Logo DBNL
De Nieuwe Taalgids. Jaargang 83 (1990)

De Nieuwe Taalgids. Jaargang 83

(1990)– [tijdschrift] Nieuwe Taalgids, De–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Afrikaans eintlik en ABN eigenlijk enz.: vanwaar die t?

P.C. Paardekooper

Inleiding

Het Afrikaans kent een groep woorden op -theid en -tlik (bv. geleentheid, eintlik) met een t die in de ABN-pendanten ontbreekt (gelegenheid, eigenlijk), maar die we heel goed kennen uit oudere teksten (gelegentheid, eigentlijk). Die groep is morfologisch en etymologisch vrij heterogeen. Van een aantal leden ervan (daaronder alle Afrikaanse) zullen we altans enkele avonturen bespreken uit de afgelopen eeuwen. Met welke eigenaardigheden hebben de Afrikaanse overlevers korrelaties? Hoe, wanneer en waar zijn de t-vormen ontstaan? Vonden de mensen ze plat of juist niet? Wat is ervan over in de dialekten? En vooral: waarom heeft het ABN de t enkel bewaard in erkentelijk en ordentelijk en het Afrikaans bovendien nog juist in die en die andere woorden, bv. wél in eintlik maar niet in openlik?

1 Schema 1

Voor een onderzoek naar mogelijke korrelaties met die specifiek-Afrikaanse groep heb ik een aantal woorden in een overzichtelijk schema ondergebracht (Schema 1), voornamelijk op basis van gegevens uit hetMnl W en het WNT1 Vóór de woordvormen zelf staat een fragment uit het mhd en mnd woord, waar-

van sommige ook een t blijken te hebben. Na die vormen komen de Nederlandse gegevens chronologisch: eerst die uit het mnl, dan die uit de 16e eeuw enz. Omdat in de 17e eeuw het ABN gevormd is, heb ik daarbinnen een specifikatie aangebracht voor vormen van Bredero, de Statenvertaling, Vondel, Hooft, Huygens, Cats en af en toe een andere schrijver. Het laatst bekende voorkomen van een t-vorm in een tekst is aangegeven door het jaartal. Na de gegevens uit Nederlandse teksten, volgen de Afrikaanse en tot slot heb ik aangegeven hoe vaak ik de t-vorm in een dialekt aangetroffen heb.

Voor enkele gevallen heb ik aanvullende gegevens gebruikt: voor Bredero (Nauta 1893), voor de Statenbijbel (Heinsius 1897) en voor Vondel (v. Heiten 1881, King 1973 en 1982a en b, Schaars 1983, 1984 en 1985 én Salemans en Schaars 1987). Een paar laatste dateringen komen uit het Mnl W (8.1v) en uit Kersteman (1756).

Voor het Afrikaans heb ik me bijna altijd gebaseerd op het HAT (1985), maar bij twijfelgevallen heb ik ook het NW (1985) en/of le Roux en Pienaar (1976) nageslagen.

In beginsel zijn natuurlijk alle Afrikaanse t-woorden opgenomen; ook alle Statenbijbelse heb ik behandeld, evenals bijna alles van Bredero.

Haakjes om een of meer letters betekenen ‘in sommige teksten is/zijn die wél aanwezig, in andere niet’.

2 Het mnl

Van de 27 besproken t-woorden zijn er 9 al mnl. Schönfeld konstateert dat de invoeging van de t voor -lijk behalve in het mnl ook voorkomt in het Zweeds en het Duits. Hij ziet drie mogelijke verklaringen: een fonetische (altans ‘in een tijd, dat de n nog krachtig werd uitgesproken’), invloed van het tegenwoordig deelwoord16 en voor sommige ‘Duitse invloed’: ‘samentlike, wonnentlik (beide in der Minnen Loep)’ (Schönfeld 1970:198v). En wat -heid betreft: ‘Woorden als onwetendheid, welsprekendheid bevorderen de inlassing van een t in de ‘silbenauslaut’ in b.v. ervarentheid, gelegentheid’ (1970:20117). Maar ongelukkig genoeg is blijkens het Mnl W juist onwetenheit in het mnl aanzienlijk frekwenter als onwetentheit, en onder welsprekentheit verschijnen drie citaten met een t-vorm en twee zonder t (welsprekenheit). Zoals meestal blijft ook hier verklaren een moeilijke zaak.

