De Nieuwe Taalgids. Jaargang 84

[p. 556]

Van gastrolinguïstiek krijgt een structuralist linguïstische gastritis: het getalsaspect van groente- en fruitnamen

W.H.M. Mattens

1 Inleiding

In hun artikel Groenten, fruit en getal behandelen Hendrickx en Rooryck (1989, voortaan H/R) het getalsaspect in groente- en fruitnamen. Uitgaande van een metrolinguïstische en een gastrolinguïstische hypothese geven zij een beschrijving van de wijzen waarop de taalgebruiker zich groenten en vruchten voorstelt. Deze beschrijving leidt bij de zinnen

(1)	Ik heb een bloemkool klaargemaakt voor vanavond.
(2)	Ik heb bloemkool klaargemaakt voor vanavond.

tot de conclusie: ‘In het eerste geval zien we een plant voor ons, in het tweede een bereiding’ (H/R 1989: 347). Een conclusie waarvan ik de juistheid in twijfel meende te moeten trekken. Omdat ik de - slechte - gewoonte heb mijn verblijf in de keuken tot een noodzakelijk minimum te beperken en in deze dus niet op eigen ervaring kan steunen, ben ik te rade gegaan bij mijn echtgenote en enkele van haar vriendinnen. Geen van hen denkt bij bovengenoemde culinaire activiteit ooit aan een bloemkoolplant. De plant bereikt de keuken normaliter ook niet. Ze geven bovendien allen duidelijk de voorkeur aan zin (2). Een verschil tussen beide zinnen zou eventueel hierin kunnen bestaan, dat in zin (1) eerder sprake is van een bereiding waarbij de bloemkool heel blijft, terwijl in zin (2) eerder gedoeld zou kunnen worden op een bereiding waarbij de bloemkool in stukjes gesneden wordt. Beide bereidingswijzen kunnen volgens hen overigens ook in zin (2) uitgedrukt worden.

De conclusie van H/R wordt dus blijkbaar niet door de realiteit bevestigd. Ernstig betwijfeld moet dan ook worden, of de jongste, door H/R verwekte spruiten van de linguïstiekfamilie, de metrolinguïstiek en de gastrolinguïstiek, wel enige levensvatbaarheid bezitten. Het getalsaspect van groente- en fruitnamen kan m.i. beter binnen een algemeen linguïstisch kader beschreven worden. Alvorens dat nader te adstrueren, zal ik eerst de opvattingen van H/R kort samenvatten.

2 De metrolinguïstische en gastrolinguïstische hypothese

H/R beperken zich in hun onderzoek tot groente- en fruitnamen die een enkelvoud en een meervoud hebben. Zij sluiten daarom uit:

[p. 557]

a.	de groente- en fruitnamen die alleen een enkelvoudsvorm hebben: sla, spinazie, peterselie^1;
b.	de groentenamen die alleen een meervoudsvorm hebben: raapstelen, schorseneren^2;
c.	zinnen waarin algemene waarheden worden vertolkt door middel van een enkel voud: ‘De erwt is een peulvrucht’ (H/R 1989: 344). Zij geven overigens geen enkele argumentatie voor het uitsluiten van deze gevallen.

De metrolinguïstische hypothese, waaraan de grootte van een groente of vrucht ten grondslag ligt, probeert de kwantificatie met betrekking tot groenten en vruchten te verklaren. Kwantificatie wordt beschouwd ‘als een oppervlakteverschijnsel, namelijk als het wel of niet voorkomen van een kwantor (bij voorbeeld een lidwoord³ of een kwantificerende naamwoordelijke groep)’ (H/R 1989: 344). Kwantificatie wordt onderscheiden in:

a. discrete kwantificatie: daarbij ‘gaat het om één exemplaar of een aantal exemplaren van de groente of de vrucht. Die wordt duidelijk als een discreet voorwerp gezien en is bijgevolg telbaar’ (H/R 1989: 345), b.v.

(3)	Er rolt een spruitje van Uw bord, meneer.
(4)	Leg je de meloenen in de koelkast?^4

b. niet-discrete kwantificatie: daarbij worden de groenten of de vruchten niet als individuele exemplaren opgevat, maar ‘wel als een aanduiding voor de onbegrensde verzameling⁵’ (H/R 1989: 345), b.v.

(5)	Kan ik nog een kilo aardappelen krijgen?^6

Volgens de metrolinguïstische hypothese bepaalt de relatieve grootte van de groente of de vrucht, of zij in een niet-discrete kwantitatieve situatie gebruikt kan worden. Kleinere groente- en fruitsoorten kunnen in deze situatie voorkomen, grotere niet. Grotere soorten kopen we immers per stuk en niet in een onbe-

1 Ze geven overigens uitsluitend groentenamen als voorbeeld.

2 ‘Van Dale merkt op dat schorseneer in het enkelvoud alleen de plant kan aanduiden. Het gerecht daarentegen heeft altijd de meervoudsvorm schorseneren’ (H/R 1989: 344, noot 3). Zie echter Born 1976: 292: ‘Leg de stukken schorseneer in de saus om weer warm te worden.’

