De Nieuwe Taalgids. Jaargang 84

[p. 71]

Boekbeoordeling

Ad Zuiderent, Een dartele geest. Aspecten van De chauffeur verveelt zich en ander werk van Gerrit Krol. Amsterdam 1989, Querido. ISBN 90 214 8976 7

Ad Zuiderent stelt in de inleiding van zijn proefschrift dat het dartele en snelle bewegen aan de kunstenaar voorbehouden is. Het wetenschappelijke verslag zou daarentegen noodgedwongen plomp, onelegant en traag zijn. Voor een academisch boek is dit een onheilspellend begin. Zuiderent belooft echter de grootste bezwaren van onelegante plompheid te ondervangen door zich niet tot één onderwerp of één benadering van Krols werk te beperken (14).

In het eerste hoofdstuk (132 pagina's) gaat hij in op de mate van waardering die de critici voor het werk van Krol op hebben kunnen brengen. Recensies van Fens, Bernlef, de Moor, Vogelaar, Komrij en van vele anderen passeren de revu. Met uitzondering van Van Deel worden alle critici met verholen hoon benaderd: ze hebben Krol nooit in de juiste mate op de juiste manier of op het juiste moment gewaardeerd. Dit is althans de ondertoon van dit hoofdstuk. Er wordt zodoende een nogal kwaadaardig beeld gecreëerd van de bezigheden van een criticus. Zuiderent veronderstelt steeds bewuste intenties, vooral achter datgene wat de criticus niet zegt of niet doet. De Moors recensies bijvoorbeeld worden als volgt geëvalueerd:

Met het instemmend memoreren van ideeën van Krol en het tot motto verheffen van een van diens uitspraken schijnt De Moor in Deze kant op voor Krol overstag te zijn gegaan. Maar ook deze schijnt bedriegt, want de drie romans die Krol tussen 1979 en 1984 gepubliceerd heeft (Een Fries huilt niet, De man achter het raam en Scheve levens), worden in deze bundel genegeerd. Op sommige uitspraken uit De schrijver, zijn schaamte en zijn spiegels wil De Moor wel het etiket ‘voorbeeldig’ plakken - voor Krols overige werk ontbreekt het hem kennelijk aan waarderende etiketten. (78)

Recenseren is in Zuiderents voorstelling geen zaak van persoonlijke mening en eisen en beperkingen die het genre van de bespreking stelt, maar een zaak van recht en onrecht. De Moor is vanuit dit gezichtspunt door zijn zogenaamde bedrog, onwil en willekeur een boze despoot.

Uiteindelijk komt Zuiderent tot de conclusie dat er zowel parallellen als contrasten tussen de critici zijn. De recensies zijn in het algemeen ‘een zijdig, omdat binnen de beperkte ruimte van een recensie nauwelijks wordt afgeweken van de één of twee kwesties die vaak aan het begin ervan gesteld worden en in menig geval aan het eind herhaald’ (132). Ook zijn de recensies van Krols werk oppervlakkig ‘omdat een criticus voor het schrijven van een recensie zelden meer leest dan het te bespreken boek’. De recensies vertonen geen sporen van ‘studie’. Een studie van Krol zou bijvoorbeeld de naam van Edward de Bono opgeleverd hebben. Diens The Mechanism of Mind werd door Krol vertaald, en diens ideeën over het laterale denken zijn van toepassing op Krols werk. Die naam duikt echter niet op in de recensies.

Deze conclusies hadden ook getrokken kunnen worden zonder de recensies van Krols werk in 120 bladzijden besproken te hebben. Ze hebben namelijk betrekking

[p. 72]

op de eigenaardigheden van het genre van de bespreking (en zijn als zodanig weinig verrassend), en niet op de specifieke receptie van Krol.

