De Nieuwe Taalgids. Jaargang 84

[p. 431]

De minneraadsels uit Een niev Clucht Boecxken (ca. 1600) en enkele verwante teksten

Dieuwke E. van der Poel

Voor wie is de liefde schadelijker: voor mannen of voor vrouwen? Wanneer is een man het meest verliefd wanneer hij vraagt om liefde of wanneer hij beloond is? Als uw geliefde u toestaat om een nacht met haar door te brengen waarin u haar mag omhelzen en kussen, maar niet verder mag gaan, wie heeft er dan het meest voor de ander over, zij voor u of u voor haar?

Dit zijn enkele van de 38 minneraadsels die voorkomen in de raadsel verzameling die omstreeks 1600 gedrukt werd door Pauwel Stroobant te Antwerpen. Van Een niev Clucht Boecxken inhoudende vele schoone Vragen ende antwoorden in maniere van geraetsels is slechts één exemplaar bewaard gebleven (Antwerpen, Plantin-Moretus R 48.27); de tekst werd enkele jaren geleden uitgegeven door W.L. Braekman onder de titel Een Nederlands raadselboek uit de zestiende eeuw.¹ Het boekje bevat allerlei soorten vraagstukken. Er zijn vragen die een opzettelijk duister geformuleerde omschrijving geven, waarmee de ondervraagde op een dwaalspoor wordt gebracht, dus vragen die wij ook nu nog een raadsel zouden noemen, bijvoorbeeld: wat is de middelste letter in het ABC?² Bij andere vragen lijkt het niet de bedoeling de ondervraagde in verwarring te brengen, maar wordt in de vorm van vraag en antwoord nuttige kennis verstrekt, bijvoorbeeld (210): hoe ontstaat hagel? Het antwoord geeft een korte verklaring voor het natuurverschijnsel: hagel ontstaat wanneer water in contact komt met de kou in de hogere luchtlagen. Ook is er een kleine groep rekenkundige vraagstukken (159-163), waar het volgende een voorbeeld van is: er zijn ridders, maagden en voetknechten, in totaal twintig mensen. Men verdeelt onder hen twintig broden, zo dat elke ridder twee broden krijgt, elke maagd een half brood en elke voetknecht een kwart. De vraag is: hoeveel ridders, hoeveel maagden en hoeveel voetknechten waren er?³

Mijn belangstelling gaat uit naar de liefdesvraagstukken uit Een niev Clucht Boecxken (hierna: CB): de vragen 284 tot en met 321. In de inleiding van zijn editie⁴ verdeelt Braekman deze raadsels in twee groepen. De eerste groep omvat de raadsels 284-306, waarvan hij de bron heeft weten te achterhalen. Het eerste raadsel (284) is ontleend aan het Volksboek van Margarieta van Lymborch, waar-

1 In de reeks Scripta, Mediaeval and Renaissance texts and studies 15. Brussel, 1985.

2 Het antwoord luidt: de B (vraag 156).

3 Vraag 161. Het antwoord luidt: er waren acht ridders, acht voetknechten en vier maagden.

4 p. 25-26.

[p. 432]

in het een van de vragen is die gesteld wordt wanneer de personages een koningsspel⁵ spelen. De vragen 285-306 zijn overgenomen uit Int Paradijs van Venus, een zestiende-eeuws volksboek, waarin een jonkheer en een jonkvrouw elkaar vragen over de liefde stellen.⁶ Van de tweede groep, vraag 307-321, heeft Braekman geen bron kunnen vinden, al signaleert hij wel in twee gevallen overeenkomsten met Franse minneraadsels⁷ en merkt hij op dat vraag 316 gedeeltelijk overeenkomt met (weer) een vraag uit het Volksboek Lymborch. Braekman ziet 307-321 als een belangrijke nieuwe groep: de hem bekende los overgeleverde minnevragen (dus niet vragen die in een gesprekscontext, zoals bijvoorbeeld een koningsspel zijn overgeleverd) zijn in proza, terwijl de raadsels 307-321 vragen in verzen hebben en antwoorden (meestal) in proza. Braekman vermoedt dat er ook voor 307-321 geput is uit een ouder, mogelijk Middelnederlands werk.

In dit artikel wil ik laten zien dat de minneraadsels 307-321 inderdaad teruggaan op Middelnederlandse bronnen, waar soms weer Oudfranse voorbeelden aan ten grondslag liggen. De vragen 307-321 vormen niet een homogene groep; ik verdeel ze op grond van hun verwantschap met andere Middelnederlandse teksten in drie groepen: vraag 307-315, 316 en 317-321. Deze groepen zal ik achtereenvolgens behandelen, waarbij zal blijken dat de bronnenkeuze van de samensteller van deze raadselverzameling verrassend is. Naast mogelijke bronnen zal ik ook andere verwante teksten noemen. Daarbij zal aan het licht komen dat er relatief veel minneraadsels in het Middelnederlands zijn overgeleverd, in bronnen uit verschillende eeuwen. Toch is met een systematische bestudering van deze teksten⁸, die lijken te stammen uit de hoofse spel- en conversatiecultuur, nog maar nauwelijks een begin

5 Een koningsspel is een hoofs gezelschapsspel waarbij jonge mensen van verschillende sexen elkaar min of meer delicate vragen over de liefde stellen, waarop elegante antwoorden gegeven moeten worden. Eerst wordt een persoon tot koning gekozen; deze stelt vragen aan ieder lid van het gezelschap. Vervolgens wisselen de rollen en moet de koning de vragen van de anderen beantwoorden. De spelregels zijn overigens niet in alle bronnen gelijk. Zie hierover: W.E. Hegman, ‘Het conincspel in de Middelnederlandse letterkunde’. In: Handelingen van de Zuidnederlandse 20(1966), p. 183-228. Voorts: E.J. Daverman, The Roman van Cassamus and its relationship to the Old French Voeux du Paon. Diss. University of Texas, Austin, 1978, p. 18-50, en: R.F. Green, ‘Le roi qui ne ment and aristocratic courtship’. In: Courtly literature. Culture and context. Proceedings of the 5th triennial Congress of the International Courtly Literature Society, Dalfsen, The Netherlands, 9-16 August 1986. Ed. by K. Busby and E.S. Kooper. Amsterdam etc., 1990, p. 211-225.

6 Hiervan bestaat een facsimile-editie: Int Paradijs van Venus. Dye amoreuse vraghen der liefden. Ende noch meer ander vraghen van Venus discipulen, ghemaect bi eenen eedelen ioncheere ende een edel ionffrouwe. Een Nederlands Volksboek, naar het uniek exemplaar van de Utrechtse druk door Jan Berntsz. van ca. 1530, met toelating van de British Library. Bezorgd en ingeleid door W.L. Braekman. Sint-Niklaas, 1981. Zeldzame volksboeken uit de Nederlanden 4. In noot 3 op p. 25 van Braekmans editie van het CB is een foutje geslopen: vraag 305 stemt niet overeen met vraag 26 van de vragen van de jongeman uit Int Paradijs, maar met vraag 6.

7 Editie-Braekman, p. 26. De raadsels 307 en 308 komen inhoudelijk overeen met de vragen 9 en 10 uit Adevineaux amoureux (sigle Q I in de studie van Klein (zie hierna, noot 14)). Vraag 308 komt alleen wat het antwoord betreft overeen met de Franse vraag Q I 10.

8 De meest uitgebreide studie is van W.E. Hegman (noot 5). W.L. Braekman heeft edities bezorgd van verschillende Middelnederlandse raadselverzamelingen (zie hiervoor noot 6, 24 en 26).

[p. 433]

gemaakt. In dit artikel concentreer ik mij op een bespreking van de verwantschap tussen de vragen 307-321 uit CB en enkele Middelnederlandse en Oudfranse teksten. In een volgende publikatie zal ik nader ingaan op de functie van de minneraadsels.