3 Het 16e- en 17e-eeuws

Bij de 9 mnl vormen komen er volgens ons schema in de 16e eeuw nog 3 andere: ervarentheid, ordentlijk en volkomentlijk. Maar ik heb al gewezen op de bekende leemte (ook in grote delen van het WNT) in onze kennis van het 16e-eeuws. En inderdaad geven een paar voortreffelijke jongere WNT-artikelen (vooral 19.813vv van de Tollenaere) een heel wat beter inzicht in vormfrekwenties uit die tijd:‘Verbolgentheid [...] is de gewone vorm in de 16de en 17de e., terwijl in de 18de e. daarnaast de variant verbolgendheid optreedt; in de 19de e. wordt verbolgentheid slechts sporadisch aangetroffen (Gezelle (ed. Baur) 1, 23 [1856]).’

‘Verborgentheid [...] is in de 16de e. vrijwel alleenheerschend [...]. Ook in de

mhd mnd mnl 16e e. 17e - eeuws
Bred.2 Stat. Vond. Hooft Huyg. Cats andere
en en beschéídentheid en en en(t) en en en   1637  
en e beschéídentlijk e(n)   ent e e ei  
en ent éígentlijk e(n)(t) ent ent   ent ent ent   ent
  erkéntelijk4   1620
  ervarentheid   ent ent   en en(t) ent ent  
en en gelégentheid en(t)   en(t) ent ent en ent ent  
  genégentheid   ent ent en ent   ent  
ent e(n)(t) gezámentlijk7 e   ent e(nt)   ent  
  en goedertférentheid (en)   ent en(t)9 en en   ent  
  ingetógentheid   en   ent10
e (e) mógentlijk e(nd)(e)   e e e e e ent13
  ent  
(e) e námentlijk (e)n(t) ent ent e e  
en   onéígentlijk14 en(t)   ent   ent  
  ongebóndentheid   en(t)   en en  
e e onmógentlijk14 e   e e  

mhd mnd 18e 19e 20e Afrik dial
en en beschéídentheid   en  
en e beschéídentlijk 1712   e  
en ent éígentlijk ent   19163 nt 11
  erkéntelijk4 ent ent ente nt  
  ervarentheid 1715   en  
en en gelégentheid 17565   nt 10
  genégentheid 17566   nt 2
ent e(n)(t) gezámentlijk7 1787   (nt)8 1
  en goedertférentheid   en  
  ingetógentheid 175611   gen  
e (e) mógentlijk   nt 4
   
(e) e námentlijk 1742   m  
en   onéígentlijk14 1734   nt  
  ongebóndentheid   en  
e e onmógentlijk14   nt  

mhv mnd mnl 16e 17e - eeuws
Bred.2 Stat. Vond. Hooft Huyg. Cats andere
ent e ópentlijk e(n)(t) ent ent ent ent ent  
  opgeblázentheid en   ent ent en  
en   opgetógentheid en   ent   en   ent
en e ordént(e)lijk15 e(n) ent   ent(e)   ent ent(e)  
  en verbólgentheid en(t) en(t) en(d) en(t) en(t) en(t)  
en en verbórgentheid en(t) en(t) ent en(t) ent ent ent    
  verdórventheid en   ent ent   en   ent  
  verlégentheid en   en  
  verslagenitheid en en ent   ent
e(n)   volkómentlijk e(n) e(nt) e(nt)   ent  
  voornámentlijk   e ent   e m(e)(nt)  
  m  
en(t) e(n)(t) wézentlijk(heid) e(n)   ent   en  