In het tweede hoofdstuk wordt de vraag gesteld of De chauffeur verveelt zich wel of niet een autobiografie is. Krol heeft zelf erg interessante uitspraken gedaan over het autobiografische aan het begin van In dienst van het koninklijke. ‘Voor u begint te lezen doet u er goed aan, te bedenken dat dit boek geen roman is, ook al lijkt het erop. Het is in zoverre een autobiografie dat het over mezelf gaat; edoch, het is niet mijn leven dat ik erin beschrijf, maar mijn functie. Ik hoop daarmee de functie te hebben beschreven van een groot aantal mensen. Dat is de functie van dit boek’ (5). Zuiderent verwijst ook naar de passages in De schrijver, zijn schaamte en zijn spiegels die duidelijk maken dat voor Krol ‘echtheid’ niets te maken heeft met de controleerbare feiten. Bijvoorbeeld: ‘[...] je bent een keer, lopend van Landsmeer naar Ilpendam, erg gelukkig geweest. Dat kun je beschrijven omdat je het beleefd hebt. Maar als je op het moment van schrijven je niet opnieuw inleeft in dat gevoel, komt het niet goed op papier terecht en dan gelooft de lezer je niet en heb je het niet goed geschreven. Als je daarentegen schrijft dat je, lopend van Le Bacarés naar Perpignan, met het zicht op de besneeuwde Pyreneeën, erg gelukkig geweest bent, wat dus niet waar is, want je bent er nooit geweest, dan dwing je jezelf daarmee je in het beoogde geluksgevoel in te leven, dat is niet moeilijk, want het gevoel is niet nieuw, het was alleen ergens anders’. (43-44) Krol heeft er dus zelf al in verschillende toonaarden op gewezen in hoeverre, in wat voor zin zijn werk als autobiografie gelezen kan worden. Desondanks besluit Zuiderent op onelegante wijze en zonder opgaaf van redenen het volgende: wie wil vaststellen of een auteur echt, eerlijk, authentiek is, zal daarom het werk van die auteur maar moeten onderzoeken op geloofwaardigheid, zal moeten onderzoeken of er samenhang is tussen ideeën binnen en buiten het werk /.../. Een van de sterkste verwachtingen waarmee een lezer aan een autobiografie begint, is en blijft immers dat de levens van auteur en personage op feitelijk niveau met elkaar overeenkomen. Dat zal dus onderzocht moeten worden, onafhankelijk van de vraag of Krol het belangwekkend vindt. (148) Na de feiten van Krols leven vergeleken te hebben met de levensloop van de ik-verteller van De chauffeur verveelt zich acht Zuiderent het ‘niet werkelijk’ vruchtbaar om dit boek een autobiografie te noemen. Hij spreekt liever van een roman met legio autobiografische trekken in de thematiek. (171) Dit is mijns inziens een wat magere en voorspelbare conclusie. Wellicht zou het zinvoller geweest zijn om de plompe, gedateerde opvatting van wat een autobiografie is, te laten voor wat hij is, en te onderzoeken hoe Krol tot een nieuwe visie op het autobiografische komt door tegenstellingen als uniek versus algemeen, of individueel versus functioneel, te deconstrueren.

Het derde hoofdstuk behandelt ‘het soort denken’ dat het oeuvre van Krol typeert. De ideeën van Edward de Bono worden daarin uiteengezet omdat kennis daarvan noodzakelijk is om het eigenaardige van Krol te begrijpen. Krol heeft zijn The Mechanism of Mind (1969) vertaald en een brochure aan zijn opvattingen gewijd: De man van het laterale denken. De ideeën van Edward de Bono (1971). De Bono onderscheidt vier typen van denken:

1)	Natuurlijk denken is ruw, eenvoudig en primitief; het laat zich volkomen sturen door het (beperkte) geheugenoppervlak. Of er overeenstemming is tussen denkbeelden en werkelijkheid, vraagt het natuurlijke denken zich niet af. (190)
2)	Logisch denken wordt gekenmerkt door selectief blokkeren van de denkwegen die

[p. 73]

	tot de fouten van het natuurlijke denken zouden leiden. Ondanks de formele structuur is het sterk met emoties verbonden. Door de gebrekkige flexibiliteit sluit het gemakkelijk bepaalde denkwegen af die uiteindelijk bijzonder nuttig hadden kunnen zijn. Het leidt daardoor niet zo snel tot inzicht en is dus niet in staat nieuwe ideeën te genereren.
3)	Wiskundig denken is daartoe wel in staat. Het is een notatiesysteem met eigen symbolen en regels. Het creëert een eigen universum. De regels van het wiskundig universum staan los van de regels van het geheugenoppervlak, waardoor het eerder creatief dan analytisch is. De drie genoemde typen van denken noemt De Bono vormen van verticaal denken. Ze zijn selectief en van nut bij het verwerken van beschikbare informatie of bij het verzamelen van meer informatie.
4)	Lateraal denken is een generatief proces, dat de fouten en beperkingen van het geheugenoppervlak wil neutraliseren, bijvoorbeeld door vaste denkpatronen in de war te sturen. Lateraal denken is denken in onzekerheid: men weet nog niet wat men zoekt. Niet elke stap hoeft juist te zijn: verboden terreinen zullen soms doorkruist moeten worden, omdat het terrein daarachter vruchtbaar is. Lateraal denken is creatief.

