daarom ondoorzichtiger dan die van de Azareus-tekst.

De Techel- en de Azareus-tekst zijn beide royaal overgeleverd, vaak gecombineerd of vermengd met elkaar en/of met andere lapidaria: afschrijvers stelden vaak primair belang in het verzamelen van - liefst zo veel mogelijk - informatie.¹¹

Het tweede stuk over de gegraveerde stenen in NB, dat teruggaat op het Techeltractaat, vertoont vergeleken met het incomplete Azareus-gedeelte het tegenovergestelde defect: het is een gecontamineerde versie, waarin een aantal beschrijvingen is opgenomen, dat er oorspronkelijk niet in thuishoort. De planetenserie is door de tekst heen verstrooid geraakt; niet alle planeten zijn nog herkenbaar. Mercurius is hier een anonieme ‘vlieghenden man’, die ‘goet te comenscepe’ maakt.¹² De gekroonde man met omhooggeheven armen, zittend op een door vier personen gedragen troon, is te identificeren als Jupiter Olympus.¹³. In de Azareustekst heeft hij de verschijningsvorm van Jupiter Ammon: een man met het hoofd van een ram, of met ramshorens. Bij Maerlant is hij ‘Enen man ende eens rams hovet.’¹⁴

Sommige van de ondergeschoven beelden in het Techel-gedeelte in NB zijn afkomstig uit een Azareus-tekst. In principe zijn dit dus doublures ten opzichte van het voorafgaande tekstgedeelte. Hoewel dat incompleet is, komen dergelijke doublures inderdaad herhaaldelijk voor. Door hun veranderde gedaante in een of

10 Wellicht is dit Sahl ben Bishr alias Zahel Benbriz of Zahel Israelita (9de eeuw) (Carmody 1958, p. 40-46; Wyckoff 1967, p. 275-276); de handschriften geven o.m. Zael, Chael, Cheel, Cethel, Ethel, Thetel, Techel, Tekel en Tochel. Zie Thordike 1947, p. 261-262 en Pingree 1987, p. 66.

11 Een extreem geval is het Speculum lapidum van Camillo Leonardo, gedrukt in 1502, waarin een anoniem magisch lapidarium met Techel-derivaten wordt gevolgd door een aan ‘Chael’ toegeschreven Techel-tekst van tweeënvijftig stenen, een tiental stenen van ‘Techel’, en, op naam van Salomon, een zevenenveertig stenen omvattende contaminatie van Techel, Azareus en nog enkele andere teksten; zie Evans 1922, p. 158-159; ed. van de ‘Salomon’-tekst in Battisti, p. 520-526. Andere gecontamineerde Azareus-Techel-versies zijn uitgegeven in Evans 1922, p. 239-246 en in Studer en Evans 1924, p. 278-296.

12 NB 1281-82; NR p. 371, 2. In het Azareus-gedeelte is hij ook naamloos, met gevleugelde voeten en de caduceus in zijn linkerhand. Een steen met deze afbeelding maakt de drager ‘ghesont/ Vol gracien ende wijs talre stont’ (NB 1205-1210). Mercurius nummer 3 (?) in NR p. 373, 19 staat niet in NB.

13 NB 1425-1440; NR p. 373, 31; Evans 1922, p. 239. Vgl. Seznec, p. 54, met afb. uit het lapidarium van Alfons X en een verwijzing naar de Picatrix

14 NB 1192; Thomas van Cantimpré heeft ‘...hominem et caput arietis’ (p. 370, 6); Arnoldus ‘... Jupiter habens formam hominis et caput arietis’ (p. 76).

[p. 235]

beide versies wordt dit laatste echter vaak zeer afdoende gecamoufleerd. Ik zal dit met enkele voorbeelden illustreren.