3 De formulering ‘een lidwoord’ doet vermoeden, dat H/R alle lidwoorden als kwantor beschouwen. Dit is bij de en het zeker niet in alle functies het geval, vgl. Mattens 1970: 160-161.

4 H/R geven niet aan, wat ze in de meloenen als kwantor beschouwen: de, -en of beide.

5 H/R geven aan ‘discreet’ en ‘niet-discreet’ een heel andere betekenis dan Bunt. Hij gebruikt de termen om het verschil tussen soortnaam en stofnaam (mass noun) aan te geven (Bunt 1981: 9-21; 285). Den Hertog 1973: 53 beschouwt het aspect ‘onbegrensd’ (‘zonder bepaalde grenzen’) als een kenmerk van de stofnaam. Verhoeven 1990: 501 kent het aspect ‘onbegrensd’ behalve aan stofnamen ook aan merknamen toe, b.v. Spa, Omo, romantiek, april. De voorbeelden tonen aan, dat Verhoeven aan de term ‘merknaam’ een wel erg ongebruikelijke inhoud geeft.

6 Het lijkt me erg discutabel om de kwantitatieve naamwoordelijke groep een kilo louter als een oppervlakteverschijnsel te beschouwen.

[p. 558]

grensde verzameling. Vandaar dat de zin

(6)	?Kan ik nog een kilo bloemkolen krijgen?

onjuist of op zijn minst ongebruikelijk is.

Ondanks zijn relatieve grootte kan ananas toch in een niet-discrete kwantitatieve situatie voorkomen, b.v.

(7)	Voeg 200 gram ananas toe.

De verklaring van H/R hiervoor luidt: ‘hij wordt dan gebruikt als stofnaam’ (H/R 1989: 346). Deze mogelijkheid veronderstelt echter een context die een dergelijke interpretatie toestaat. Daarom is de zin

(8)	?Kan ik nog een kilo bloemkool krijgen?

onjuist of ongebruikelijk. De context ‘kopen’ sluit volgens hen bij bloemkool een interpretatie als stofnaam uit. ‘Je koopt immers het voorwerp “bloemkool”’ (H/R 1989: 346).⁷

De metrolinguïstische hypothese wordt tenslotte als volgt geformuleerd:

‘In een discreet kwantitatieve situatie kan elke groente- of fruitnaam voorkomen in het enkelvoud en in het meervoud, afhankelijk van het aantal referenten.
In een niet-discreet kwantitatieve situatie treden kleinere groente- en fruitsoorten op in het meervoud. Grotere soorten, die in onze cultuur gebruikelijk per stuk worden verkocht, kunnen in zo'n situatie enkel voorkomen als stofnaam en alleen als de context een dergelijke conceptualisering mogelijk maakt’ (H/R 1989: 346).

Deze hypothese geeft echter geen verklaring voor de correctheid van de zin

(9)	Ik ben bloemkool aan het eten.

waarin bloemkool niet in een discrete kwantitatieve situatie optreedt (het gaat niet om één exemplaar) en ook niet in een niet-discrete kwantitatieve situatie (er is geen enkele kwantificatie aanwezig, dus ook geen aanduiding voor een onbegrensde verzameling). Zin (9) kan dus niet vanuit de metrolinguïstische hypothese verklaard worden. Daarom postuleren H/R een nieuwe hypothese, nl. de gastrolinguïstische. In een zin als (9) treden groenten en vruchten niet meer in hun oorspronkelijke vorm op, maar worden ze in verwerkte vorm gepresenteerd. Ze treden dan op als stofnaam.

De gastrolinguïstische hypothese wordt als volgt geformuleerd:

‘Vruchten en groenten treden op als stofnaam, als ze op de een of andere manier verwerkt of bewerkt zijn of als ze in hun gebruikelijke bereidingswijze op de een of andere manier hun oorspronkelijke vorm verliezen’ (H/R 1989: 347).

7 Vergelijk echter: a. Wat voor groente heb je voor morgen gekocht? b. Bloemkool.

[p. 559]

Deze hypothese mag dan een verklaring lijken te geven voor bloemkool in zin (9), maar hoe verklaart men dan een zin als

(10)	Bloemkool is duur.

Wordt in deze zin ‘bloemkool’ ook niet in haar oorspronkelijke vorm opgeroepen, maar in verwerkte vorm of in haar gebruikelijke bereidingswijze gepresenteerd? Volgens H/R wel: ‘Wie zegt dat “bloemkool duur is” (...), anticipeert dus eigenlijk op de vorm waarin bloemkool (...) wordt “gegeten”’ (H/R 1989: 348). Een bewering die m.i. volledig in strijd is met de taalrealiteit. H/R maken hier de taalrealiteit volledig ondergeschikt aan vooraf ingenomen hypothetische uitgangspunten. In plaats van de hypothese aan te passen aan de objectieve waarneming van de taalfeiten, wordt de interpretatie van deze taalfeiten aangepast aan de hypothese.