De ideeën van De Bono lijken uitermate belangrijk voor een studie van Krols poëtica. Het is daarom jammer dat Zuiderent zijn kortste hoofdstuk er aan gewijd heeft. De volgende hoofdstukken worden gemotiveerd vanuit de stelling dat de invloed van De Bono op Krols werk pas relevant is wanneer deze gestalte krijgt op verschillende niveaus. ‘Belangrijke thematische en formele aspecten’ van De chauffeur verveelt zich zullen daarom bestudeerd moeten worden. Het blijft echter in die hoofdstukken onduidelijk hoe De Bono's opvattingen over het laterale denken verbonden kunnen worden met die thematische en formele aspecten.

In het vierde hoofdstuk wordt naar een verklaring van de titel gezocht, terwijl in het vijfde hoofdstuk de segmentering van de roman geanalyseerd wordt. Met behulp van Philip Stevicks The chapter in Fiction (1970) wordt de omvang van hoofdstukken en paragrafen, de manier waarop hoofdstukken en paragrafen beginnen en eindigen, de positie, de herkomst, het formaat en het type van plaatjes die in de roman voorkomen, besproken. Een reeks van typologieën wordt aangevoerd om de segmentering in kaart te brengen. De 134 pagina's die dit hoofdstuk in beslag nemen voeren onder meer tot de conclusie dat zowel begin als einde van de paragrafen door een scala van factoren wordt bepaald (386).

Eigenlijk leidt in geen enkel geval het gebruik van een typologie tot significante conclusies omtrent Krols roman. Dit is op zich niet verbazingwekkend want gezien de aard van Krols werk, het belang dat hij hecht aan het laterale denken, is het wellicht van meer belang om aandacht te besteden aan de relaties tussen de segmenten dan aan de segmenten in isolement. Krols romans zijn in allerlei opzichten gefragmenteerd: er zijn veel witregels, er is veel afwisseling in verhaal en beschouwing, tekst wordt afgewisseld met plaatjes, een vertelniveau wordt doorbroken door een instantie van een ander vertelniveau. Het zijn juist deze onverwachte, want ontraditionele overgangen die op een eigen manier betekenis produceren, die aandacht behoeven. Zuiderent heeft zich echter meer laten leiden door de onsystematische willekeur van bestaande typologieën dan door de aard van Krols werk. Wanneer hij zich tot slot van dit hoofdstuk afvraagt wat de betekenis is van de gevonden resultaten van de analyse van de segmentering zoekt hij wederom z'n heil bij een

[p. 74]

typologie van Stevick.

Volgens Stevick zijn er vier mogelijk relaties tussen inhoud en vorm: die relatie is parallel, botsend, gesuggereerd of ambigu. Wat betreft Krol ziet het ernaar uit dat deze zich niet tot een van deze mogelijkheden heeft willen beperken (389). Een fraai klinkende conclusie (‘niet willen beperken’) die echter verhult dat de voorafgaande 134 pagina's nogal overbodig geweest zijn.