mhv mnd 18e 19e 20e Afrik dial
ent e ópentlijk ent   19163 en 2
  opgeblázentheid 1735   en  
en   opgetógentheid   en  
en e ordént(e)lijk15   ente ent  
  en verbólgentheid en(d) 1856   en  
en en verbórgentheid 1773   gen  
  verdórventheid ±1700   en  
  verlégentheid 1780   nt  
  verslagenitheid 1704   n(t)  
e(n)   volkómentlijk 1768   -  
  voornámentlijk 1799   m  
   
en(t) e(n)(t) wézentlijk(heid)   19163 n(t) 6

17de e. overheerscht verborgentheid nog zeer duidelijk, terwijl verborgenheid al iets vaker gaat voorkomen. In de 18e e. verschijnen beide vormen nagenoeg gelijkwaardig. Vanaf de 19de e. wordt de huidige vorm verborgenheid de eenige.’

Het gaat hier weliswaar enkel om twee woorden, maar er is reden om aan te nemen dat hetzelfde geldt voor een aantal van de 12 die nu in ons schema pas in de 17e eeuw lijken te beginnen, misschien zelfs met een grote frekwentie van de t-vormen18.

Inderdaad blijkt ook uit andere feiten dat het uitstervingsproces al in de 17e eeuw begonnen moet zijn: in het begin van die eeuw (vóór z'n sterfjaar: 1618) vinden we bij Bredero nog een hele hoge frekwentie (100 % binnen ons schema); bij Nauta zijn het er zelfs 23 (1893:26v). De Statenbijbel (1635) geeft in ons schema 10 t-vormen op de 15 mogelijke (67 %), Hooft (+ 1647), de minnaar van plechtstatigheden kan in 10 van de 18 gevallen een t schrijven (55 %) en de veel minder stijf schrijvende Vondel doet het maar in 26 % van de gevallen (+ 1679).

Er lijken me hier bij de voorkeur voor de t-vormen twee faktoren aanwezig: een samenhang met de tijd (gesuggereerd door de jaartallen) en een met de mate van voorkeur voor een plechtige stijl19.

Onderwerp van spraakkunstdiskussies schijnen t-vormen in de 17e eeuw nooit geweest te zijn: noch de Besluiten van de Dortse Synode over de vertaalmetode en de woordvormen in de Statenbijbel, noch Hooft z'n Waernemingen op de Hollandsche Tael maken er melding van (Zwaan 1939:139vv en 235vv). Ook uit andere spraakkunstige geschriften van die tijd kan ik me geen vermelding van het verschijnsel herinneren.

Een volgende vraag is, welke van de t-woorden in de 17e eeuw enkel op papier bestonden, en welke al dan niet vanaf dat papier ook gesproken werden. De meeste gevallen op -theid gaan over hele abstrakte begrippen zodat een gebóórte op papier altans erg aannemelijk lijkt. Maar laten we de vraag konkretiseren: welke t-woorden hebben Vondel en Hooft in hun 17e-eeuwse ABAmsterdams hoogstwaarschijnlijk ook gesproken?

Het verschijnsel had niks met buiging te maken, en dus mogen we aannemen dat ze wel ongeveer geschreven zullen hebben wat ze zeiden. Een afspraak daarover hebben ze m.i. niet gemaakt: waar in Schema 1 hun vormen overeenkomen, zal dat wel hun uitspraak weergeven.

Voor 13 woorden hebben we van de twee schrijvers een gegeven; daarvan zijn er 9 totaal identiek, bij 2 is altans 1 mogelijkheid gelijk, bij 2 andere verschillen ze totaal. Dat kleine aantal wijst erop dat we op het goeie pad zitten.