H/R ontsporen methodologisch heel duidelijk in de volgende constatering: ‘Een belangrijke aanwijzing voor de correctheid van onze hypothesen is dat ze verklaren waarom de groenten die we in het begin van onze bijdrage hebben uitgesloten (b.v. sla, andijvie, peterselie), nooit in het meervoud voorkomen. Wanneer deze groenten getoetst worden aan beide hypothesen, komt er een enkelvoud uit de bus, want ze worden als stofnaam “getrapt” in de eerste knoop van de boom. De oorspronkelijke begrensbaarheid en vorm van sla, andijvie en peterselie gaan in de gebruikelijke bereidingswijze immers verloren’ (H/R 1989: 348).

Taalgegevens die op grond van specifieke kenmerken bewust buiten beschouwing gelaten zijn bij het formuleren van de hypothesen, kunnen en mogen niet getoetst worden aan de hypothesen: de hypothesen moeten getoetst worden aan alle relevante taalgegevens. De ‘trap’ die H/R aan groentenamen als sla, andijvie, peterselie geven, houdt in, dat volgens hen deze groenten in de taal nooit in hun oorspronkelijke vorm opgeroepen kunnen worden, doch alleen in hun gebruikelijke bereidingswijze: de taalrealiteit bewijst de onjuistheid van deze bewering, b.v. een krop sla, een krop andijvie, een bosje peterselie.

H/R vinden het op cognitief-linguïstisch niveau ‘van belang vast te stellen dat morfologische facetten van bepaalde substantieven afhankelijk van de pragmatische situatie beregeld moeten worden’ (H/R 1989: 348-349). Ik verschil in deze grondig met hen van mening. Niet de pragmatische situatie bepaalt, hoe de morfologische facetten van bepaalde substantieven beregeld moeten worden. De structuur van de taalsystematiek bepaalt, hoe de morfologische facetten beregeld zijn. De pragmatische situatie, d.w.z. de manier waarop de taalgebruiker zich in een bepaalde situatie groenten en vruchten voorstelt, bepaalt, welke van de door de taalsystematiek geboden mogelijkheden toegepast (kunnen) worden.

Mijn - structuralistische - visie in deze zal ik hierna kort uiteenzetten. Vervolgens zal ik aantonen, dat alle groente- en fruitnamen binnen het door mij ontwikkelde theoretische kader veel adequater beschreven kunnen worden dan vanuit de door H/R gepostuleerde metrolinguïstische en gastrolinguïstische hypothesen.

[p. 560]

3 Een structuralistische benadering

De taalstructuur kan m.i. schematisch als volgt weergegeven worden⁸:



Het semanteem, element van de taalvoorraad, heeft een potentie; het woord, element van het taalgebruik, heeft een functie. De mogelijkheden van semanteem en woord kunnen als volgt uitgedrukt worden:

8 Voor een uitvoerige toelichting verwijs ik naar Mattens 1970: 8-52.

[p. 561]

3.1 De getalsaspecten van het substantief als semanteem en als woord

Een substantief bezit als ongeleed semanteem in de taalvoorraad geen getalsaspect, het is een substantief indifferentialis, b.v. boek, appel, d.w.z. de ‘zaak’ uit de buitentalige werkelijkheid wordt zonder enige numerieke specificatie, als ‘begrip’ present gesteld⁹. Het substantief indifferentialis kan in de taalvoorraad gepluraliseerd worden door de verbinding met een pluralisator, -(e)n of -s, b.v. boeken, appels. Het kan in de taalvoorraad gediminueerd worden door de verbinding met een diminutiefmorfeem, b.v. boekje, appeltje. Het kan als woord in het taalgebruik gesingulariseerd worden, b.v. door de verbinding met de singularisator¹⁰ een, b.v. een boek, een appel. Pluralisering en diminuering zijn dus morfologische verschijnselen, singularisering is een syntactisch verschijnsel.

Het gediminueerde substantief kan slechts genumerificeerd, met een getalsaspect dus, gebruikt worden, b.v. een streepje, streepjes, niet *streepje. Op het niveau van de taalvoorraad moet een diminutief als eerste lid van een compositum of derivatum dus altijd de meervoudsvorm hebben, b.v. streepjescode, meisjesachtig, op het niveau van het taalgebruik kan het een gesingulariseerde of gepluraliseerde vorm hebben, b.v. een streepje, streepjes.

Een substantief indifferentialis kan op het niveau van de taalvoorraad als eerste lid van een compositum of derivatum optreden, b.v. tijdverschil, tijdig, op het niveau van het taalgebruik als woord, b.v. Het is tijd.

Een substantief pluralis kan op het niveau van de taalvoorraad als eerste lid van een compositum of derivatum optreden, b.v. landenlijst, jongensboek, wolkenloos, kruideniersachtig. Een niet-gediminueerd substantief pluralis op -s moet in deze functie wel het aspect < + levend> bezitten, dus wel: jongensboek, maar sleutelbos en niet *sleutelsbos. (Voor uitzonderingen zie Mattens 1984). In het taalgebruik treedt het substantief pluralis als woord op, b.v. landen, jongens, sleutels.