In het zesde hoofdstuk probeert Zuiderent via vergelijkingen met het grafische werk van Escher een nader licht te werpen op Krols oeuvre. Krol verwijst zelf in zijn werk herhaaldelijk naar Escher, expliciet door illustraties ervan in zijn romans op te nemen (De tv.-bh, Het gemillimeterde hoofd), of impliciet door allusies (De rokken van Joy Scheepmaker). Ondanks de gevaren van circulariteit kan een vergelijking met Escher toch verhelderend zijn, omdat Escher bij Krol steeds de inhoud van een bepaald onderdeel van een betoog illustreert, en niet Krols betoog als zodanig. Zuiderents pogingen hiertoe mislukken echter. Hij vergelijkt de verwijzing van de ik-verteller op p. 73 naar een beeld dat hij als achttien-jarige had, en waarmee hij de roman begonnen was, met Eschers Draak (1952). In dit beeld zie je een draak door vierkante gaten in de afbeelding in zijn eigen staart bijten. Deze visuele vergelijker is paradoxaal omdat de driedimensionaliteit van de draak zowel gevestigd als ontkend wordt. Wanneer kop of staart achter een ander lichaamsdeel niet meer te zien zijn, verdwijnen bij Escher kop en staart als het ware achter de afbeelding, onder het papier, om vervolgens door een gat in het papier weer te voorschijn te komen. De vertelsituatie bij Krol is echter van heel andere orde. De ik-verteller begint de roman met een citaat: hij haalt zichzelf als achttienjarige aan. De achttien-jarige focaliseert en verbaliseert in deze passage, maar het is de oudere verteller (zelfde persoon) die diens woorden citeert. Wanneer Krols ik-verteller later naar dit begin terugverwijst door naar het begin van ‘dit boek’ te verwijzen, in plaats van naar het begin van ‘mijn verhaal’ geeft hij blijk van zelfreflectie, iets wat geenszins paradoxaal is. Terwijl lezen al heel lang als een tekstuele activiteit gepresenteerd wordt (men spreekt niet de luisteraar, maar de lezer aan), wordt vertellen in romans met een verteller die zijn eigen activiteit ook bespreekt, gewoonlijk als een orale activiteit uitgebeeld. Krol echter representeert ook het vertellen nadrukkelijk als een tekstueel, materieel procédé. Krols verteller presenteert zich als schrijver, niet als verteller. Wanneer Zuiderent Krols verteller naar analogie van Hofstadters term ‘meta-auteur’ (Godel, Escher, Bach) een ‘meta-verteller’ noemt leidt hij dus de aandacht af van wat juist eigen is aan de tekst van Krol: de ik-verteller presenteert zich als schrijver. Maar schrijvers van brieven, dagboeken of autobiografieën doen doorgaans niets anders. Wanneer Krols verteller naar zijn activiteit en produkt verwijst met ‘mijn boek’, dan belanden we niet in een paradoxale situatie vergelijkbaar met Eschers Draak, maar we zien hoe Krols roman inspeelt op conventies van meer autobiografische genres.

Het verschil in vertelniveau vergelijkt Zuiderent vervolgens met het ‘Droste-verpleegster-verschijnsel’ en met Eschers litho Vissen en schubben (1959). Deze litho zowel als de Droste-verpleegster zijn voorbeelden bij uitstek van de mise-en-abyme of spiegeltekst, termen die door Zuiderent niet gebruikt worden. Een mise-en-abyme is een tekstonderdeel dat de tekst als geheel tot betekenis heeft. Op het Droste-blik zien we bijvoorbeeld een Droste-blik afgebeeld dat het blik als geheel illustreert. In Eschers litho betekent iedere schub van de vis de vis als geheel. Het inbedden van vertelniveaus dat Zuiderent met zijn vergelijkingen probeert te ver-

[p. 75]

duidelijken, heeft echter niets met het verschijnsel mise-en-abyme te maken.

In een volgende vergelijking probeert hij het feit dat een tekstsegment als een verduidelijking van een ander tekstsegment gelezen kan worden, te verduidelijken met Eschers litho Tekenen, waarop we twee handen elkaar zien tekenen. Volgens Zuiderent begint dit verschijnsel ‘verdacht veel op de hermeneutische cirkel te lijken’ (419) en op de ‘auteurschapsdriehoek’ waarmee Hofstadter de paradox van Eschers litho bespreekbaar maakt. Zuiderent maakt echter de volgende fouten. Op de eerste plaats speelt de hermeneutische cirkel zich niet af tussen tekstsegmenten of onderdelen onderling, maar tussen tekst en lezer. Op de tweede plaats thematiseert Hofstadters schema de relatie tussen de tekenaar als tekstexterne instantie en diens produkt. De zogenaamde eigenaardigheid van Krols tekst die Zuiderent wil verduidelijken betreft echter de relatie tussen de verteller, een tekstinterne instantie en het verhaal dat deze vertelt. Op de derde plaats is het feit dat tekstonderdelen verbanden met elkaar aangaan en zodoende elkaar verduidelijken niet typisch voor Krols tekst, noch typisch voor literatuur, maar voor het tekstuele in de meest algemene zin. Zuiderent zou bij de analyse van Krols roman goede sier gemaakt hebben als hij zich had verdiept in de basis principes van de narratologie.

