De Nieuwe Taalgids. Jaargang 87

[p. 204]

Het motief van de ridder met wapens in het lichaam¹

Bernadette Smelik

1 Dit artikel is tot stand gekomen met financiële steun van de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO). Bovendien dank ik O.S.H. Lie en D.E. van der Poel voor hun kritische opmerkingen.

I Inleiding

In één van de allereerste scènes van de Middelnederlandse Arturroman Die Wrake van Ragisel wordt medegedeeld dat Artur tijdens Pasen hof hield in Kardoel, toen daar een schip landde. De koning spoedde zich met al zijn ridders naar het mysterieuze schip:

Ende alsi quamen daer ter stede
Vonden si int scep ter stont
Enen doden riddere gewont
Met enen harden groten scachte
Dor sinen lichame wel een gelachte
Die op enen wagen lach
Een gordel men an sine side sach
Daer een halmelnier⁺ ane hinc
Daer men ute trac na die dinc
Een paer letteren daer men in las
Hoe die riddere gedoet was
Ende dattene die gene soude wreken
Die dat trinsoen⁺ ut soude treken
Ende oec haddi an sine hant in scine
Vif guldene vingerline
Die soude een ander ut trecken gerede
Die soudene hulpen wreken mede
Ende men mochten wreken nembermere
Dan oec metten selven spere²

Het bovenstaande citaat is afkomstig uit het begin van Die Wrake van Ragisel zoals die in de veertiende eeuwse Lancelotcompilatie voorkomt³. In de volgende scène proberen zowel Keye als Lanceloet van Lac de speerstomp te verwijderen uit het

+ buidel

+ stuk v.e. wapen

2 W.P. Gerritsen Die Wrake van Ragisel; Onderzoekingen over de Middelnederlandse bewerkingen van de Vengeance Raguidel, gevolgd door een uitgave van de Wrake-teksten. 2 dln. Assen, 1963. Neerlandica Traiectina XIII. vs. 108-126.

3 De Lancelotcompilatie is een handschrift dat waarschijnlijk circa 1320 in Brabant is ontstaan. Zie: Bart Besamusca en W.P. Gerritsen. ‘De studie van de Lancelotcompilatie’. In: De ongevalliche Lanceloet; Studies over de Lancelotcompilatie. O.r.v. Bart Besamusca en Frank Brandsma. Hilversum, 1992: 9-20.

[p. 205]

lichaam van de ridder, maar tevergeefs. Tenslotte slaagt Walewein er wel in. Hij is het die de ontijdige dood van de ridder, Ragisel genaamd, moet wreken. Uiteindelijk wreken Walewein en Ydier, die de vijf ringen van de hand van Ragisel heeft weten te halen, Ragisels dood.

Het optreden van een gewonde ridder met wapens in het lichaam die door iemand anders verwijderd moeten worden, vormt een intrigerend verhaalelement. Een dergelijke scène is niet één van de meest voorkomende in de Arturliteratuur. De vraag die opkomt is dan ook of in de rest van de Lancelotcompilatie vergelijkbare episodes te vinden zijn en zo ja, wat de verteltechnische functie van dit motief is zoals het voorkomt in de Lancelotcompilatie.

II Op zoek naar een gewonde ridder in de Lancelotcompilatie

De Lancelotcompilatie bevat een vertaling van de dertiende-eeuwse Oudfranse prozacyclus, de Lancelot en prose, de Queste del Saint Graal en La Mort le Roi Artu. De vertaling van de Lancelot en prose is niet volledig. Slechts het laatste derde deel van het Oudfranse origineel, de ‘Préparation à la Queste’, is bewaard gebleven. In deze trilogie wordt het ideaal van de hoofse dappere ridder, het wereldlijke ridderschap, verbonden met het ridderschap in dienst van God. Wordt de hoofse ridder door de liefde voor een vrouw gestimuleerd tot grootse daden, de ridder in dienst van God moet juist kuis zijn om tot dergelijke daden in staat te zijn. Lancelot is dè exponent van de wereldse ridder. Hij is hoofs en dapper en wordt geïnspireerd door zijn (overspelige) liefde voor Guinevere. Vanwege deze overspelige relatie is hij echter niet in staat de graalqueeste te voltooien. Als bekeerde zondaar (hij heeft zijn relatie met Guinevere afgezworen) mag hij wel de graalprocessie zien. Daarentegen wordt Gauvain (in het Middelnederlands over het algemeen Walewein genoemd) gaandeweg de Lancelot en prose en met name in de Queste voorgesteld als een rokkenjagende, berouwloze zondaar. Hij doodt in de Queste veel collegae van de Ronde Tafel en faalt volledig in de graalqueeste. In de Mort Artu gaat tenslotte de Arturwereld ten onder aan de spanningen tussen de familieclan van Lancelot enerzijds en die van Gauvain anderzijds.