In de woordgroep substantief + substantief (zit Mattens 1970: 192-198) kan het eerste substantief singularis of pluralis zijn, het tweede indifferentialis of pluralis. Het gediminueerde woord kan als eerste substantief singularis of pluralis zijn, als tweede substantief alleen pluralis, b.v.

9 Mevr. Balk zwaait me wel erg veel lof toe door de indifferentialis ‘een revolutionaire ontdekking’ (Balk 1989: 648) te noemen. Een deel van deze lof komt haarzelf toe. Het door mij geïntroduceerde begrip indifferentialis is een nadere uitwerking van wat zij ‘distinctivum-loze “noem”-wijze’ heeft genoemd. Met name haar constatering: ‘Opmerkelijk is, dat voor geen enkel semanteem de distinctivum-loze “noem”-wijze is uitgesloten’ (Balk 1963: 140) heeft mij doen inzien, dat het aspect ‘zonder enige numerieke specificatie’ een distinctief kenmerk van het ongelede semanteem is.

10 Ook H/R 1989: 346 beschouwen de singularisator een en de pluralisatoren -(e)n en -s als numerificatoren, in hun tgg-terminologie kwantoren genoemd. Kirsner prefereert een sterk gesystematiseerde beschrijving met een overvloed aan nultekens. ‘Though we agree with Mattens' characterization of ∅-∅ as being indifferent to the singular/plural distinction, we obviously share neither his rejection of zero nor his concept of system’ (Kirsner 1979: 65). Het lijkt me erg contradictorisch om een woord als kip ‘indifferent to the singular/plural distinction’ te noemen en het toch het aspect ‘singular’ toe te kennen, zeker als men voor dat aspect een beroep moet doen op een gefingeerd taalteken, nl. een nulteken. In Kirsners beschrijving heeft een substantief als waterverzachterzout maar liefst zes nultekens. Zie voor mijn afwijzing van het nulteken Mattens 1970: 149-151. Vergelijk ook Grol 1985 en Jacobsz Rosier-Mus 1989, waarin mijn opvattingen in ruime mate onderschreven worden.

[p. 562]

(11)	een stapel	papier	een stapel	papieren	een stapeltje	papiertjes
	stapels	papier	stapels	papieren	stapeltjes	papiertjes
	een stapeltje	papier	een stapeltje	papieren	*een stapeltje	papiertje
	stapeltjes	papier	stapeltjes	papieren	*stapeltjes	papiertje

Het tweede substantief van de woordgroep substantief + substantief bezit dus dezelfde getalsaspecten als het eerste lid van een compositum.

3.2 De indeling van substantieven op grond van getalsaspecten

De substantieven worden gewoonlijk ingedeeld in eigennamen, soortnamen en stofnamen. Binnen het hierboven beschreven theoretisch kader moet de eigennaam beschouwd worden als een substantief dat in zichzelf singularis is, vandaar de mogelijkheid tot diminuering zonder singularisator, b.v. Jantje. De soortnaam is een genumerificeerd substantief, singularis of pluralis. De stofnaam is een substantief indifferentialis, zonder enige numerieke specificatie (zie Mattens 1970: 131-174)¹¹.

De indeling in soortnaam en stofnaam op grond van numerieke, resp. anumerieke kenmerken wordt ook gesteund door de mogelijkheid, resp. onmogelijkheid om in het kwantitatieve er herhaald te worden (zie Mattens 1970:158-160; Mattens 1987; Mattens 1988). De mogelijkheid tot herhaling in er vereist, dat het substantief genumerificeerd is. Vergelijk:

(12)	a.	Vang je wel eens een paling, palinkje?
	b.	Ja, ik vang er wel eens een(tje).
(13)	a.	Vang je wel eens palingen, palinkjes?
	b.	Ja, ik vang er wel eens.
(14)	a.	Vang je wel eens paling, *palinkje?
	b.	*Ja, ik vang er wel eens.

Om in het kwantitatieve er herhaald te kunnen worden, moet het genumerificeerde substantief echter wel individueel gebruikt worden. Vergelijk:

(15)	a.	Ken jij een politicus, politici?
	b.	Ja, ik ken er een. Ja, ik er (een paar).
(16)	a.	Benijd jij vandaag de dag een politicus, politici?
	b.	Nee, die benijd ik niet.

In zin (15) worden de substantieven individueel gebruikt, d.w.z. ze representeren alleen de in het substantief genoemde politicus, resp. politici. In zin (16) worden de

11 Verhoeven 1990: 502 beschouwt een substantief dat in een aanspreking gebruikt wordt, als een eigennaam, zie echter Mattens 1970: 138-140.
Bunt heeft bezwaar tegen de term ‘stofnaam’, omdat ‘de substantieven waarom het gaat vaak geen namen van stoffen zijn’ (Bunt 1981: 285). Ik deel dit bezwaar, zie Mattens 1970: 131-133; Mattens 1984: 338. Bij gebrek aan een betere term blijf ik ‘stofnaam’ gebruiken, geïnterpreteerd als ‘substantief indifferentialis’. Volgens Verhoeven 1990: 502 bestaan er ook meervoudige stofnamen, die hij overigens niet-telbaar noemt. Ook Bunt aanvaardt meervoudige ‘mass nouns’, ‘such as “brains”, “oats” and “mashed potatoes”’ (Bunt 1981: 13). Ik beschouw dergelijke woorden liever niet als ‘mass nouns’ (= indifferentialis), maar als collectief gebruikte meervoudige soortnamen.