In het slothoofdstuk gaat Zuiderent na hoe Krol literairhistorisch ingedeeld is. Hij verzet zich tegen literatuurwetenschappers als Ibsch, Fokkema, Bertens en D'haen die Krols werk als postmodernistisch geoormerkt hebben, met het volgende argument: ‘Het geheel maakt op mij de indruk van een poging om een belangrijk Nederlands schrijver onder te brengen bij een internationaal belangrijk geachte stroming; de termen waarin dit gebeurt, zijn echter meer ontleend aan de stroming dan aan de auteur’. (439) Volgens mij is dat laatste juist de taak van de literatuurgeschiedschrijver; die moet juist ontstijgen aan het niveau van het citeren en parafraseren van auteurs, en op enige afstand niet bij voorbaat vastliggende verbanden en contrasten laten zien tussen schrijvers. Ook is het van groot belang dat genoemde literatuurwetenschappers zich onttrekken aan de traditie van de neerlandistiek die zich tot nu toe door een mengsel van provincialisme en arrogantie, niet geroepen gevoeld heeft de Nederlandse literatuur in een internationaal kader te bespreken. Vooral moderne literatuur wordt bij voorkeur besproken in termen van de tijdschriften waarin een auteur gepubliceerd heeft. Krol is aldus een typische Revisor-auteur. Ook Zuiderent wendt deze strategie aan, maar gelukkig vindt hij zelf het resultaat daarvan ook niet veelzeggend. Hij doet eerst de interessante suggestie om Krol een neo-symbolist te noemen, omdat Krol nadrukkelijk het credo aanhangt van symbolistische dichters volgens welke de kosmos vervat is een waterdruppel. Zuiderent voegt daar nog aan toe dat het een gelukkige omstandigheid is dat Van Deel de term neo-symbolisme al gebruikt heeft om de Revisor-poëzie te typeren. Dit is echter op zich geen valide argument, want een autoriteits-argument. Omdat de term neo-symbolisme te veel de nadruk zou leggen op de traditionele kant van Krols werk stelt hij vervolgens voor het ‘neo-kubistisch’ te noemen (446). Krol zou namelijk een schilderijtje van Picasso waarop een banjo staat afgebeeld als model hebben voor zo'n schrijverschap. Qua vorm moeten zijn romans lijken op Picasso's schilderij. Die vorm zou een ‘sandwich’-vorm zijn: op een concrete gebeurtenis volgt een abstracte mededeling, die op haar beurt weer gevolgd wordt door een concrete gebeurtenis. Ook zou Krols literaire idool Marsman schatplichtig zijn aan het cubisme.

[p. 76]

Deze literair-historische plaatsbepaling is mijns inziens van weinig waarde. Op de eerste plaats heeft de term cubisme geen literair-historische betekenis. De term neo-cubisme is dan vervolgens niet meer dan een vage metaforische associatie met een stroming uit de beeldende kunst. Op de tweede plaats is de term te specifiek. Alleen Krol kan als voorbeeld van neo-cubisme genoemd worden. De term werkt niet verbindend en differentiërend zoals goede literair-historische etiketten moeten doen, maar discriminerend. Dit etiket maakt het niet mogelijk om verbanden te leggen tussen Krols werk en andere eigentijdse schrijvers. Als we zeggen dat Krols werk typisch Kroliaans is zeggen we niets meer of minder.

Het grote probleem dat ik met dit proefschrift heb is dat het een visie ontbeert. Er is geen enkele samenhang tussen de hoofdstukken onderling. Geen enkel hoofdstuk voert noodzakelijkerwijs tot de probleemstelling van het volgende hoofdstuk. Krols laterale denken wordt weinig recht gedaan door een manier van wetenschap bedrijven die, om De Bono's indeling in typen van denken te gebruiken, het best als ‘logisch denken’ getypeerd kan worden. Dit denken wordt volgens Bono immers gekenmerkt door het selectief blokkeren van bepaalde denkwegen die uiteindelijk bijzonder nuttig hadden kunnen zijn ten gevolge van gebrekkige flexibiliteit (191). De onelegante plompheid die in de inleiding al aangekondigd werd, is daardoor realiteit geworden. Echter niet omdat het dartele denken aan kunstenaars (Zuiderent publiceert zelf ook als dichter) voorbehouden is. Onelegantie typeert niet zozeer wetenschap of het wetenschappelijk proefschrift, maar dit proefschrift. Goede wetenschap geeft blijk van lateraal denken.

Ernst van Alphen

Katholieke Universiteit Nijmegen