307-315 en de Oudfranse minneraadsels in verzen

De groep die bestaat uit de vragen 307-315 is verwant aan een verzameling minneraadsels die ook in enkele Middelnederlandse handschriften voorkomt. Het handschrift 's-Gravenhage, KB, 75 H 57 dat door Verwijs is uitgegeven onder de titel Van vrouwen ende van minne (hierna: H),⁹ is een verzamelhandschrift uit de eerste helft van de vijftiende eeuw, waarin dertien tamelijk korte teksten zijn opgenomen, waaronder een verzameling spreuken en raadsels met als opschrift Der minnen guet. Verwijs had geconstateerd dat een aantal van deze raadsels overeenkwam met veertien raadsels op een los blad in het bezit van M. de Vries (thans Leiden, UB, Ltk. 1197, hierna: L).¹⁰ In zijn editie van Der minnen guet combineerde Verwijs de tekst van beide handschriften. Bij de raadsels 1 t/m 5 uit H gaf hij de varianten uit L; de vragen die hij in de editie de nummers 48 t/m 56 gaf, komen in H niet voor, maar zijn aan L ontleend. Verwant aan Der minnen guet zijn verder nog raadsels uit het verzamelhandschrift Brussel, KB, II 144 (hierna: B), waarin twee groepen zijn opgenomen: B1 en B2.¹¹ Tenslotte is er een handschrift uit Wenen, Hofbibliothek 2940* (hierna: W), dat enkele Middelnederduitse raadsels bevat.¹²

De verzamelingen H, L, B1 en B2 en W zijn verwant: ze bevatten voor een deel dezelfde raadsels, vaak ook in overeenkomende bewoordingen. De raadsels uit CB kunnen in principe met vier¹³ andere versies vergeleken worden, en in sommige gevallen met nog meer omdat zowel in B1 als in W vragen twee keer voorkomen.

Deze Middelnederlandse minneraadsels gaan terug op Oudfranse minnevragen. Zestien verzamelingen van Oudfranse minneraadsels (afkomstig uit dertien

9 E. Verwijs, Van vrouwen ende van minne. Middelnederlandsche gedichten uit de XlVde en XVde eeuw. Leiden, 1871. BML.

10 Zie over het Leidse blad: G.I. Lieftinck, ‘Fragment G van Maerlant's Eerste Partie van de Spiegel Historiael (Leiden, U.B. Letterk. 1197-2, olim Zutphen, Gemeente Archief)’. In: TNTL 75(1957), p. 145-151 (met afbeelding).

11 De vragen uit het Brusselse handschrift werden gedeeltelijk uitgegeven door R. Priebsch in het Zeitschrift für deutsche Philologie 38(1906), p. 331-333. Volledig is de editie van W. Suchier, die bovendien een vergelijking gemaakt heeft met de teksten uit het Haagse en het Weense handschrift: W. Suchier, ‘Eine mittelniederländische Bearbeitung altfranzösischer Minnefragen’. In: Archiv für das Studium der neueren Sprachen und Literaturen 30(1913), p. 12-31.

12 I. Glier (Artes amandi. Untersuchung zu Geschichte, Überlieferung und Typologie der deutschen Minnereden. München, 1971. Münchener Texte und Untersuchungen zur deutschen Literatur des Mittelalters 34, p. 281, noot 225) vermeldt dat deze tekst is uitgegeven in: G. Roethe, ‘Niederrheinische Minnekatechese’. In: Festschrift, dem Hansischen Geschichtsverein und dem Verein für niederdeutsche Sprachforschung dargebracht. Göttingen, 1900, p. 161-172. Ik heb deze publikatie niet onder ogen gehad, maar gebruikte de editie-Suchier (noot 11).

13 Het Brusselse handschrift telt dubbel omdat daarin twee verzamelingen minneraadsels opgenomen zijn; het Leidse blad bevat andere raadsels dan het CB.

[p. 434]

bronnen) zijn met een uitgebreide inleiding uitgegeven door A. Klein.¹⁴ Klein maakt een onderscheid tussen vragen in proza en vragen op rijm; de hier te behandelen raadsels zijn in het Frans in verzen (siglen H, I, K, L, M, N, O, P en Q).¹⁵ Deze Oudfranse verzamelingen bevatten ten dele dezelfde raadsels.¹⁶ Een steeds terugkerend onderdeel zijn de z.g. Chastel d'amours-vragen, die betrekking hebben op het liefdeskasteel dat veroverd moet worden, een allegorie die ook uit de Middelnederlandse letterkunde welbekend is. In CB komen twee raadsels van dit type voor, bijvoorbeeld:¹⁷

Welc is den sleutel van minnen mede,
die ontsluyt die poorten t'allen steden?
Een vriendelijc bidden.

Bij een vergelijking van de raadsels uit CB met de genoemde Middelnederlandse verzamelingen, blijkt de versie uit H het meest verwant,¹⁸ zoals in het volgende voorbeeld:¹⁹

313	Wat	is	der minnen		meest	heusschede
H34	Welc	is	van minnen		meest	hoveschede
B1,10	Wilck	is		dye	meiste	fruntelick heit,
B2,3	Welick	is		dye	meiste	fruntelick heit,
W20	Wat	is	in lefften	dat	kleyner	bait,
OF M11	Qu'	est	en amours		grant	courtoisie
313	van	der	minster	daet,^20 segt my dat	mede?
H34	Van		minster	baten, segd mi	mede.
B1,10	daer	dye	mynste	baet		aen ligget?
B2,3	daer	dye	mynste	baet		aen ligt?
W20	Dar	men	groess	ghenochte unde beger tzo hait?
OF M11			mains	prouffitable et plus prisie?
313	Een eerbaer cussen.
H34	-
B1,10	Eyns	kussen.
B2,3	eyn	kussen.
W20		Kussen unde ummebefaen.
OF M11	Ung soulx [I. doulx] baiser.

14 A. Klein, Die altfranzösischen Minnefragen. T. 1: Ausgabe der Texte und Geschichte der Gattung. Marburg, 1911. Marburger Beiträge zur romanischen Philologie 1.

15 Voor de betekenis van deze siglen, zie Klein, p. 9-18.

16 Zie hiervoor het schematische overzicht dat Klein geeft op p. 19-28, vooral p. 26-28.

17 Het andere raadsel in CB uit de Chastel d'amours-groep is 310. Raadsel 312 komt in het Middelnederlands ook voor in de verzamelingen H (38), B1 (14 en 23) en W (6).

18 Van de negen vragen (307-315) uit CB komen er zes ook voor in H en in B1 (zie het schema hierna). In formulering komen CB en H het meest overeen.

19 Dit raadsel komt in de Franse bronnen niet alleen in M voor, maar ook in H (1), I (10), K (21), L (11), P (2), Q I (7) en Q II (10). Deze raadsels vertonen onderling kleine verschillen in formulering, in het bijzonder in het antwoord.

20 Uit vergelijking met de andere lezingen blijkt dat de tekst hier corrupt is, waarschijnlijk door een impositiefout: in plaats van daet leze men baet.

[p. 435]

De verwantschap tussen de raadsels uit CB, de andere Middelnederlandse raadselverzamelingen en de Oudfranse raadsels op rijm zijn weergegeven in het volgende schema:

CB	307	308	309	310	311	312	313	314	315
H	33			37		38	34	26	27
B1	11	12				14	10	3	5
	38					15		32
						23
B2	1						3
W	19					6	20	15
							16
Oudfranse bronnen
H						9	1
I				3		5		10
K		3		6		7	21		14
L	12					5	11
M	12	9		3		4	11
N	12					6
O		7
P		10
QI	9						2
QII	11			3		5

Een opmerkelijk geval vormt 314: hiervan zijn maar liefst zes Middelnederlandse versies bekend, maar geen Oudfranse bron. Die bron moet er hoogstwaarschijnlijk wel geweest zijn, maar is niet overgeleverd.²¹ Twee raadsels uit CB, 309 en 311, kunnen niet direct met de andere Middelnederlandse versies in verband gebracht worden, noch met de Oudfranse raadsels. De besproken Middelnederlandse raadselverzamelingen zijn verwant,²² maar hoe zij zich onderling precies verhouden is niet op voorhand duidelijk.