Bij die 9 identieke kiezen ze 5 keer geen t en 4 keer wél een: bij eigentlijk, opentlijk, verbolgen(t)heid en verborgentheid. Over die 4 gevallen - inklusief de twijfel bij het voorlaatste woord - zijn alle andere 17e-eeuwers het (altans in ons schema) eens; bovendien was in al die 4 gevallen de t al mnl. Eigentlijk en opentlijk zullen zeker binnen Amsterdam ook wel door minder geleerde mensen gebruikt zijn,

maar het gekke is dat eigentlijk in Schema 2 een hele grote spreiding heeft, maar opentlijk weer helemaal niet.

Een vergelijking met Huygens z'n Haagse Beschaafd is natuurlijk erg belangrijk, maar bij het kleine aantal gegevens uit het WNT lijkt die nog niet erg zinvol.

4 De beschaafde taal na 1700

Als we ons enkel op onze citaten baseren, dan zijn in 1700 6 t-woorden altans in tekst uitgestorven; de grote massa ervan (15) verdwijnt in de 18e eeuw. Naar de oorzaak kunnen we enkel raden: is er een of andere spraakkunstinvloed geweest? Zo ja, waarom liet die dan juist erkentelijk ongemoeid? En als hem dat in de /ə/ na de t zat, waarom was die dan juist dáár aanwezig (en natuurlijk ook bij ordéntelijk dat overleefde dankzij een betekenissplitsing en een aksentverspringing)?

5 T-woorden in dialekten

5.1 Dialekten in Nederland

Het ligt voor de hand om eerst de mogelijkheid te onderzoeken dat de t-woorden zich vanuit de teksten en vanuit het ABHollands, in de 17e eeuw verspreid hebben over buiten-Hollandse dialekten, en dan komen vooral die binnen het tegenwoordige Nederland in aanmerking. Daarom bespreek ik die nu even apart.

In Schema 2 heb ik de resultaten genoteerd van een aantal steekproeven, met beperking tot een groep hele frekwente woorden. Het treft dat er zo weinig verschillen in resultaten zijn (zelden meer als drie vormen), ofschoon de monografieën in omvang, in deskundigheid van de schrijver en in jaar van verschijnen zo sterk uiteenlopen: van 1836 tot 1986.

In Noord-Holland vinden we drie keer dezelfde drie woorden: bij Boekenoogen (1897: §129), Karsten (1931:69 en 1934:187) en Pannekeet (1984). Daan (1950) en Keyser (1951) vermelden er geen. Zuid-Holland levert voor het Katwijks twee vormen (Overdiep (1940:99), waarvan gemiendelijk niet in ons lijstje staat, voor het Schevenings ook twee (Roeleveld 1986), en één voor het Gouds (Lafeber 1967). Opprel (1896) geeft noch in z'n spraakkunst noch in z'n kleine woordenlijst ook maar één geval, en hetzelfde geldt voor Landheer (1955).

Daarentegen is de oogst in het zoveel konservatievere Zeeland wat groter: Ghijsen (1968) geeft er vier, maar vermeldt bij twee daarvan dat ze ouderwets zijn. Voor Noord-Brabant vinden we in het oude werk van Hoeufft één vorm (1836) en meer als een eeuw later bij de Bont ook maar één: ingeborendheid dat niet op ons lijstje voorkomt (1962:266).

Voor Twente heb ik me beperkt tot twee steekproeven die geen van tweeën wat opgeleverd hebben: Schönfeld Wichers (1979) en Wanink (1948). In Limburg leverde Endepols (1955) twee t-woorden en in Groningen ter Laan (1952) ook; het zo veel oudere boek van Molema (1887) bevatte er geen (van m'n lijstje, wel te verstaan).