[p. 563]

substantieven collectief gebruikt, d.w.z. ze representeren alle mogelijke politici.

Ook een substantief indifferentialis kan op beide manieren gebruikt worden. Vergelijk:

(17)	Ik heb in die sloot vis zien zwemmen (individueel).
(18)	Vis leeft in water (collectief).^12

Als eerste lid van een compositum en als tweede lid van de woordgroep substantief + substantief worden het substantief indifferentialis en het substantief pluralis steeds collectief gebruikt (zie Mattens 1990: 545-549), b.v.

(19)	a.	viskweker, vissenfamilie.
	b.	een kist bloemkool, een kist bloemkolen.

Naast het individuele en collectieve gebruik bestaat het generaliserende gebruik, waarin het substantief naar de ‘soort’ zelf verwijst (zie Mattens 1970: 164-167. Vgl. Den Hertog 1973: 84-85; Balk 1963: 54-55; Balk 1988: 60), b.v.

(20)	De hond is sedert 20.000 jaar gedomesticeerd

12 Het door Kraak en Klooster 1968: 103-109 gemaakte onderscheid tussen lidwoord van onbepaaldheid en lidwoord van categorialiteit aanvaard ik niet, zie Mattens 1970: 162-167. Vergelijk ook Kirsner 1979: 5-11. Ook Mevr. Balk erkent slechts één grammatische vorm [een - N]. ‘Categorialiteit [= collectief gebruik] is een interpretatieverschijnsel dat zich voordoet indien de betreffende referent als individueel exemplaar alle andere exemplaren van de soort representeert’ (Balk 1988: 63). Dit geldt m.m. ook voor [N + plur] en voor [N + indif]. De Hoop 1990: 98 spreekt van een existentiële (= individuele) en een generieke (= collectieve) interpretatie. De tgg-term ‘generiek’ vind ik minder geschikt, omdat hij zo meerzinnig gebruikt wordt: ter aanduiding van ‘collectief gebruik’, ‘generaliserend gebruik’ en ‘indifferentialis’.

3.3 Een structuralistische beschrijving van de getalsaspecten in groente- en fruitnamen

Met behulp van de hierboven gemaakte onderscheidingen kunnen alle groente- en fruitnamen adequaat beschreven worden, b.v.

(21)	a.	De erwt is een peulvrucht (subst. sing. - generaliserend).
	b.	Het spruitje behoort tot de wintergroenten (subst. sing. dim. - generaliserend).
(22)	a.	Een bloemkool is duur (subst. sing. - collectief).
	b.	Bloemkolen zijn duur (subst. plur. - collectief).
	c.	Bloemkool is duur (subst. indif. - collectief).
(23)	a.	Ik heb een bloemkool klaargemaakt (subst. sing. - individueel).
	b.	Ik heb (twee) bloemkolen klaargemaakt (subst. plur. - individueel).
	c.	Ik heb bloemkool klaargemaakt (subst. indif. - individueel).
(24)	a.	Een spruitje is groen (subst. sing. dim. - collectief).
	b.	Spruitjes zijn groen (subst. plur. dim. - collectief).
	c.	*Spruitje is groen (subst. indif. - collectief, onmogelijk bij diminutief).^13

13 H/R 1989 signaleren wel de onmogelijkheid van een dergelijke zin, maar geven er geen enkele verklaring voor.

[p. 564]

(25)	a.	Er ligt een spruitje op je bord (subst. sing. dim. - individueel).
	b.	Er liggen spruitjes op je bord (subst. plur. dim. - individueel).
	c.	*Er ligt spruitje op je bord (subst. indif. - individueel, onmogelijk bij diminutief).

Als eerste lid van een compositum bestaan de volgende mogelijkheden, b.v.

(26)	a.	wortelsoep (subst. indif. - collectief).
	b.	wortelensoep (subst. plur. - collectief).^14
(27)	a.	aspergesoep (subst. indif. - collectief).
	b.	*aspergessoep (subst. plur. - collectief, onmogelijk: asperge is <-levend>).
(28)	a.	*spruitjelucht (subst. indif. - collectief, onmogelijk bij diminutief).
	b.	spruitjeslucht (subst. plur. dim - collectief).

Als tweede lid van de woordgroep substantief + substantief treffen we de volgende mogelijkheden aan, b.v.

(29)	a.	een kist bloemkool (subst. indif. - collectief).
	b.	een kist bloemkolen (subst. plur. - collectief).
(30)	a.	*een pond spruitje (subst. indif. - collectief, onmogelijk bij diminutief).
	b.	een pond spruitjes (subst. plur. dim. - collectief).