Geen van de Oudfranse teksten H t/m Q is de directe bron van deze Middelnederlandse raadsels, maar de bron moet wel een soortgelijke verzameling zijn geweest. Het is echter zeer waarschijnlijk dat de overlevering voor een groot deel mondeling is geweest; het raadsel is immers bij uitstek een genre dat leeft doordat mensen het aan elkaar doorvertellen. Als dit inderdaad het geval is, onttrekt een groot deel van de overlevering zich aan onze waarneming.

Deze raadsels lijken geliefd te zijn geweest, want vijf verschillende bronnen is

21 Een dergelijk raadsel komt althans niet voor in de door Klein uitgegeven verzamelingen.

22 Suchier (noot 11) geeft de verwantschap tussen het B1, B2, H en W weer in een schema, p. 14.

[p. 436]

een groot aantal voor Middelnederlandse wereldlijke teksten.²³ Tegen deze achtergrond is het des te opmerkelijker dat van de Oudfranse raadsels in verzen nog twee andere vertalingen in het Middelnederlands bekend zijn, die onafhankelijk van elkaar zijn ontstaan. Ze zijn uitgegeven als toevoeging aan twee verschillende drukken van Marius Lauriers' vertaling van Ovidius' Ars amatoria.

De ene vertaling, in verzen, is gemaakt door Marcus van Vaernewijck en werd onder de titel Questien oft raetsels der minnen in 1564 bij Cornelis vander Riviere te Doesburg gedrukt.²⁴ De Franse bron die hij gebruikte was de Adevineaux amoureux (siglen F en Q bij Klein).²⁵ De andere vertaling, in proza, is toegevoegd aan de druk die in 1599 verscheen bij Pieter Verhaghen in Dordrecht onder de titel De arte amandi oft De Conste der Minnen. Braekman heeft aangetoond²⁶ dat het hier gaat om een onafhankelijke vertaling van Les demandes d'amours (siglen O en G I bij Klein).

Samenvattend: de minneraadsels 307-315 uit CB zijn verwant aan vier andere Middelnederlandse raadselverzamelingen (H, B1, B2 en W), en van deze het meest aan H (Der minnen guet). Deze vijf verzamelingen gaan terug op de Oudfranse minneraadsels op rijm. Van dezelfde groep Franse teksten bestaan bovendien twee andere onafhankelijke vertalingen in het Middelnederlands. Dit alles lijkt erop te wijzen dat deze raadsels in de vijftiende en zestiende eeuw geliefd zijn geweest.

316 en de Limborch-teksten

Raadsel 316 is van een ander type dan de voorafgaande: het geeft de beschrijving van een situatie en daaraan wordt een vraag verbonden. Ook 316 is een raadsel waarvan verschillende versies zijn overgeleverd. Ik parafraseer eerst het raadsel zoals het in het CB staat.

23 Om te kunnen beoordelen of vijf bronnen een relatief groot aantal is, moet een vergelijking gemaakt worden met het aantal bronnen waarin teksten van eenzelfde tekstsoort zijn overge leverd. Het is niet eenvoudig te bepalen tot welke tekstsoort de raadsels behoren. Er lij ken inhoudelijke overeenkomsten met bepaalde sproken te bestaan en in de secundaire literatuur worden de raadsels vaak in één adem genoemd met spreuken en spreekwoorden (als restcategorie?). De Middelnederlandse sproken zijn, op een enkele na, slechts in één bron overgele verd (zie Glier (noot 12), p. 274). De eerste resultaten van een inventarisatie door Thom Mertens en Wim van Anrooij van Middelnederlandse spreukstrofen met rijmschema aabccb wijzen erop dat ook verreweg de meeste spreuken slechts één maal in de bronnen voorkomen (de resultaten van het onderzoek zullen t.z.t. gepubliceerd worden in de bundel Middelnederlandse lyriek in context).

24 De raadsels zijn, met een inleiding, uitgegeven door W.L. Braekman, ‘Marcus van Vaernewijcks catechismus der minne’, in: Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde 1989, p. 1-78. Eerder verscheen een onvolledige editie van deze raadsels door W.E. Hegman (noot 5). De citaten in dit artikel zijn naar de editie-Braekman.

25 Zie Braekman (noot 24), p. 13 en noot 53 aldaar. Van Vaernewijck heeft een amplificerende bewerking vervaardigd: de korte vragen en antwoorden uit de Oudfranse bron zijn uitgewerkt tot merendeels zevenregelige strofen met rijmschema ababbcc (Braekman, p. 16).

26 Hij gaf deze raadsels uit, met inleiding, in: ‘De “amoureusche raetselen” in De arte amandi oft De Const der Minnen’. In: Jaarboek Fonteine 35-36(1985-1986), p. 177-199.

[p. 437]

Drie ridders beminden dezelfde jonkvrouw. Ze wisten van elkaar dat deze hen alle drie ontving, maar elk dacht dat hij de enige was die zij werkelijk beminde. Op een keer zouden de drie ridders deelnemen aan een toernooi. Elk vroeg aan haar een kleinood; zij gaf ieder een zijden mouw.²⁷ Toen de ridders ontdekten wat ze gedaan had, gingen ze samen naar haar toe om te vragen wie voor haar nu de ware was. De jonkvrouw loste het handig op: de een trapte ze op de voet, de ander kneep ze met haar hand en de derde schonk ze een vriendelijke blik; vervolgens zei ze dat ze degene die ze liefhad een duidelijk teken gegeven had. De vraag is nu: wie werd het meest bemind? Het antwoord luidt: Grote lichtzinnigheid is er in de ogen en een blik bedriegt dikwijls; de voeten zijn een oneervol lichaamsdeel; maar met de handen legt men beloften af en daarom geeft de hand het beste minneteken.

Braekman merkte reeds op dat de tweede helft van dit raadsel inhoudelijke overeenkomsten vertoont met een vraag in het koningsspel uit het Volksboek Lymborch²⁸ (hierna: VbL). Deze prozaroman is, zoals bekend, verwant aan de Roman van Heinric ende Margriete van Limborch (hierna: RomL).²⁹ Braekman heeft de tekst van raadsel 316 klaarblijkelijk niet met de tekst van RomL (boek XI, vs. 1451-1520) vergeleken, anders had hij gezien dat deze verwantschap veel nauwer is dan die met VbL: de overeenkomsten zijn vaak zelfs woordelijk. Er is nog een tekst die in de beschouwing kan worden betrokken: in het al eerder genoemde verzamelhandschrift 's-Gravenhage, KB, 75 H 57 (sigle H) is het koningsspel uit de RomL als zelfstandige tekst overgenomen.³⁰ Ik vergelijk nu eerst de tekst van de vraag van het raadsel in deze drie versies en vervolgens de tekst van het antwoord.

27 De mouw is een bekend hoofs liefdespand (zie J. Bumke, Höfische Kultur. Literatur undGesellschaft im hohen Mittelalter. München, 1986. Dl. 1, p. 186-7). Vgl. ook de Middelnederlandse Arturroman Ridder metter Mouwen, waarin Clarette een mouw aan de kersverse ridder schenkt als uitdrukking van hun verbondenheid. De jonkvrouw in raadsel 316 geeft dus een cadeau dat elk van de drie minmaars sterkt in zijn mening dat hij de uitverkorene is.

28 Editie CB, p. 26. De editie van deze prozaroman is: Volksboek van Margarieta van Lymborch (1516). Uitgeg. door F.J. Schellart. Amsterdam etc, 1952.

29 Zie hiervoor: L. Debaene, De Nederlandse volksboeken. Ontstaan en geschiedenis van de Nederlandse prozaromans, gedrukt tussen 1475 en 1540. Antwerpen, 1951, p. 100-110. J.E. van Gijsen veronderstelt (in: Liefde, kosmos en verbeelding. Mens- en wereldbeeld in Colijn van Rijsseles ‘Spiegel der Minnen’. Groningen, 1989. Neerlandica Traiectina 30, p. 37-41) dat een deel van een rederijkerstoneelbewerking van de RomL de bron is geweest voor een deel van de prozaroman. Van de RomL gebruikte ik de editie: Roman van Heinric en Mar griete van Limborch. Uitgegeven volgens het Brusselse handschrift door T.H.A. Meesters. Amsterdam etc., 1951.