In de Lancelotcompilatie wordt de vertaling van de prozacyclus verbonden met teksten uit een andere literaire verteltraditie: die van de versromans. In deze teksten staat met name de figuur van Gauvain centraal. Tussen de Lanceloet en de Queeste vanden Grale zijn twee en tussen de Queeste en Arturs Doet zijn vijf van dergelijke romans ingevoegd. Walewein speelt in vijf van de zeven ingevoegde romans een hoofdrol. Eén van deze romans is Die Wrake die staat tussen de Queeste en de Arturs Doet⁴.

In de Lancelotcompilatie is verder alleen in de Lanceloet een episode met een gewonde ridder te vinden. Lanceloet ontmoet een ridder met een pijl in zijn dij. Een jonkvrouw heeft tegen de gewonde gezegd dat alleen de beste ridder ter wereld deze

4 De enige volledige editie van de Lancelotcompilatie is: Roman van Lancelot (XIIIe eeuw). Naar het (eenig-bekende) Handschrift der Koninklijke Bibliotheek, op gezag van het Gouvernement uitgeg. door W.J.A. Jonckbloet. 2 dln. 's-Gravenhage, 1846-1849.
Na de Lanceloet en voor de Queeste vanden Grale zijn de Perchevael en de Moriaen ingevoegd. Tussen de Queeste en Arturs Doet staan Die Wrake van Ragisel, Vanden Riddere metter Mouwen, Walewein ende Keye, Lanceloet en het hert met de witte voet en Torec.

[p. 206]

pijl kan verwijderen. Aan het hof van Artur heeft hij gehoord dat de beste ridder Lanceloet heet. Hij is nu naar hem op zoek. Lanceloet echter houdt zijn naam verborgen en als hij de pijl wil pakken, verhindert de gewonde dat ‘Want gi die beste riddere niet en sijt/Van eertrike’⁵. Hij brengt Lanceloet naar een plaats waar zich een gewonde ridder van de Ronde Tafel bevindt. Deze ridder blijkt Bandemagus te zijn. Nadat Lanceloet is vertrokken komt de schildknaap van de gewonde ridder naar Bandemagus toe en vraagt hem wie de rider is die net is vertrokken. Bandemagus is verbaasd dat de knaap en zijn heer dat niet weten en onthult de identiteit van Lanceloet van Lac en deelt mee dat hij de beste man van de wereld is. De knaap brengt zijn gewonde heer hiervan op de hoogte en deze besluit Lanceloet te volgen: ‘Ic en laets niet bedi/Ic en volge hem in alre manieren’⁶. Het verhaal schakelt vervolgens over naar Lanceloet⁷. Kort daarna duikt de gewonde ridder weer even op. Hij vraagt diverse mensen waar hij Lanceloet kan vinden en zoekt verder.⁸. Dan volgt er weer een andere verhaaldraad. Pas meer dan duizend regels verder treedt de gewonde ridder ten derde male op; weer vraagt hij aan iemand die hij tegenkomt, waar hij Lanceloet kan vinden en weer rijdt hij verder⁹. Het sluitstuk komt tenslotte opnieuw zo'n duizend regels verder. De gewonde ridder ontmoet eindelijk Lanceloet, vraagt of hij de speer uit de dij wil trekken en verontschuldigt zich voor zijn eerdere gedrag. Lanceloet slaagt erin de speer te verwijderen en de ridder kan nu genezen¹⁰. In deze episode wordt Lanceloets status als beste ridder ter wereld bevestigd.