5.2 Dialekten in Vlaanderen

De grootste verrassing van ons hele onderzoek vinden we in het uiterst knappe werk van Isidoor Teirlinck (een taalkundige leek nog wel). In z'n Zuidoostvlaandersch Idioticon staat dat de ‘epenthesis van t [...] in het woord [...] na adjectieven uitgaande op zovl. -n (ndl. -en), voor suffix -iet (ndl. -heid) verplichtend’ is;

Zaans (1897) Drechterlands (1931/4) Westfries (1984) Katwijks (1940) Schevenings (1986) Gouds (1967) Zeeuws (1968) Bredaas (1836)
bescheidentheid  
bescheidentlijk  
eigentlijk x x x   x   x  
gelegentheid x x x x   x x  
genegentheid  
gezamentlijk  
ingetogentheid  
mogentlijk   x x
namentlijk  
opentlijk  
verdorventheid  
verlegentheid  
verslagentheid  
voornamentlijk  
wezentlijk x x x   x   x  
  x20  
(Terlinck z'n vormen zijn niet vermeld.)              
Oers (1962) Maastrichts (1955) Gronings (1952) Aarschots (1958) Antwerps (1899) Oostends (1988) Zuidoostvlaams (1924)
bescheidentheid  
bescheidentlijk  
eigentlijk   x   x   x
gelegentheid   x   x x135 x
genegentheid   x   x
gezamentlijk   x
ingetogentheid  
mogentlijk   x x297  
namentlijk  
opentlijk   x  
verdorventheid  
verlegentheid   x    
verslagentheid  
voornamentlijk  
wezentlijk   x  
  x21  
(Terlinck z'n vormen zijn niet vermeld.)            
Waaslands (1900) Gents (1951) Hasselts (1982) Totaal
bescheidentheid  
bescheidentlijk  
eigentlijk x x x 11
gelegentheid   10
genegentheid   2
gezamentlijk   1
ingetogentheid  
mogentlijk   4
namentlijk  
opentlijk x   2
verdorventheid  
verlegentheid   1
verslagentheid  
voornamentlijk  
wezentlijk   6
    1+1
(Terlinck z'n vormen zijn niet vermeld.)        

bij-lijk is het dat blijkbaar niet en vinden we het enkel in een paar woorden: aiəntlijk ‘eigenlijk’, en oopəntlijk of -lək (1924:116). Wat in Schema 2 onder zuidoostvlaams dus op de gebruikelijke manier tot een paar losse gevallen beperkt lijkt, is hier in werkelijkheid dusproduktief!

Teirlinck z'n -theid-voorbeelden zijn: bedorventheid, benepentheid, bevangentheid, effentheid, gelegentheid, genegentheid, gezwollentheid, goedertierentheid, oneffentheid, opentheid, vergetentheid, verlegentheid, versletentheid en vervallentheid. Van die 14 woorden komen er 9 in het Mnl W voor, maar hoogstens 3 daarvan met een t-variant. Dat wijst voor die tijd niet op een grote spreiding van de t-vormen.

Het leek me goed om in Vlaanderen ook de woorden van Teirlinck te gebruiken bij een onderzoek naar de spreiding in de 19e en 20e eeuw. Het lag voor de hand om met het (noord)oostvlaams van Joos (1900) te beginnen; dat leverde enkel twee treffers van Teirlinck z'n lijstje. Het Gentse (Lievevrouw-Coopman; 1951, met veel aanzienlijk ouder materiaal) beperkte zich tot één.

In West-Vlaanderen leverden de lijstjes in het Oostends[e] Woordenboek3 Desnerck 1988) twee t-woorden, maar in de twee grote Westvlaamse verwachtte ik aanzienlijk meer: om te beginnen is het materiaal eruit ruim een eeuw oud, en verder is de Bo een biezonder knappe taalkundige en taalwaarnemer.

Twee verrassingen: ofschoon ie in z'n woordenboek (1873) ook uitvoerige spraakkunstinformatie geeft, ontbreekt onder de t iedere vermelding zelfs maar van het verschijnsel dat we bespreken. Bovendien geeft ie geen enkel woord van Schema 2 en evenmin iets van Teirlinck z'n lijstje. Wel citeert ie onder geplogenheid Gezelle in de vorm geplogentheid22.