30 Editie-Verwijs, p. 52-60. De tekst heeft hierbij veranderingen ondergaan. Alle elementen die verband houden met de oorspronkelijke context zijn weggewerkt: er is een aangepaste inkleding voor het eigenlijke spelgedeelte en de namen van de vorstelijke spelers uit de RomL zijn weggelaten: de spelers zijn anonieme jongelingen en jonkvrouwen. Bovendien is de tekst veel korter: na slechts vijf vragen breekt de tekst plotseling af. Er wordt ook niet meer een echt koningsspel gespeeld: er is geen gekozen koning die de anderen ondervraagt, maar de jongelingen stellen vragen aan de dames. Het hier besproken raadsel omvat in deze tekst vs. 167-226.

[p. 438]

De tekst van de vraag komt in de drie versies vrijwel woordelijk overeen.³¹ Raadsel 316 vertoont de meeste verwantschap met de formulering van de vraag in H, omdat de volgorde van de gebaren in RomL afwijkend is.³²

Bij het antwoord op het raadsel liggen de verwantschappen iets ingewikkelder. In alle versies bestaat het antwoord uit drie delen: de argumenten voor oog, voet en hand worden tegen elkaar afgewogen. In het eerste gedeelte van het antwoord in CB worden de ogen als liefdesteken afgewezen op grond van hun lichtzinnigheid. Dit argument wordt ook in RomL en in H gevonden, en de bewoording komt overeen. VbL wijkt voor dit gedeelte van het antwoord van deze drie teksten af: hier denkt Lodewijc dat de ogen het beste liefdesteken geven (omdat de blik van de geliefde het lijden van het hart kan verzachten), maar Margrieta keurt dit antwoord af: de ogen zijn immers dikwijls leugenachtig.

Het tweede gedeelte van het antwoord in CB interpreteert het gebaar dat de jonkvrouw met de voet maakte. De tekst is hier uiterst kort: die voeten is ooc een oneerlijck (‘oneervol’) lidt. In dit geval is er geen overeenkomst met RomL en het raadsel uit H, die onderling wel nauw verwant zijn.³³

Die voeten, jonchere, gheloves my,
Sijn tnederste dat die mensche hevet:
Si treden dicke daermen om gheeft
Harde cleen of en merket niet.

In het VbL worden de voeten met een ander argument afgekeurd als liefdesteken: het trappen met de voet is het onbehoorlijkste en schandelijkste wat een meisje kan doen, want die voeten het versmaetste ledt sijn/ Ende duysterste dat aenden lichaem mach wesen. De bespreking van de voet uit raadsel 316 vertoont enige gelijkenis met de geciteerde regels uit het VbL, maar de overeenkomst is niet sterk.

Tenslotte de argumenten voor de stelling dat de handen het beste liefdesteken geven. In het CB staat:

maer die handen zijn (vroet)³⁴
daer men die gelofte mede doet,
daerom is, na mijnder sinnen,
die hant het beste teecken van minnen.

31 Op grond van deze overeenkomst kan Braekmans editie van dit raadsel in CB worden bijgesteld. In plaats van blint hebben RomL en H de lezing kint. Braekman stelt voor in plaats van lusticheydt te lezen listicheyt: ‘list’. RomL en H hebben hier echter lichtheit: ‘lichtzinnigheid’ (MNW 4, 486).

32 In raadsel 316 en de vraag uit H maakt de jonkvrouw eerst het gebaar met de voet, dan met de hand en tenslotte schenkt zij een blik met de ogen; in de RomL is de volgorde: hand, oog, voet (RomL, boek XI, vs. 1484-6, en voor de formulering in H: vs. 198-202, p. 58 in de editie-Verwijs).

33 Het citaat is genomen uit H (vs. 218-221) editie-Verwijs, p. 59.

34 Het woord vroet is in de editie toegevoegd door Braekman. Ik heb overwogen of er op deze plaats op grond van de lezing in RomL en H een let toegevoegd zou moeten worden, maar dan zou een rijk rijm ontstaan ten opzichte van de voorafgaande regel en zou er geen rijm meer zijn met het laatste woord van de volgende regel: doet.

[p. 439]

De laatste twee verzen hebben hetzelfde rijmpaar als vs. 225-6 uit H:³⁵

Mer die hande sijn een let,
Dat een mensch legghen moet
Waert hem voeghet of dincket goet.
Hier bi, jonchere, na minen sinne,
Soe gheve ic die hant der minne.

Er wordt hier echter een ander argument gegeven dan in het CB: in H wordt de hand verkozen omdat men de hand bewust legt waar men wil; in CB is het argument dat de hand het lichaamsdeel is waar men beloften mee aflegt. Hetzelfde argument geeft VbL:

Metter hant te nemene dat is gepresen.
Voort scoonste teeken her coninc verheven.
Want die handen die mogen die belofte geven
Tvelc die oghen niet gedaen en connen
Noch ooc die voeten.

Er is dus een inhoudelijke overeenkomst tussen het CB en VbL bij de bespreking van de hand in het antwoord. Wat de bespreking van de ogen en de vraag van het raadsel betreft is het CB echter heel duidelijk verwant aan H en in iets mindere mate aan de bron daarvan, RomL. Bij de bespreking van de voet in het antwoord wijkt CB van alle andere versies af.³⁶ Met andere woorden: vraag 316 is verbonden met de Limborch-teksten, maar een directe bron kan niet worden aangewezen.

Van dit raadsel zijn ook twee Oudfranse versies overgeleverd, A II 13 en F I 22 in de editie-Klein.³⁷ De relatie tussen raadsel 316 en de Oudfranse versies is lang niet zo hecht als die tussen de hierboven behandelde vragen 307-315 uit CB en een aantal berijmde Oudfranse minnevragen. Raadsel 316 en de nauwverwante vragen uit RomL en H zijn veel verhalender dan de Franse vragen.³⁸ Opmerkelijk is dat in deze Middelnederlandse versies de casus in een meer ridderlijk, hoofs milieu is gesitueerd: in de Franse versies is geen sprake van een toernooi of van een zijden mouw als liefdespand.³⁹ Ook het antwoord wijkt af: terwijl in raadsel 316 de ogen

35 Vs. 1506-8 en 1519-20 uit RomL komen bijna woordelijk overeen met de geciteerde regels uit H. In vs. 1509-1510 heeft RomL nog een extra argument: de handen zijn het middelste en daarom het meest prijzenswaardige lichaamsdeel. Immers God schiep in zijn wijsheid Eva uit een rib van Adam en niet uit hoofd of voeten, opdat zij gelijk zouden wezen (vs. 1511-1518). Deze kleine uitweiding komt alleen in RomL voor.

36 Al valt er een kleine overeenkomst met VbL te constateren: zie hierboven.

37 Klein (p. 294) noemt ook nog een Frans partimen van Gaucelm Faidit waarin hetzelfde dilemma gegeven wordt. De uitkomst luidt, als in A II 13, het oog, omdat de blik voortkomt uit het hart. Green (noot 5, aldaar p. 216 en 219) citeert ook nog een Engelse versie (antwoord: oog).

38 Overigens wijkt ook de volgorde waarin de gebaren van de dame in de vraag genoemd worden af: in het Oudfrans is de volgorde: hand-voet-oog; in vraag 316: voet-hand-oog.

39 In A II 13 worden de minnaars bovendien neutraal hommes genoemd, in plaats van ‘ridders’ zoals in de drie besproken Middelnederlandse versies; in F I 22 zijn zij escuiers, ‘schildknapen’.

[p. 440]

op grond van hun lichtzinnigheid worden afgewezen, is in de Franse versies de blik juist het uitverkoren teken (in A II 13 luidt het argument dat de ogen verbonden zijn met het hart en in F I 22 wordt het oog de boodschapper van het hart genoemd).