Achter de harige dromedaris uit mijn titel verschuilt zich een beeldschone koningsdochter. Het citaat hierboven komt voor in het zogenaamde Techelgedeelte. Nu vinden we ook in de Azareus-tekst een schepsel met ‘crines sparsos’, wijd uitstaand haar, en de steen waarop zij staat dient ook om echtelijke liefde te herstellen of te bevorderen. Arnoldus onthult haar ware naam: ‘Vind je [op een steen] Andromeda, dat is een meisje met wijd uitstaand haar en neerhangende handen, dan heeft die steen het vermogen om de liefde tussen man en vrouw of tussen overspelers te verzoenen.’¹⁵ Dit effect hangt mogelijk samen met de aard van de afgebeelde constellatie: volgens Ptolemaeus is de invloed van sterren van Andromeda vergelijkbaar met die van de planeet Venus.¹⁶

De dromedaris-alias-Andromeda hoort oorspronkelijk niet thuis in de Techeltekst, maar in de Azareus-tekst, en wel in de reeks constellaties van de noordelijke sterrenhemel. Zoals te verwachten, vinden we haar dus ook al eerder in de tekst. NR komt treffend overeen met Arnoldus.¹⁷ NB wijkt nogal af:

Saghstu steen daer wijf in stoet,
Al omme ende omme wide ghehaert,
Die hande hanghende nederwaert,
Enen trianghele op haer hovet,¹⁸
Sittende in enen setel, dies ghelovet,
Die ghevet troest ende ruste mede
Na aerbeyt ende siechede.

De eerste drie verzen kloppen, maar de vier volgende niet. Die horen dan ook bij het volgende beeld. Bij Thomas en bij Arnoldus is dat een anonieme maagd; Albertus geeft haar naam: ‘Casiope is een maagd, zittend in een zetel.’ Houding en effect stemmen overeen met deze teksten; ook haar alter ego na de dromedaris (NB)

15 Arnoldus p. 76: ‘Si inveneris andromadam, id est puellam, que habet crines sparsos atque manus remissas, ille lapis [...] habet potestatem reconciliandi amorem inter virum et mulierem et inter adulteros.’

16 Tetrabiblos I, 9 (p. 56-57); met bepaalde ongunstige aspecten indiceren ze echter een dood door kruisiging (id. IV, 9, p. 435). Volgens Manilius is degene die bij de opkomst van Andromeda geboren wordt een harteloze wreedaard (Astronomica V, 619-630); een middelnederlandse tekst legt een relatie met onder meer rijkdom, schoonheid en homosexualiteit (Stracke 1914, p. 369). In ‘Mercator en de astrologie’ (te verschijnen in Mercator; Tijd en ruimte, Antwerpen, najaar 1994) ga ik nader in op de rol van vaste sterren en constellaties buiten de zodiak in de astrologie.

17 ‘Si inveneris lapidi insculptum mulierem cum crine sparso et manus remissas habentem, hic habet potestatem reconciliandi amorem coniugem’ (‘Als je een vrouw in een steen gegraveerd vindt, met wijd uitstaand haar en neerhangende handen, dan heeft die [steen] het vermogen om de echtelijke liefde te herstellen’): NR p. 371, 20.

18 Het Leidse handschrift heeft ‘Ende’; ik volg de varianten.

[p. 236]

1413-16) helpt tegen vermoeidheid. Door een kleine lacune in de tekst zijn moeder en dochter een siamese tweeling geworden.¹⁹

Ook Orion komt in NB tweemaal voor. In het Azareus-gedeelte is hij simpelweg een man met een zwaard; een steen met dit beeld erop geeft de drager zege (1228-1230). Arnoldus is wat uitvoeriger: ‘Als je [een steen] vind met Orion erop, met een sikkel of zwaard in de hand, die achterin [het dierenriemteken] Taurus staat, zul je in elke strijd overwinnen.’²⁰ De plaatsbepaling van de constellatie ten opzichte van de ecliptica heeft afschrijvers en vertalers blijkbaar voor problemen gesteld. Een Franse tekst geeft een tussenfase: ‘Als je in een steen Orion gegraveerd vindt, die half man, half stier is en een zwaard in zijn hand houdt...’²¹ Zo veranderde Orion in de man met het achterlijf van een os (NB 1397-1400).