Tussen het tweede en het derde optreden van de gewonde ridder worden twee belangwekkende episoden verhaald. In de eerste moet Lanceloet het hoofd van zijn grootvader uit een fontein halen waar kokend water in zit. Hij slaagt erin het hoofd eruit te nemen, maar het water blijft koken. Een kluizenaar legt hem dan uit dat hij niet de ridder zal zijn die de graalqueeste zal volbrengen: Lanceloet is ‘luxurieus ende heet’¹¹. Als hij de graalqueeste had kunnen volbrengen, dan zou het water in de fontein afgekoeld zijn¹². In de tweede episode hoort Lanceloet van iemand dat men een goede tijding heeft ontvangen aan Arturs hof. Het bericht luidde dat de man die de graalqueeste zal voltooien is geboren. Lanceloet vermoedt dat dit zijn zoon is¹³. Deze tussentijdse gebeurtenissen zorgen ervoor dat, als Lanceloet de pijl verwijdert uit de dij van de gewonde ridder, hijzelf èn het publiek al weten dat hij niet de beste ridder zal zijn in het hemelse ridderschap. Lancelot zal in de ridderschap in dienst van God overschaduwd worden door zijn zoon. Zijn zoon en niet Lanceloet zal de graalqueeste voltooien.

5 Ed. Jonckbloet vs. 23.731-2.

6 Ed. Jonckbloet vs. 23.853-4.

7 Ed. Jonckbloet vs. 23.596-23.858.

8 Ed. Jonckbloet vs. 24.116-24.160.

9 Ed. Jonckbloet vs. 25.886-25.906.

10 Ed. Jonckbloet vs. 27.054-27.093.

11 Ed. Jonckbloet vs. 25.450.

12 Ed. Jonckbloet vs. 25.149-25.477.

13 Ed. Jonckbloet vs. 25.718-25.729.

[p. 207]

III Het motief in de Lancelot en prose

In de Lancelotcompilatie is, zoals gezegd, slechts het laatste deel van de vertaling van de Oudfranse Lancelot en prose bewaard gebleven. Het is echter mogelijk om verantwoorde uitspraken te doen over het verloren tekstgedeelte, omdat de Lanceloet een redelijk getrouwe vertaling is van de Oudfranse tekst¹⁴. Het is dus zinvol om te zoeken naar het motief in het gedeelte van de Lancelot en prose dat de bron moet zijn geweest van de niet overgeleverde tekst¹⁵. Daarin blijkt het motief van de gewonde ridder met wapens in het lichaam nog twee maal voor te komen. De eerste keer treft men het aan wanneer Lancelot door de Vrouwe van het Meer naar het hof van Artur wordt gebracht om tot ridder te worden geslagen. Kort daarvoor komt Artur een gewonde ridder tegen die op een draagbaar ligt. In het hoofd van de ridder steekt een zwaard en zijn lichaam is doorboord door twee speren. De koning wil dat iemand de wapens eruit trekt, maar de gewonde, die de chevalier enferré wordt genoemd, zegt dan dat de ridder die dat wil doen eerst de belofte moet afleggen dat hij ieder zal doden die de veroorzaker van de wond meer lief heeft dan de gewonde ridder zelf. Artur wil niet dat iemand van zijn hof deze belofte aflegt omdat het onmogelijk is haar te houden. Niet alleen is de wraakneming in principe oneindig, maar ook is het niet van te voren te voorspellen wanneer de belofte gestand gedaan moet worden¹⁶. Daarbij komt nog dat de veroorzaker van de wond door de gewonde zelf is gedood. De wraak is dus eigenlijk al genomen.