Nu zijn er nog twee Middelnederlandse versies van dit raadsel bekend, waarin de blik het beste teken genoemd wordt: een vraag uit het volksboek Int Paradijs van Venus⁴⁰ (het argument voor de ogen luidt, als in het Franse raadsel F I 22, dat de ogen de boden van het hart zijn) en (alweer) een vraag uit Van Vaernewijcks Questien der minnen, waarin hetzelfde argument gegeven wordt.⁴¹ In deze twee versies is er overigens weer geen sprake van een toernooi, noch van de zijden mouw. In Int Paradijs wordt de casus uiterst kort uiteengezet; de mannen worden zelfs niet expliciet als minnaars van de dame genoemd.⁴²

In totaal zijn er dus maar liefst acht versies⁴³ van dit raadsel overgeleverd, waarin of de hand of de ogen verkozen worden, met verschillende argumenten. Blijkbaar is er op deze vraag meer dan één goed antwoord mogelijk. Ik geloof dat dit verband houdt met de functie die de minneraadsels in de eigen tijd gehad hebben. Welk antwoord men geeft lijkt niet zo belangrijk, wel de wijze waarop men dit antwoord weet te formuleren en te beargumenteren. Discussies over het antwoord zouden een vast onderdeel van een raadselspel kunnen zijn.⁴⁴

Het raadsel van de vrouw met de drie aanbidders is overgeleverd in bronnen uit verschillende eeuwen. De oudst bekende Middelnederlandse versie is die uit de RomL, ontstaan na 1283,⁴⁵ Dezelfde versie komt ook voor in H (eerste helft vijf-

40 Het is de twintigste vraag die de jongeling stelt.

41 Vraag I 18, geciteerd bij Braekman, VMA 1989, p. 26, vs. 246-59. De tekst van Van Vaernewijck gaat terug op de verzamelingen F en Q (zie hierboven); ook de vraag uit Int Paradijs heeft meer overeenkomst met F I 22 dan met A II 13.

42 De tekst luidt: Oft een vrouwe sit aen een tafele/ ende bi haer sitten iij. mannen. den eenen slaet si onder zijn kinneken/ den anderen tredet si van onder die tafele op sinen voet/ den derden siet si vriendelic aen metten oghen. Wien soudi segghen dat si liefste hadde.

43 Ik laat hier dan nog buiten beschouwing het koningsspel dat in Dboeck der Amoreusheyt is overgeleverd. Dit komt bijna woordelijk overeen met cap. 94 en een groot deel van cap. 95 uit het VbL (zie: W.E. Hegman, ‘Het “Scoon Coninc Spel” uit Dboeck der Amoreusheyt (1580) geïdentificeerd’. In: SpL 9(1965-1966), p, 263-265).

44 In het VbL zien we zo'n discussie tussen Lodewijc en Margrieta: hij meent dat de ogen het beste teken geven omdat een blik van de geliefde het lijden van de minnaar kan verzachten, maar Margrieta legt uit dat dit antwoord fout is en dat Lodewijc de hand had moeten kiezen. Lodewijc geeft zich dan snel gewonnen (maar Margrieta is dan ook tot koningin gekozen, en daarmee tot de leidster van het spel). De neerslag van zo'n discussie lijkt ook bij een andere vraag in het CB voor te komen: wanneer uw geliefde u beloofd had u driemaal te kussen, zou u de kussen dan het liefst achter elkaar krijgen of op drie verschillende tijdstippen (vraag 294)? Eerst wordt als antwoord gegeven: het liefst op verschillende momenten; maar dan voegt een ik-figuur daar zijn mening aan toe: ‘Maer my dunckt beter op eenen tijt ende dan voort meer in haer gratie staen [...]’ (in Int Paradijs komt deze vraag als zeventiende van de jonkvrouw voor, met in het antwoord dezelfde discussie).

45 W.E. Hegman, ‘Hein van Aken. Nieuwe gegevens voor 's dichters biografie’. In: Handelingen van de Zuidnederlandse 11(1957), p. 53-67, en van dezelfde auteur: Nog eens datering en attributie van de ‘Roman van Limborch’, in: Ntg 51(1958), p. 159-67, en tevens: J.D. Janssens, ‘“Brabantse knipoogjes” in de Roman van Heinric en Margriete van Limborch’. In: Eigen schoon en de Brabander 60(1977), p. 1-16.

[p. 441]

tiende eeuw) en in het CB (ca. 1600). Het raadsel heeft een hoofse enscenering: de aanbidders zijn ridders, die een zijden mouw als liefdespand krijgen als zij in een toernooi gaan vechten. Deze hoofse elementen ontbreken in de latere versies, die alle uit de zestiende eeuw stammen: VbL (1516), Int Paradijs (ca. 1530)⁴⁶ en Van Vaernewijcks Questien der minnen (1564).⁴⁷ Ook zo'n klein tekstje als een minneraadsel wordt in de loop der tijden aangepast, omdat elke vragensteller probeert het raadsel smeuïg te brengen.

46 Editie-Braekman (noot 6), p. 16.

47 Bij Van Vaernewijck worden de minnaars wel ‘ridders’ genoemd. Het is overigens opmerkelijk dat in de twee Franse raadsels A II 13 (na 1500) en F I 22 (ca. 1479; dateringen bij Klein (noot 14), p. 12 en 15) deze hoofse elementen ook ontbreken.

317-321 en Van der feesten

De vragen en antwoorden 317-321 uit CB vertonen verwantschap met een wellicht onverwachte bron: het veertiende-eeuwse leerdicht Van der feesten (hierna: Vdf).⁴⁸ In deze tekst ondervraagt een jonkvrouw op een feest een clerc over allerlei aspecten van de liefde, waarop deze leerzame antwoorden geeft: de tekst heeft duidelijk een didactisch aspect. De vragen 317-321 uit CB komen overeen met vijf van de vragen die de dame stelt. Het is opmerkelijk dat in CB vragen zijn opgenomen die elders in een leerdicht voorkomen. Hier kruisen twee tekstsoorten (leerdicht en raadsel) elkaar die wij geneigd zijn als gescheiden te zien. De gesignaleerde overeenkomst roept daarom vragen op over de aard van Vdf.

Maar eerst een vergelijking van beide teksten. In Vdf stelt de dame in totaal elf vragen. Hiervan zijn er vijf in CB opgenomen: de eerste drie en de laatste twee vragen. Waarom zijn juist deze vragen geselecteerd? De eerste drie vragen vormen in Vdf een eenheid. De dame begint te vragen wat liefde is (vs. 89). De klerk wil hier aanvankelijk niet op antwoorden, maar als zij aandringt definieert hij de liefde als de vereniging van het hart en het gemoed van twee mensen (vs. 153-156).⁴⁹ De dame vraagt dan door: als liefde zo edel is, waarom klagen minnaars dan altijd zo (vs. 169-172)? De klerk legt uit dat alleen valse minnaars klagen; liefde stelt minnaars zwaar op de proef en velen zijn wel van liefde vervuld maar weten niet hoe ze liefde moeten verwerven. De dame stelt tevreden vast dat de klerk haar nu uitgelegd heeft wat liefde is; vervolgens wil ze leren hoe men deze kan verkrijgen. De eerste drie vragen die de dame stelt vloeien logisch uit elkaar voort: telkens vormt een aspect van het antwoord van de klerk de aanleiding voor een volgende vraag.

De laatste twee vragen vormen evenzo een eenheid. Eerst vraagt de dame waardoor men liefde voor een ander opvat (vs. 721-724). De klerk noemt in zijn antwoord vier aspecten, waaronder miltheit (vs. 759). De dame reageert daar zeer verontwaardigd op: zij heeft dikwijls gehoord dat liefde die met cadeaus is verworven, van korte duur is. Hoe komt hij erbij geschenken te noemen als middel om liefde te verkrijgen? (vs. 765-776). Ook de laatste twee vragen die de dame stelt zijn dus met elkaar verbonden: het antwoord van de klerk roept een nieuwe vraag bij de dame op.

48 Van der feesten. Een proper dinc. Uitgegeven door een werkgroep van Groningse neerlandici. Groningen, 1972.

49 Over de mogelijk platonische achtergrond van deze omschrijving, zie J.E. van Gijsen (noot 29), p. 116-118.

[p. 442]

Dat van de elf vragen uit Vdf de eerste drie en de laatste twee geselecteerd zijn, kan ook verklaard worden: de derde en de een na laatste vraag sluiten inhoudelijk goed op elkaar aan. De derde vraag bevraagt welke inspanningen een minnaar zich moet getroosten om liefde waardig te worden. De een na laatste vraag is hier als het ware het spiegelbeeld van: daarin gaat het erom door welke eigenschappen van de ander de liefde van de minnaar ontvlamt. Zo bezien vormen de vijf geselecteerde vragen een logisch geheel.