Het omgekeerde is de man met de haas en de roede (NB 1350-1358) overkomen: dit is de Centaurus, die zijn paardelijf is kwijtgeraakt. Bij Albertus heeft hij wel zijn naam behouden: ‘Centaurus wordt afgebeeld als een man met een haas die aan een mes hangt in zijn linkerhand, en in zijn rechterhand een staf..’.²² Arnoldus weet nog te vermelden, dat Achilles in zijn jonge jaren altijd een steen met deze inscriptie bij zich had, en dat er daarom wordt verteld, dat een centaur zijn leermeester is geweest.²³ Mogelijk stammen de ‘nigromanciene’ (‘magiërs’) die volgens Maerlant zo'n steen plegen te hebben af van Achilles of Chiron.

Deze voorbeelden demonstreren, dat de Azareus-versie in NB en NR een aan en door generaties afschrijvers overgeleverd ‘afgeschreven wereldbeeld’ weerspiegelt. Achter het ogenschijnlijke rariteitenkabinet in dit tekstgedeelte blijkt een van oorsprong doorzichtig en gestructureerd astrologisch lapidarium schuil te gaan.

De kritische lezer zou nu kunnen opmerken, dat de problemen hiermee alleen maar verplaatst worden. Na identificatie en herstelwerkzaamheden zitten we immers nog steeds opgezadeld met een collectie ‘antiek en curiosa’. Het enige verschil is, dat die nu niet langer in NB boek XII, maar op (hierboven als hulpmiddel aanbevolen!) sterrenkaarten en hemelglobes staat. Hoe zijn ze daar in 's hemelsnaam terechtgekomen?

Maar dat is een heel ander verhaal.

19 De mineralibus p. 242; Wyckoff, p. 142. ‘Cassiope’ is een Ovidiaanse variant van ‘Cassiepia’ (volgens Goold oorspronkelijker dan ‘Cassiopeia’; zie inl. Manilius, p. xxviii), vanwaar de ‘pia virgo’ (‘vrome maagd’), na ‘dromedia’, in een 14de-eeuwse ‘Tethel’ (Evans 1922, p. 104-105 en 243).

20 P. 77: ‘Si inveneris, in quo sit oryon habens in manu falcem vel ensem, qui est in fine tauri, in omni bello victor existes.’ Vrijwel woordelijk dezelfde tekst in Evans 1922, p. 246.

21 ‘Se vous trouvez en une piere Orion entaillé, et soit demi torel, et tiegne une espee en sa main..’ Studer en Evans 1924, p. 290, no. 19.

22 Albertus p. 242: ‘Centaurus autem inscriptus, hoc est, homo habens leporem in sinistra suspensum cum cultello, & in dextra baculum...’

23 Arnoldus p. 77; volgens Albertus p. 242 ‘verhalen de mythen, dat Centaurus de leermeester van Achilles was, omdat die zo'n steen in zijn hand droeg’; ‘in manu’ (‘in de hand’) is mogelijk een corruptie van ‘iuvenis’ (‘in zijn jeugd’; aldus bij Arnoldus). Vincentius maakt ervan: ‘...en daarom zegt men dat Centaurus, die de leermeester van Achilles was, zo'n steen in zijn hand droeg’ (Spec. Nat. p. 511). Zie over een parallel geval Beelen 1988.

[p. 237]

Bibliografie

Albertus Magnus, De mineralibus libri v. In: id., Opera omnia, ed. P. Jammy. Leuven 1651, Dl. II, p. 210-272.

Albertus Magnus, Book of minerals. Transl. by D. Wyckoff. Oxford, 1967.