Niet bij alle groente- en fruitnamen blijken alle door de taalsystematiek geboden mogelijkheden gebruikt te worden. Dat is overigens ook bij vele andere substantieven het geval. De keuze van de taalgebruiker uit de bestaande mogelijkheden wordt door vele verschillende factoren bepaald. Daarbij speelt de aard van de in het substantief genoemde ‘zaak’ uiteraard een belangrijke rol. Sommige ‘zaken’ zijn van dien aard, dat we ze normaliter niet als ‘telbare eenheid’ (= genumerificeerd), maar als ‘meetbare hoeveelheid’ (= indifferentialis) noemen, of zoals Mevr. Balk het uitdrukt, niet als ‘lichaam’, maar als ‘massa’ (Balk 1963: 136-142).¹⁵ Sla, peterselie, knoflook b.v. worden bij voorkeur alleen als substantief indifferentialis gebruikt, b.v.

(31)	Ik heb sla, peterselie en knoflook gekocht.

De eventuele kwantitatieve specificatie wordt normaliter niet in een numerificatie van deze substantieven uitgedrukt, maar b.v. in het - noodzakelijk genumerificeerde - eerste substantief in de woordgroep substantief + substantief, waarin het eerste substantief ‘de maat aanduidt waarmee datgene wat het tweede substantief noemt, wordt gemeten’ (Uhlenbeck 1966: 296), b.v.

(32)	een krop sla, twee bosjes peterselie, drie teentjes knoflook.

Het hangt van de aard van de gebruikelijke maat en van de aard van de ‘zaak’ af, of er als tweede substantief een substantief indifferentialis en/of een substantief pluralis gekozen kan worden. Vergelijk

14 Van Dale 1984 geeft niet wortelsoep, doch alleen wortelensoep.

15 Bunt 1981: 9-21; 285 spreekt hier van ‘discrete en niet-discrete manier van verwijzen’.

[p. 565]

(33)	a.	een kist bloemkool	een kist bloemkolen
	b.	een stukje bloemkool	*een stukje bloemkolen
	c.	*een netje citroen	een netje citroenen
	d.	een schijfje citroen	*een schijfje citroenen

De door de taalsystematiek geboden mogelijkheden staan de taalgebruiker ten dienste. De pragmatische situatie, die uiteraard sterk cultureel gebonden is, bepaalt welke mogelijkheid de taalgebruiker kiest. Mevr. Balk heeft er bijna dertig jaar geleden al op gewezen, dat die keuze ‘in vele gevallen een onmiskenbare samenhang vertoont met onze culinaire gewoonten’ (Balk 1963: 141). De keuze voor een stofnaam (een substantief indifferentialis) is echter niet afhankelijk - zoals H/R beweren - van de vraag of de groente of de vrucht in verwerkte vorm of in de gebruikelijke bereidingswijze opgeroepen wordt. Iedere keuze is afhankelijk van

a. de door de taalsystematiek geboden mogelijkheden¹⁶: bij een diminutief bestaat de mogelijkheid om een substantief indifferentialis te kiezen zelfs helemaal niet en bij een substantief zonder het aspect < + levend> met alleen een meervoud op -s valt er als eerste lid van een compositum ook niets te kiezen. De taalgebruiker moet in deze functie noodzakelijk een substantief indifferentialis gebruiken, b.v. aspergeveld.

b. de grammatische functie van het substantief: eerste lid van een compositum, lid van de woordgroep substantief + substantief of een andere functie, b.v. in verbinding met een kwantitatief of kwalitatief element, b.v. veel bloemkool, een grote bloemkool.

c. de vraag of de taalgebruiker de ‘zaak’ onder het aspect ‘telbare eenheid’ of ‘meetbare hoeveelheid’ wenst te noemen, b.v. veel bloemkolen, veel bloemkool.

In de betekenis van het genumerificeerde of ongenumerificeerde substantief kan de ‘zaak’ onder verschillende specifieke aspecten, b.v. als plant, als onbereide groente, als bereide groente, genoemd worden, m.a.w. de betekenis kent verschillende interpretatiemogelijkheden, b.v.

(34)	a.	aspergebed (plant)
	b.	aspergesteker (onbereide groente)
	c.	aspergeschotel (bereide groente)
(35)	a.	bonenbed (plant)
	b.	bonenrank (onbereide groente)
	c.	bonensoep (bereide groente)
(36)	a.	Hij heeft een wortel uitgetrokken (plant).
	b.	Hij heeft een wortel in zijn hand (onbereide groente).
	c.	Hij was juist een geglaceerde wortel aan het eten (bereide groente).
(37)	a.	Volgend jaar ga ik meer asperges verbouwen (plant).
	b.	Ik heb asperges gekocht (onbereide groente).
	c.	Ik heb asperges gegeten (bereide groente).