De tekst van Vdf is in verschillende bronnen overgeleverd. Een daarvan is het handschrift 's-Gravenhage, KB, 75 H 57 (hierna: H), hetzelfde verzamelhandschrift waarin ook een verzameling raadsels voorkomt die verwant is aan de groep 307-315, en een bewerking van enkele vragen uit het koningsspel van de RomL, waaronder de vraag over de drie minnaars (316 in het CB). De tekst van Vdf is in H niet compleet: de eerste 58 vss. ontbreken.⁵⁰ Vdf is, alleen in het handschrift-van Hulthem (Brussel, KB, 15.589-15.623; hierna: Br) volledig overgeleverd. Verder zijn er nog drie tamelijk korte fragmenten bekend.⁵¹ Of een van deze bronnen speciale verwantschap vertoont met de minneraadsels is moeilijk te bepalen.⁵² In enkele gevallen waarin de tekst van H duidelijk corrupt is en Br een betere lezing geeft, volgt het minneraadsel de lezing van Br.⁵³ Op andere plaatsen wijkt de lezing van de minneraadsels echter af van Br; noch handschrift Br, noch een van de bekende fragmenten van Vdf kan de directe bron van de minneraadsels zijn geweest.⁵⁴

De tekst van vragen en antwoorden is in CB efficiënt samengevat. Ook de vorm is veranderd: het gekruiste rijm van Vdf is in CB proza geworden, met rijmresten. Opmerkelijk is dat deze rijmresten niet alleen gekruist, maar ook gepaard rijm te

50 Voor gegevens omtrent de handschriftelijke overlevering van Vdf, zie: editie-Groningse neerlandici, p. 3-17 (met foto's).

51 Een gedeelte (vs. 169-212 en 561-648) is opgenomen in het verzamelhandschrift Gent, UB 1374, het zg. Heber-Serrure-handschrift (hierna: S); handschriftfragment Gent, UB 1644 (hierna: G) geeft vs. 378-612 en 801-866 en dan is er nog een afschrift bekend dat J.J. Oberlin gemaakt heeft van een gedeelte (vs. 157-170) van een inmiddels verloren gegaan handschriftfragment. Zie voor deze fragmenten: editie-Groningse neerlandici, p. 9-15.

52 Voor een dergelijk onderzoek zijn de te vergelijken tekstgedeelten te kort. De tekst van de minneraadsels kan integraal vergeleken worden met de tekst van de handschriften H en Br, de tekst van raadsel 318 bovendien nog met fragment S en die van raadsel 321 ten dele met G. Een relatie tussen de minneraadsels en een van de handschriften zou aangetoond kunnen worden indien er een of meer gemeenschappelijke fouten aangewezen zouden kunnen worden. Zoals vaker, is het ook in dit geval moeilijk vast te stellen of een variant een fout is of een oorspronkelijke lezing, omdat we de oorspronkelijke tekst van Vdf niet kennen. De werkgroep van Groningse neerlandici is er niet in geslaagd een stemma van de handschriften van Vdf op te stellen (p. 15-17).

53 H heeft een afwijkende woordvolgorde en afwijkende lezingen in vs. 730-2; raadsel 320 volgt Br. In H ontbreekt vs. 792; raadsel 321 volgt Br. Raadsel 321 volgt de lezing van Br en G in vs. 813 (ghichte), en niet die van H (meent).

54 In de volgende gevallen komt de lezing van het raadsel overeen met een ander handschrift dan Br:

-

H, vs. 167 en raadsel 317: anders gheen, Br, vs. 167: el negheen;

-

H, vs. 225 en raadsel 319: manier(e), Br, vs. 225: poent;

-

H, vs. 791 en raadsel 321: wederminne, Br, vs. 791: anders minne.

[p. 443]

zien geven. Op enkele plaatsen lijkt het gekruiste rijm zelfs bewust tot gepaard rijm te zijn omgewerkt.⁵⁵ Dit is echter niet consequent gedaan: een bepaalde bewerkingstechniek is niet te ontdekken.

De wijze waarop de tekst bekort is vertoont ook in andere opzichten weinig wetmatigheden.⁵⁶ Een voor de hand liggende manier om een berijmde tekst te bekorten, is het weglaten van elementen waarvan de belangrijkste functie het vullen van een rijmpaar is. Dit middel is wel toegepast, maar nog vaker blijven dergelijke elementen in CB gehandhaafd. Beide vindt men in dit voorbeeld:

Vier dinghe sijn sekerlike
Die elc minnere sonder waen
Meest doen minnen op ertrike.
Welc si sijn, nu wilt verstaen:

Antwoord op raadsel 320:

Vier dingen zijnder sekerlijcken die elcken menschen meest doen minnen op aertrijcken [...]

De versvullende elementen sekerlike (vs. 729) en op ertrike (vs. 731) uit Vdf zijn in CB overgenomen, waardoor deze zin rijmresten bevat; het versvullende sonder waen (vs. 730) is komen te vervallen.

In één opzicht is de tekst van Vdf wel consequent bekort: contextafhankelijke elementen zijn weggelaten. Alle aanspreekvormen zijn bijvoorbeeld geschrapt.⁵⁷ Ook andere elementen uit het gesprek tussen de klerk en de dame zijn komen te vervallen, zoals die regels waarin de ene spreker direct reageert op wat de ander ge-

55 Door verplaatsing van elementen uit Vdf ontstaat meer dan eens gepaard rijm in CB, bijvoorbeeld in het antwoord op vraag 321. Vs. 789-92 van Vdf luiden: ‘Die ierste gichte -als ic kinne-/ Die deen vrient den anderen ghevet,/ Dats minne om anders minne/ Daer elc sere in rusten bi levet,’. De parallelle tekst in CB (vraag 321) luidt: ‘Deerste giften, des ic bekenne, [1. bekinne] dats minne ende wederminne, daer elck in rusten by leeft, die deen lief den anderen geeft.’ De tweede en vierde regel uit Vdf (vs. 790 en 792) zijn in CB verplaatst met als resultaat twee gepaarde rijmen in plaats van gekruiste. Een soortgelijke verplaatsing van regels, waarbij het resultaat gepaard rijm in CB is, komt voor in het antwoord op vraag 320: vergeleken met Vdf wordt de nieuwe volgorde: vs. 749, 751, 752, 750. Elders ontstaat gepaard rijm doordat elementen weggelaten zijn, bijvoorbeeld aan het begin van het antwoord op vraag 319, waar het rijmpaar manieren:vercieren ontstaat doordat vs. 222 uit Vdf niet is overgenomen.

56 Zo is er bijvoorbeeld geen intentie geweest om de vragen enerzijds en antwoorden anderzijds onderling even lang te laten zijn. De antwoorden in Vdf beslaan in vier van de vijf gevallen tien strofen (vs. 129-168, 173-212, 217-256, 725-764). Dezelfde antwoorden in CB zijn van verschillende lengte (respectievelijk 49, 44, 128 en 126 woorden).

57 Weggelaten zijn: Vdf, vs. 155 joncfrouwe goede, vs. 169 Lieve her clerc, vs. 173 joncfrouwe, vs. 786 lieve joncfrouwe mijn.

[p. 444]

zegd heeft.⁵⁹ De klerk begint bijvoorbeeld in vs. 725-9 zijn antwoord met een beleefde toezegging dat hij de vraag van de dame graag wil beantwoorden. Deze formule komt in CB niet voor. Door deze ingrepen is de tekst van een gesprek veranderd in een opsomming van vragen en antwoorden.