Loquela zelf (1907-1909, dat natuurlijk eveneens 19e-eeuws materiaal bevat) geeft één enkel woord uit de twee lijstjes (vergetendheid, herhaald als vergetentheid), maar niet geplogentheid van zoëven en evenmin verbolgentheid en versletentheid dat Gezelle blijkens het WNT in teksten buiten Loquela blijkt te gebruiken. Hoe verklaar je dat?

Hij en de Bo kenden blijkbaar te weinig ABN om wvl t-woorden als afwijkend te ervaren. Schema 1 laat trouwens zien dat zeker 4 t-varianten in het midden van de 20e eeuw in het ABN nog leefden.

Voor het Mechels vind ik geen enkele vorm van de twee lijsten (Diddens 1986), maar dat werk is vrij modern en beperkt. Daarentegen had ik in het Aarschots uit het begin van deze eeuw aanzienlijk meer verwacht, maar in dat biezonder uitvoerige werk van een bekwame taalkundige (Pauwels 1958) geeft het spraakkunstdeel helemaal geen t-woord. Ik heb het biezonder uitvoerige register volledig doorgenomen, en de oogst was precies één woord: eigentlijk.

Voor het Antwerps geven Cornelissen en Vervliet (1899vv) van ons lijstje drie gevallen, en van dat van Teirlinck nog es drie: bevangentheid, tegentheid en vergetentheid23.

In West-Limburg heb ik me beperkt tot Hasselt: de oogst van de twee lijstjes samen is nog maar één enkel woord: eigentlijk (Staelens 1982).

Tuerlinckx (1886) en Schuermans (1865 en 1885) hebben niks opgeleverd.

5.3 ABHollandse invloed?

De t-vormen uit dialekten in Nederland zijn beperkt tot drie dezelfde woorden: dat maakt eenzelfde oorsprong waarschijnlijk, en dat kan moeilijk iets anders zijn als het ABHollands van de 17e eeuw.

Maar bij de t-vormen binnen België is op z'n minst één autochtone ontwikkeling aangetoond: die voor -heid in het zovl. Ook in het oudere wvl is een dergelijke mogelijkheid in beginsel aanwezig. Bovendien zijn de t-woorden hier niet telkens dezelfde.

Aan de andere kant zijn er aanwijzingen dat het ABHollands en de nieuwe manier van schrijven in Holland, vanaf ongeveer 1620 ook de dialekten binnen het tegenwoordige België zijn gaan beïnvloeden. Hier kúnnen de twee faktoren dus samengewerkt hebben.

5.4 Duitse invloed?

In 2 heb ik Schönfeld geciteerd die voor samentlike en wonnentlik ‘Duitse invloed’ aanneemt. Maar het Mnl W vermeldt geen same(n)lik(e) zodat samentlike nooit als konkurrerende t-variant op een bestaand woord ontleend kan zijn; ook zonder z'n t zou het overgenomen zijn. Het geeft wel wonnelijc naast wonnentlijc enz.

Behalve die eerste weg - teksten - voor ontlening aan het Duits, kwam er eind 16e, begin 17e eeuw een tweede als mogelijkheid bij: de mondelinge, bv. door ballingen die een tijd in Duitsland geleefd hadden (Coornhert, Vondel) of - meer nog - doordat Duitsers bij duizenden vooral in Amsterdam neerstreken (v. Dillen en Daan 1954:5 en 9). Maar geen van die twee wegen verklaart juist de 16e-eeuwse t-woordmode. Dieper detailonderzoek moet hier licht brengen.