Arnoldus Saxo, zie: Stange.

E. Battisti, L'antirinascimento. Milano, 1962.

H. Beelen, ‘Achates es i dier steen; Over een vermeende vertaalfout in Maerlants “Historie van Troyen”.’ In: TNTL 104 (1988), p. 249-268.

F.J. Carmody, Arabic astronomical and astrological sciences in Latin translation; A critical bibliography. Berkeley etc., 1956.

J. Evans, Magical jewels of the Middle Ages and the Renaissance. Oxford, 1922.

W.P. Gerritsen, ‘Het spoor van de viervoetige locusta (Maerlant, Nat. Bl. II, 2655-2674).’ In: Ntg, W.A.P. Smit-nummer, 1968, p. 1-16.

M. Gysseling, Corpus van Middelnederlandse teksten (tot en met het jaar 1300). Reeks II. Literaire handschriften, dl. 2. 's-Gravenhage, 1981.

R. Halleux, ‘Damigeron, Evax et Marbode.’ In: Studi medievali 3, 15 (1974), p. 327-347.

Jacob van Maerlant, Naturen bloeme, uitgeg. d.E. Verwijs. Z. pl., 1980 [reprint van de ed. Leiden, 1872-1878].

F. Klein-Franke, ‘The knowledge of Aristotle's Lapidary during the Middle Ages.’ In: Ambix 17 (1970), p. 137-142.

Manilius, Astronomica. With an Engl. transl. by G.P. Goold. Cambridge, Mass. etc., 1977.

D. Pingree, ‘The diffusion of Arabic magical texts in Western Europe.’ In: La diffusione delle scienze Islamiche nel Medio Evo Europeo. Roma, 1987, p. 57-102.

J.B. Pitra, Spicilegium Solesmense. 4 dln. Paris, 1855.

Claudius Ptolomaeus, Tetrabiblos. Ed. and transl. by F.E. Robbins. 5de dr. London etc., 1971.

J.M. Riddle, Marbode of Rennes' (1035-1123) De Lapidibus considered as a medical treatise; with text, comm. and C.W. King's transl. [...]. Wiesbaden, 1977. Sudhoffs Archiv Beiheft 20.

V. Rose, ‘Damigeron De lapidibus.’ In: Hermes 9 (1875), p. 471-491.

V. Rose, ‘Aristoteles De lapidibus und Arnoldus Saxo.’ In: Zeitschrift für Deutsches Altertum 18 (1875), p. 321-455.

J. Seznec, The survival of the pagan Gods; The mythological tradition and its place in Renaissance humanism and art. Transl. by B.F. Sessions. 3e dr. Princeton, 1972.

E. Stange, Die Encyclopaedie des Arnoldus Saxo. Zum ersten Mal nach einem Erfurter Codex hrsg. von -. Erfurt 1905-1907. Bd. 2, 1906.

A. Stracke, ‘Horoscopen uit de 15de eeuw.’ In: VMKVA 1914, p. 364-372.

P. Studer en J. Evans, Anglo Norman Lapidaries. Paris, 1924.

Thomas Cantimpratensis, Liber de natura rerum. Editio princeps secundum codices manuscriptos [a H. Boese]. Teil I: Text. Berlin, 1973.

L. Thorndike, A history of magic and experimental science. 8 dln. New York, 1923-1958.

L. Thorndike, ‘Traditional medieval tracts concerning engraved astrological images.’ In: Mélanges Auguste Peltzer, Louvain, 1947, p. 217-274.

L. Thorndike, ‘De lapidibus.’ In: Ambix 8 (1960), p. 6-23.

Vincentius Bellovacencis, Speculum Naturale. [Reprint ed. Douai, 1524.] Graz, 1964.

F.J. Worstbrock, ‘Arnoldus Saxo’. In: Verfasserslexikon 2e dr. bd. 1, 485-488.

Wyckoff, zie: Abertus Magnus.