In het bovenstaande ging ik er steeds van uit, dat de tekst van Vdf in de een of andere vorm de bron geweest is voor de raadsels in CB. Dat dit zo is kan niet bewezen worden. Sterker nog: juist het feit dat de vragen uit Vdf ook als aparte raadsels zijn overgeleverd, kan een nieuwe licht werpen op de bronnen van dit leerdicht. Zou het niet zo kunnen zijn dat niet alleen de samensteller van CB maar ook de schrijver van Vdf gebruik gemaakt heeft van een verzameling losse raadsels over de liefde als bron? De schrijver van de sproke zou dan de vragen in een verhalende context geplaatst hebben en het didactische karakter hebben versterkt.⁵⁹

Opmerkelijk is nu dat het soort vragen dat in Vdf gesteld wordt een zekere verwantschap vertoont met bepaalde verzamelingen van Oudfranse minneraadsels. In vs. 213 e.v. vraagt de dame aan de klerk hoe men liefde kan verkrijgen. Zijn antwoord luidt: door hoofs te spreken, hoofs te zijn in het spel, te helen en om minne te verzoeken. In een Franse verzameling komt de volgende tweespraak voor: ‘Dame, je [vous] demande, coment amant puet avoir grace d'estre amé de s'amie?’ Het antwoord: ‘Biau sire, pour estre loiaus, courtois, simples, celans et frans, secret, certains, atemprés; et tel doit ami estre.’⁶⁰ Vraag en antwoord komen in het Oudfrans en het Middelnederlands niet woordelijk overeen, maar er is een onmiskenbare overeenkomst. Nog een Vraag uit Vdf vertoont veel gelijkenis met een van de Oudfranse minnevragen. In vs. 653 e.v. vraagt de dame wie het trouwste zijn in de liefde, de mannen of de vrouwen. De klerk antwoordt dat de vrouwen dat zijn: zij zijn immers versch ende cout (vs. 689), als groen hout. Ze ontvlammen minder snel dan de mannen, maar als ze eenmaal verliefd zijn dan is dat voor lange tijd. In verscheidene Franse verzamelingen van raadsels komt deze vraag ook voor, met verschillende antwoorden, bijvoorbeeld: volgens de natuur zijn de mannen het

59 Een goed voorbeeld hiervan wordt gevonden aan het begin van de vragenreeks: als de jonkvrouwe in Vdf gevraagd heeft wat minne is, probeert de klerk eerst deze vraag te ontwijken, maar als zij aandringt, blijft hem niets anders over dan tegenstribbelend toe te zeggen dat hij de vraag beantwoorden zal (vs. 101-128). Van dit alles niets in CB. De emotionele reactie van de dame in vs. 765-772 is in vraag 321 van CB bekort tot vijf regels. Vs. 777-784 (waarin de klerk reageert op het verwijt dat ligt opgesloten in de vraag van de dame) komen niet in CB voor. In twee gevallen betuigt de dame haar instemming met het gegeven antwoord (vs. 213-4 en 717-20), ook dit is weggelaten in CB.

59 Er zijn meer gevallen bekend van losse raadsels die in epische teksten zijn opgenomen, bijvoorbeeld de vragen uit het koningsspel in de Roman van Cassamus, een Middelnederlandse bewerking van de Oudfranse Voeux du Paon (zie hiervoor Klein (noot 14), p. 220-226 en Daverman (noot 5), p. 18-22). Ook de vragen uit het koningsspel in de oorspronkelijk Middelnederlandse RomL kunnen uit bestaande tradities van minnevragen geput zijn. Hierboven besprak ik vs. 1451-1520 (de vraag over de drie minnaars), die verwant is aan het Oudfranse raadsel A II 13 of F I 22. Opmerkelijk is RomL, XI, vs. 465-532: een raadsel dat ook gevonden wordt in Jacob van Maerlants Spiegel Historiael (I, 3, 15). Het is tevens bekend uit het werk van Thomas van Aquino (zie voor het laatste: P.L. van Veldhuysen, ‘Wat is het sterkste: de wijn, de vrouw, de koning of de waarheid? Een quodlibetale kwestie van Thomas van Aquino’. In: Millennium 2(1988), p. 144-149).

60 B I 16, Klein p. 68 (vgl. de verwante raadsels uit andere verzamelingen: A II 24 en G I 12).

[p. 445]

trouwste, maar in de praktijk de vrouwen, al is dat contre le droit de nature.⁶¹ Hier wordt, net als in Vdf, de natuur als motiverende kracht wordt aangehaald.⁶² Ook de volgende vragen uit Vdf zouden niet misstaan in de Franse verzamelingen: Wat is liefde? (vs. 89 e.v.)⁶³ en: Waarom klagen minnaars zo? (vs. 169 e.v.).⁶⁴

Naast deze inhoudelijke verwantschappen is er een overeenkomst wat betreft de vorm. In Vdf worden in het antwoord dikwijls vier aspecten genoemd van de bevraagde zaak. Dezelfde vorm wordt gevonden in bepaalde Franse raadsels, bijvoorbeeld de vraag wat vrijgevigheid is, wordt beantwoord met: dat men zich zo goed verzorgt dat een ieder er met waardering over spreekt, dat men royaal geeft van zijn bezittingen, dat men feesten geeft en dat men dikwijls anderen te eten geeft.⁶⁵

Met deze vergelijking van de kwesties uit Vdf met Franse raadselverzamelingen is niet aangetoond dat de schrijver van Vdf gebruik gemaakt heeft van bekende verzamelingen van losse raadsels, wel blijkt er een zekere overeenkomst te bestaan wat betreft het soort vragen dat gesteld wordt. De tekst van Vdf is in het verleden op verschillende wijzen gekarakteriseerd: als Minnerede,⁶⁶ als mystiek gedicht,⁶⁷ als profaan liefdesgedicht⁶⁸ en als exponent van het Middeleeuwse stofcomplex van vriendschapsmaterie.⁶⁹ Daaraan verbonden zijn verschillende suggesties over de verwantschap met verscheidene andere werken: onder andere het Tractatus de quatuor gradibus violentiae charitatis van Richard de S. Victor, De amore van Andreas Capellanus, de Vlaamse Rose en Der minnen loep van Dirc Potter. Op grond van het bovenstaande zou aan deze opsomming nog een groep teksten moeten worden toegevoegd: het lijkt vruchtbaar Vdf te beschouwen tegen de achtergrond van de Oudfranse en Middelnederlandse minneraadsels.

Hoe dit ook zij, de raadsels 317-321 uit het CB kunnen beschouwd worden als een nieuw (zij het bewerkt) fragment van Vdf, waarmee het aantal bronnen waarin deze laatste tekst overgeleverd is, op maar liefst zes komt te staan. Door vergelij-

61 A II 11, Klein, p. 56.

62 In een andere Franse versie (G I 5) luidt het antwoord dat de vrouw het meest volhardend is. Vergelijk ook B I 7 en E 4, waarin de man het meest trouw genoemd wordt. Over deze kwestie is blijkbaar enige discussie mogelijk.

63 Vgl. ‘Qu'est amours?’ (P 41, A I 30 en O 45).

64 Vgl. ‘Dame, je vous demande, dont amorex sospirs vient’ (B I, 9, Klein, p. 66; zie ook de verwante raadsels A II 16, E 6 en G I, 6).

65 B I 19. Andere voorbeelden van antwoorden waarin vier aspecten genoemd worden zijn: F I 1 (en het verwante A I 38), G I 19, I 21. Voorbeelden van antwoorden waarin drie aspecten genoemd worden zijn: A II 31 (en de verwante B I 18, C II 12 en G I 16), A II 35 en B II 10 (en de verwante A I 17, C I 10 en F I 7).

66 Groningse werkgroep, p. 22-24 (de werkgroep maakt hierbij gebruik van het werk van I. Glier (noot 12), met name p. 278).

67 P.N. van Eyck, ‘Van der feesten: sproke der mystieke liefde’. In: TNTL 58(1939), p. 1-38. Zijn visie is weerlegd door: J.A.N. Knuttel, ‘Van der feesten’. In: TNTL 65(1948), p. 1-6.

68 Zie hiervoor Knuttel (voorgaande noot) en K. Heeroma, ‘Van der feesten een proper dinc’. In: TNTL 85(1969), p. 161-193.