16 Niet iedere taal bezit dezelfde mogelijkheden. Zo kent het Frans het zgn. ‘article partitif’, een categorie die het Nederlands mist. Enigszins vergelijkbaar met het ‘article partitif’ is de van die-constructie in NP-lezing (De Hoop 1990). Zowel in het Frans als in het Nederlands is het substantief in bedoelde constructie een substantief indifferentialis óf een substantief pluralis, individueel of collectief gebruikt. Het kan geen substantief singularis zijn.

[p. 566]

Deze verschillende interpretatiemogelijkheden bestaan ook bij de groentenamen die normaliter niet in het meervoud gebruikt worden en die volgens H/R juist daarom nooit in hun oorspronkelijke vorm opgeroepen zouden kunnen worden, doch alleen in hun gebruikelijke bereidingswijze, b.v.

(38)	a.	slakweker (plant)
	b.	een krop sla (onbereide groente)
	c.	Ik heb vanmiddag sla gegeten (bereide groente).

Het aspect ‘in zijn gebruikelijke bereidingswijze’ is dus geen distinctief kenmerk van de stofnaam (het substantief indifferentialis), maar is een interpretatiemogelijkheid van de betekenis van zowel het ongenumerificeerde als het genumerificeerde substantief.

De groente- en fruitnamen onderscheiden zich wat hun numerieke en anumerieke gebruiksmogelijkheden betreft niet essentieel van andere substantieven. In principe bezitten alle substantieven dezelfde mogelijkheden. De pragmatische situatie bepaalt de keuze uit deze mogelijkheden. Alleen een uitgebreid onderzoek kan ons meer inzicht verschaffen in de factoren die deze keuze beïnvloeden.¹⁷ Uiteraard valt een dergelijk onderzoek buiten het bestek van deze studie. Daarom wil ik hier volstaan met het vermelden van enkele markante voorbeelden:

(39)		De humor ‘is nooit zó maar een uiting (...) van levensblijheid, maar altijd van een levensblijheid ondanks de overweldigende redenen voor het tegendeel’ (Stuiveling 1952: 142).
(40)	a.	‘Bladgroente uit kassen zou moeten worden verboden’ (Van Laere 1990: 13).
	b.	‘Ik zou het kweken van bladgroenten in kassen verbieden’ (Van Laere 1990: 14).^18
(41)		‘“Tractorfabriek ziet meer in zeep.” Roemeniës grootste tractorenfabriek overweegt over te schakelen op zeep’ (NOS-teletekst, 14-12-1990: 120).
(42)		In Eindhoven ligt aan de Kasteellaan het Kastelenplein.
(43)	a.	Drinkyoghurt: kers, aardbei (Campina).
	b.	Drinkyoghurt: kersen, aardbeien (Albert Heyn).
(44)	a.	We zullen daar nader onderzoek naar instellen.
	b.	We zullen daar een nader onderzoek naar instellen.
(45)	a.	Zal er oorlog uitbreken in de Golf?
	b.	Zal er een oorlog uitbreken in de Golf?

17 Die keuze kan - synchronisch gezien - ook volledig ongemotiveerd zijn, zie Mattens 1984; Mattens 1989.

18 Van Dale 1984 gebruikt als eerste lid van een compositum steeds een substantief indifferentialis: groente-, als woord een substantief indifferentialis of een substantief pluralis, soms erg inconsequent, b.v.
a. Hij is bezig de groente schoon te maken.
b. groenteafval: wat bij het schoonmaken van de groenten afvalt.
c. groentesoep: soep waarin verschillende groenten gekookt zijn. Vergelijk ook Claes 1990.

[p. 567]

Niet iedere taalgemeenschap blijkt in vergelijkbare situaties dezelfde keuze te maken. Vergelijk

(46)	a.	Hij is leraar; zij zijn leraar.
	b.	He is a teacher; they are teachers.
	c.	Il est professeur; ils sont professeurs.
(47)	a.	een beroep doen op
	b.	faire appel à
(48)	a.	Hij is student; hij is een goede student.
	b.	Il est étudiant; il est bon étudiant.

4 Besluit

Een beschrijving van de getalsaspecten van groente- en fruitnamen op grond van de door H/R gepostuleerde metrolinguïstische en gastrolinguïstische hypothesen geeft geen correct beeld van de taalrealiteit. De groente- en fruitnamen kunnen beter binnen een algemeen linguïstisch kader beschreven worden. De linguïstiek heeft geen behoefte aan gezinsuitbreiding met de spruiten metrolinguïstiek en gastrolinguïstiek.

H/R hebben bij hun onderzoek het op grond van andersgerichte - met name structuralistische - opvattingen verkregen inzicht onbenut gelaten. In dit verband lijkt het me zinvol te citeren wat Van den Toorn aan het slot van zijn bespreking van Kirsner 1979 opmerkt: ‘Er is, dunkt me, de laatste jaren een kentering waar te nemen in de taalwetenschap in Nederland: ook bij echte TGG-adepten breekt weer veel waardering door voor het voorafgegane structuralisme. Het zou een goed ding zijn als Kirsners studie niet alleen in deze waardering zou meedelen, maar ook als zijn observaties dienst zouden doen in de descripties van nog komende linguïsten’ (Van den Toorn 1980: 349).