De gewonde installeert zich aan het hof om te wachten tot iemand deze belofte wel wil doen. Uiteindelijk legt Lancelot de belofte af en in de loop van het verhaal moet hij haar drie keer nakomen. Dit brengt Lancelot alle keren in een netelige situatie. Hij wil de ridders niet doden, maar moet zijn woord houden. De betekenis van de belofte wordt pas duidelijk als Lancelot veel later in het verhaal, de broer van de chevalier enferré ontmoet. Deze ligt in een betoverde kist en alleen de beste ridder ter wereld kan hem helpen mits deze bereid is te beloven hem te wreken op degene die hem in de kist deed belanden. Lancelot legt de belofte af. Dan arriveert de chevalier enferré en deze vertelt Lancelot dat zijn broer door Carados werd verwond en hijzelf door de broer van Carados. Carados en zijn hele familie zijn boosaardige ridders. Nu blijkt dat het doel van de eerste belofte de wraakneming op Carados en de zijnen betrof. Lancelot verslaat verderop in het verhaal

14 Zie met name hoofdstuk drie van: Bart Besamusca Lanceloet; De Middelnederlandse vertaling van de Lancelot en prose overgeleverd in de Lancelotcompilatie. Pars 2 (vs. 5531-10740). Met een inleidende studie over de vertaaltechniek uitgegeven door Bart Besamusca. Assen/Maastricht, 1991. Middelnederlandse Lancelotromans V.

15 Ik baseer mij hierbij op de editie Micha: Lancelot; Roman en prose du XIIIe siècle. Edition critique par A. Micha. Genève/Paris, 1978-1983. 9 vols. Textes littéraires Français 247, 249, 262, 278, 283, 286, 288, 307, 315. De tekst zoals die is uitgegeven door Micha, is niet de grondtekst geweest van de Lanceloet. De grondtekst is een oscillerende versie van de Préparation à la Queste geweest. Zie voor een gedetailleerde discussie over de Oudfranse grondtekst en de vertaaltechniek Besamusca 1991.

16 Zie ook M.-L. Chênerie. ‘L'aventure du chevalier enferré, ses suites et le thème des géants dans le Lancelot’. In: Approches du Lancelot en prose. Ed. J. Dufournet. Paris, 1984: 59-100.

[p. 208]

Carados¹⁷. De wraakneming die begon met het afleggen van de eerste belofte is dan voltooid.

Van het motief wordt voorts gebruik gemaakt als Bohort en Agravain elkaar ontmoeten bij een ridder die een zwaard dwars door één van zijn handen heeft. Alleen de beste ridder ter wereld kan dit zwaard verwijderen. Agravain probeert het, maar slaagt niet. Bohort daarentegen wil het niet eens proberen, omdat hij vindt dat Lancelot de beste ridder ter wereld is. Agravain wordt dan boos en vecht met Bohort omdat hij van mening is dat Gauvain de beste ridder is. Bohort wint en Agravain moet erkennen dat Lancelot een betere ridder is dan Gauvain¹⁸.

De episode die ook in de Lanceloet wordt overgeleverd is in de Lancelot en prose het derde, en laatste optreden van een gewonde ridder met wapens in het lichaam die door iemand anders verwijderd moeten worden.

17 Micha I, XIII (1-25): 193-203; Micha I, XXVII (6-9) tot XXVIII (1-19): 334-345. Zie voor de implicatie van de eerste belofte die Lancelot aflegt en de late rechtvaardiging daarvan hoofdstuk drie van: Lisa Jefferson Oaths, Vows and Promises in the first Part of the French Prose Lancelot Romance. Bern, etc., 1993. European University Studies: Ser. 13, French language and literature, Vol. 181.

18 Micha II, XLVII (21-33): 177-183.

IV De thematiek van de episodes met de gewonde ridders in de Lancelot en prose

In de Lancelot en prose wordt, met name in het begin, uitgebreid ingegaan op de conflicten in feodale verhoudingen en op hoe deze conflicten opgelost dienen te worden zonder dat de afgelegde beloften worden verbroken¹⁹. Artur vindt dat de belofte die de chevalier enferré eist onmogelijk te houden is. Hij wil daarom niet dat iemand deze belofte aflegt. Dat Lancelot deze belofte wel durft te doen, tekent hem als een buitenstaander en het is tevens een aanwijzing dat hij een exceptionele ridder zal worden. Hoewel het afleggen van de belofte in eerste instantie negatieve connotaties kent, wordt op het eind duidelijk dat Lancelot toch het recht aan zijn zijde heeft. Het afleggen van de tweede belofte is alleen voorbehouden aan de beste ridder ter wereld. Geconcludeerd kan worden dat de chevalier enferré episodes Lancelot weergeven als een bijzondere ridder en tevens zijn groei tot beste ridder ter wereld laten zien.