69 H. Vekeman, Van der feesten een proper dinc. Temperamentvolle vriendschap tussen hof en hemel. Nijmegen, 1981. Tekst en tijd 3.

[p. 446]

king met de tekst van de handschriften van Vdf kan de lezing uit CB op enkele plaatsen verbeterd worden.⁷⁰

70 In het tweede gedeelte van het antwoord op vraag 319 (‘Het tweede is openbaer, dat hy van schoonen spele waer, hy wandelt hier ende daer [...]’) is waer door Braekman als een werkwoordsvorm opgevat. Het is echter een bijwoord, en het werkwoord sy moet worden toegevoegd: vgl. Vdf, vs. 233-235 (‘Tander seg ic openbair/ Dat hi sy van sconen speel/ Wair soe hi wandert so hier so dair’ (lezing H)). In raadsel 321 moet ongestadich wellicht gelezen worden als ongheduerich (op grond van Vdf, vs. 767) en belaghen als bejaghen (op grond van Vdf, vs. 768).

Besluit

Tussen de minneraadsels uit het CB en andere Middelnederlandse teksten waarin een vraag-en-antwoordspel in de een of andere vorm voorkomt bestaan complexe relaties. Het verzamelhandschrift 's-Gravenhage, KB, 75 H 57 bevat drie teksten met een vraag-en-antwoordspel: Der minnen guet, een tot samenspraak omgewerkt gedeelte uit de RomL, en Vdf. Deze teksten vertonen verwantschappen met alle drie de besproken groepen raadsels uit CB, maar het Haagse handschrift kan niet de directe bron van CB zijn.⁷¹ Mogelijk heeft de samensteller van het CB geput uit een verzameling teksten waarin net als in het Haagse handschrift de minnecasuïstiek een belangrijke plaats innam.

De relatie tussen raadsel 316 en het koningsspel in de Limborch-teksten is ook complex: 316 is ten dele nauw verwant aan een van de RomL afgeleide tekst in het Haagse handschrift, maar daarnaast is er ook een inhoudelijke overeenkomst met het VbL. Nu is de verhouding tussen de RomL en het VbL problematisch, ook voor wat het koningsspel betreft. Dit gedeelte is in de RomL veel uitgebreider dan in het volksboek, waarin slechts vier vragen zijn opgenomen in caput 94.⁷² Van die vier vragen zijn alleen de eerste twee uit de RomL afkomstig. Voor de laatste vraag uit VbL kan een Oudfranse bron worden aangewezen, maar een bron van het derde raadsel is niet bekend.⁷³ Juist de laatste twee raadsels uit het VbL, die dus niet in de RomL voorkomen, zijn verwant aan respectievelijk de raadsels 284 en 283 uit het CB.⁷⁴ De raadselverzameling in het CB heeft dus een vrij nauwe ver-

71 De raadsels 307-315 zijn van alle bronnen het meest verwant aan H, maar raadsel 308, 309 en 311 ontbreken in H; raadsel 316 is ten dele nauw verwant aan vs. 167-226 van de vierde tekst uit H, maar ook aan de lezing van dit raadsel in het VbL; de raadsels 317-321 kunnen niet direct op de Vdf-tekst van dit handschrift teruggaan omdat zij soms een betere lezing hebben.

72 De vraag over de drie aanbidders is hiervan de eerste.

73 De vergelijking met het Franse raadsel F II 5, die Hegman ((titelbeschrijving in noot 5) p. 198) geeft, overtuigt mij niet.
De verwantschap van de raadsels uit het VbL, RomL, CB en Franse raadsels uit de editie-Klein kan als volgt worden weergegeven:

Volksboek	Roman	CB	Frans
1	1451-1520	316	A II 13, F I 22
2	556-596	-	-
3	-	284	-
4	-	283	F II 6

74 Braekman (p. 24) denkt dat raadsel 283 aan een Duits raadselboekje is ontleend. De inkleding van raadsel 283 in het CB is veel verhalender dan in het VbL; tussen raadsel 284 en het derde raadsel uit het VbL is de overeenkomst bijna woordelijk (deze overeenkomst is ook reeds door Braekman gesignaleerd (p. 25)).

[p. 447]

wantschap met RomL (en de daaruit afgeleide samenspraak in H), maar in andere opzichten weer met VbL, zonder dat duidelijk is hoe de onderlinge relaties precies liggen.

Ook de relatie tussen de vragen uit CB en uit Int Paradijs van Venus is niet duidelijk: raadsel 316 gaat niet direct terug op een soortgelijke vraag uit Int Paradijs, maar andere vragen uit CB, nrs. 285-306, zijn volgens Braekman rechtstreeks, met enkele toevoegingen, uit dit volksboek overgenomen.⁷⁵

Dat er tussen verschillende Middelnederlandse raadselverzamelingen zulke ingewikkelde verwantschappen bestaan, maakt het waarschijnlijk dat er allerlei tussenstadia zijn geweest: schriftelijk, maar ook mondeling.⁷⁶

Er zijn vrij veel Middelnederlandse minneraadsels overgeleverd, in bronnen uit een lange periode. Het koningsspel van de RomL is de oudst bekende verzameling.⁷⁷ De minneraadsels functioneren hier in de hoofse cultuur, waarin het omzichtig en elegant kunnen spreken over delicate (liefdes)aangelegenheden een belangrijke plaats inneemt.⁷⁸ Het spel heeft ook een didactisch aspect: op de vraag waarom de liefde een minnaar soms doet lijden, volgt bijvoorbeeld een uiteenzetting over de zeven planeten (vs. 826-936). Maar wat men zegt is niet het enige dat telt: hoe men het zegt is minstens zo belangrijk. In de loop van de tijd lijkt de didactische component steeds belangrijker te worden. Pauwels Stroobant prijst de minneraadsels in het ‘woord vooraf’ van CB apart aan: ‘Met veel schoonder amoureuse raetselen, tot leeringhe van alle amoureuse gheesten, hoe sy reyn liefde sullen draghen sonder eenige vileynie, niet tot schimp oft achterdeel [“nadeel”] van yemant [...]’ en hij raadt zijn lezers aan om juist niet op de formulering van de raadsels te letten, maar om er lering uit te trekken, zoals een bij niet op de bloem let, maar slechts de honing en de was zoekt. Om hun leerrijke inhoud blijven de minneraadsels tot in de achttiende eeuw (!) in druk verschijnen.⁷⁹

75 CB, editie-Braekman, p. 25.

76 Er bestaan aanwijzingen dat deze raadsels gefunctioneerd hebben bij hoofse gezelschapsspelen, zie hiervoor: U. Peters, ‘Cour d'amour-Minnehof. Ein Beitrag zum Verhältnis der französischen und deutschen Minnedichtung zu den Unterhaltungsformen ihres Publikums’. In: Zeitschrift für deutsches Altertum und deutsche Literatur 100 (1972), p. 117-133.

77 Ongeveer contemporaìn is Maerlants Tweede Martijn. Het uitgangspunt van dat gedicht is een dilemmatische vraag (vs. 53-142), die in het Frans als apart raadsel is overgeleverd (A I 10, C 5 en F I 30 bij Klein).

78 Zie hierover: J.D. Janssens, ‘Hoofsheid en het gesproken woord in de ridderroman’. In: Hoofsheid en devotie in de Middeleeuwse maatschappij. De Nederlanden in de 12e tot de 15e eeuw. Handelingen van het wetenschappelijk colloquium te Brussel 21-24 oktober 1981. Red. J.D. Janssens. Brussel, 1982, p. 41-70.

79 Zie hiervoor: P. van Boheemen, ‘“Hoe men een lief vinden en krygen zal”. Ovidius als leermeester’. In: Kent, en versint Eer datje mint. Vrijen en trouwen 1500-1800. Red. P. van Boheemen, T. Brandenbarg, L. Dresen-Coenders e.a. Zwolle, z.j., p. 53-63, in het bijzonder p. 58-61. De raadsels worden dan toegevoegd aan Middelnederlandse bewerkingen van Ovidius' Ars amatoria, zoals ook het geval is met twee raadselverzamelingen die in dit artikel genoemd zijn (noot 24 en 26).