Dat het niet gehinderd worden door enige kennis van structuralistische en andere (b.v. Bunt 1981) inzichten tot erg discutabele uitspraken kan leiden, hebben H/R helaas aangetoond.¹⁹

december 1990

19 De linguïstische literatuur is hedentendage zo omvangrijk geworden, dat het voor jonge onderzoekers zoals H/R praktisch onmogelijk geworden is daar zelfstandig hun weg in te vinden. H/R danken de ‘bezoekers van de [Leuvense] koffiekamer en (...) D. Geeraerts en G. Geerts voor hun commentaar op eerdere versies’ (H/R 1989: 343) van hun bijdrage. Men kan alleen maar betreuren, dat in dat commentaar blijkbaar niet geattendeerd is op voor hun onderzoek relevante literatuur.

Bibliografie

Balk 1963: F. Balk-Smit Duyzentkunst, De grammatische functie. Methode van grammaticale analyse, aan het Nederlands gedemonstreerd, Groningen.

Balk 1988: F. Balk-Smit Duyzentkunst, ‘Onbepaald en categoriaal’. In: Glott 11, pp. 55-64.

Balk 1989: F. Balk-Smit Duyzentkunst, ‘Stijl in woord en daad’. In: De Gids 152, pp. 647-652.

Born 1976: W. Born, Het volkomen kookboek, Amsterdam.

Bunt 1981: H.C. Bunt, The formal semantics of mass terms, Eindhoven.

[p. 568]

Claes 1990: F. Claes, ‘Allerlei soorten groente’. In: Nederlands van Nu 38, pp. 65-68.

Dale van 1984: Groot Woordenboek der Nederlandse taal, elfde, herziene druk door prof.dr. G. Geerts en dr. H. Heestermans met medewerking van dr. C Kruyskamp, Utrecht/Antwerpen.

Grol van 1985: Y. van Grol, De enkelvoudige vorm van het substantief. Interne publikatie Instituut voor Neerlandistiek, Universiteit van Amsterdam.

Hendrickx/Rooryck 1989: R. Hendrickx, J. Rooryck, ‘Groenten, fruit en getal’. In: De nieuwe taalgids 82, pp. 343-349.

Hertog den 1973: C.H. den Hertog, Nederlandse spraakkunst, derde stuk: de leer van de woordsoorten, derde bewerkte druk, ingeleid en bewerkt door H. Hulshof, Amsterdam.

Hoop de 1990: H. de Hoop, G. Vanden Wyngaerd & J.-W. Zwart, ‘Syntaxis en semantiek van de van die-constructie’. In: Gramma 14, pp. 81-106.

Jacobsz Rosier-Mus 1989: L. Jacobsz Rosier-Mus, Lidwoorden en substantieven in de nominale constituent. Interne publikatie Instituut voor Neerlandistiek, Universiteit van Amsterdam.

Kirsner 1979: R.S. Kirsner, The problem of presentative sentences in modern dutch, Amsterdam/New York/Oxford.

Kraak en Klooster 1968: A. Kraak en W.G. Klooster, Syntaxis, Culemborg/Keulen.

Laere van 1990: P. van Laere, ‘Bladgroente uit kassen zou moeten worden verboden’. In: Kuzien, kwartaalblad van de Katholieke Universiteit Nijmegen 23, pp. 13-14.

Mattens 1970: W.H.M. Mattens, De indifferentialis. Een onderzoek naar het anumerieke gebruik van het substantief in het Algemeen Bruikbaar Nederlands, Assen.

Mattens 1984: W.H.M. Mattens, ‘De voorspelbaarheid van tussenklanken in nominale samenstellingen’. In: De nieuwe taalgids 77, pp. 333-343.

Mattens 1987: W.H.M. Mattens, ‘Het partitieve er in de ANS’. In: Nederlands van Nu 35, pp. 68-77.

Mattens 1988: W.H.M. Mattens, ‘Nogmaals het partitieve er in de ANS’. In: Nederlands van Nu 36, pp. 35-44.

Mattens 1989: W.H.M. Mattens, ‘Onoplosbare tussenklankproblemen’. In: Onze Taal 58, pp. 104-105.

Mattens 1990: W.H.M. Mattens, ‘De spelling van de tussenklanken’. In: De nieuwe taalgids 83, pp. 540-552.

Stuiveling 1952: G. Stuiveling, Triptiek, Amsterdam.

Toorn van den 1980: M.C. van den Toorn, ‘Robert S. Kirsner, The problem of presentative sentences in modern dutch’. In: De nieuwe taalgids 73, pp. 345-349.

Uhlenbeck 1966: E.M. Uhlenbeck, ‘Substantief + substantief in Modern Algemeen Nederlands. Een begin van syntactische beschrijving’. In: De nieuwe taalgids 59, pp. 291-301.

Verhoeven 1990: P.R.F. Verhoeven, ‘Voornaamwoordelijke aanduiding in het hedendaagse Nederlands’. In: De nieuwe taalgids 83, pp. 494-513.