De tweede episode, over de ridder met het zwaard dwars door zijn hand, tekent Lancelot als een voortreffelijke ridder. Hij staat hoger in de hiërarchie dan Gauvain²⁰.

In de derde episode staat Lancelots reputatie als beste ridder niet meer ter discussie. Een nieuw element is hier, dat Lanceloets reputatie van beperkte duur is, zoals o.a. blijkt uit de aankondiging van de geboorte van de graalheld.

Uit de bovenstaande analyse blijkt dat de drie episodes met het motief van de ridder met wapens in het lichaam die door iemand anders verwijderd moeten worden, in combinatie de groei weerspiegelen van Lancelot van buitenstaander tot de beste ridder ter wereld.

19 Zie met name Jefferson 1993 en de in dit boek genoemde literatuur.

20 Zie ook Frank Brandsma. ‘“Avonturen die te vertelne wardich sijn”; Agravein, Gurreës en Gaheret in de Lanceloet’. In: De ongevalliche Lanceloet; Studies over de Lancelotcompilatie. O.r.v. Bart Besamusca en Frank Brandsma. Hilversum, 1992: 99-116.

[p. 209]

V Vergelijking tussen de Wrake van Ragisel en de Lancelot en prose

Lancelot is in de besproken episodes in de Lancelot en prose duidelijk de uitverkoren ridder. Uit de episode met Bohort en Agravain blijkt dat hij beter is dan Gauvain. In Die Wrake van Ragisel echter, zijn de rollen omgekeerd. Lancelot probeert de speerstomp te verwijderen, maar slaagt daar niet in. Walewein lukt het wel. Het is dan ook Walewein die de uitverkoren ridder is om Ragisels dood te wreken. Binnen de context van de Lancelotcompilatie is deze wisseling zeer opvallend. Een publiek dat het voorgaande deel van de compilatie kent, zal in eerste instantie verwachten dat Lancelot de held zal zijn in Die Wrake omdat het altijd Lancelot was die in de Lanceloet de ridders van de wapens kan bevrijden. Het verval van Waleweins reputatie in de Lancelot-cyclus wordt met de beginscène in deze tekst omgebogen. Een oplettend publiek kan deze scène daarom opvatten als een bewuste afzetting tegen de Lancelots rol als beste ridder en daarmee tegen de negatieve visie op Walewein in de Lanceloet²¹. Het zou mogelijk kunnen zijn dat de compilator Die Wrake doelbewust heeft opgenomen in deze cyclus teneinde Walewein met behulp van deze scène te profileren als ‘der avonturen vader’²².

21 Eenzelfde verschuiving is ook in andere ingevoegde romans te ontdekken, met name in Lanceloet en het hert met de witte voet. Zie hiervoor: Roel Zemel. ‘“Hoe Walewein Lanceloet bescudde ende enen camp voor hem vocht”; Over Lanceloet en het hert met de witte voet’. In: De ongevalliche Lanceloet. Studies over de Lancelotcompilatie. O.r.v. Bart Besamusca en Frank Brandsma. Hilversum, 1992: 77-97.
De positieve portrettering van Walewein is ook nadrukkelijk te vinden in de Roman van Walewein van Penninc en Vostaert, een tekst die waarschijnlijk als reactie op o.a. de prozacyclus is geschreven. Zie: Bart Besamusca. Walewein, Moriaen en de Ridder metter mouwen; Intertekstualiteit in drie Middelnederlandse Arturromans. Hilversum, 1993.

22 Walewein wordt o.a. in de Roman van Walewein zo genoemd. Die Wrake van Ragisel geeft niet een puur positief beeld van Walewein. Hij vergeet namelijk de speerstomp mee te nemen op zijn wraaktocht en moet daarom halverwege het verhaal weer teruggaan om de stomp op te halen. Het is het feit dat Walewein de hoofdrol speelt in deze roman èn de beginscène die Walewein profileren als een betere ridder dan Lanceloet.