6 Het Afrikaans

Schema 1 gaf enkel een paar klanken van Afrikaanse woorden; volledig luiden ze: eintlik ‘eigenlijk’, erkentlik (ook ABN), geleentheid, geneentheid, gesamentlik, moontlik ‘mogelijk’, oneintlik ‘oneigenlijk’, onmoontlik, ordentlik (ook ABN), verleentheid, verslaën(t)heid ‘verslagenheid’ en wesen(t)lik. Ik heb die lijst opgesteld met behulp van het omkeerwoordenboek van Combrink en Dodds (1988), en de vormen gekontroleerd in het HAT en het NW. Uit deze lijst vallen erkentlik en ordentlik nu weg, omdat ik me beperk tot vormen die het ABN niet kent en het Afrikaans wel24.

Allereerst trekkken we de konklusie dat - op z'n minst nu ook in Holland - een groot aantal van die t-woorden behalve geschreven ook gesproken geweest moet zijn: vrij zeker zelfs al in de 17e eeuw. Vervolgens rijst de vraag: waarom heeft juist in deze groep de t in het Afrikaans overleefd? Tenslotte: waarom is ie juist in gesame(nt)lik, verslaën(t)heid en wesen(t)lik aan het verdwijnen?

Schema 1 stelt ons in staat om naar korrelaties te zoeken met die groep Afrikaanse woorden. We vinden er geen met de t-woorden in het mhd, het mnd of zelfs maar in het mnl. Ook zijn er geen m.b.t. de konsekwente t-gevallen uit 17e-eeuwse teksten: zo valt het bv. op dat mogentlik bijna overal met een e zonder nt vertegen-

woordigd is; onmogentlijk ontbreekt daar zelfs helemaal. Ook een korrelatie met de t-woorden uit de Statenbijbel vinden we niet. Enig verband met de langst overlevende t-woorden, of met de dialektisch meest verspreide blijkt uit het schema evenmin. Ook etymologisch is er geen systeem te ontdekken.

De oplossing ligt op fonisch gebied, waar - merkwaardig genoeg - het ontstaan van de t's juist niet te verklaren viel, omdat ze zowel voor een k als voor een /εi/ (= zovl. /i/) gevormd zijn (eventueel voor een h).

Ik heb bij de (Nederlandse) woorden van Schema 1 twee fonische aanduidingen gegeven: allereerst hun hoofdaksent. Dat blijkt in alle gevallen vlak vóór de lettergreep met de t te liggen; die t is daar dus zwak geartikuleerd. Daarentegen hebben alle specifiek-Afrikaanse woorden met een t niet tussen haakjes, het hoofdaksent op die lettergreep liggen; die t is daar dus sterk geartikuleerd25: [mogəntlək] t.o. ['montlək].

Afgezien nu van de drie ‘twijfelgevallen’ (gesáme(nt)lik, versláën(t)heid en wésentlik), voldoen alle Afrikaanse woorden aan de regel dat de kombinatie /gə/ verdwenen is. Daarom heb ik als tweede fonetische aanwijzing in de woorden van het schema de groep -gen- schuin gedrukt.

In Nederlands opgetógentheid (Afrikaans opgetóëntheid) is wel de g verdwenen, maar niet de /ə/, zodat er aan de aksentregel niet voldaan is; de t is dan ook gebleven. In verslágentheid heeft het Afrikaans de g eveneens laten vallen en de /ə/ gehandhaafd, maar daar is de t aan het verdwijnen. In gesamentlik en wesentlik is nooit een g geweest: de t is ook hier in het Afrikaans aan het verdwijnen. Zo zal de eindtoestand daar dus misschien een regel zonder uitzondering te zien geven.

7 Besluit

Op minstens twee plaatsen in ons taalgebied is een dentaal ontstaan voor een uitgang, maar het gaat om minstens twee verschillende processen:

1.in het Zuidoostvlaams is er een t ontstaan voor de uitgang /it/ = ABN -heid; dat proces is produktief; in andere dialekten is hetzelfde gebeurd, maar niet produktief;
2.in o.a. het Hollands is er een d ontstaan voor de uitgang /(ə)lək/; dat proces is niet-produktief en heeft misschien niks te maken met de t's die we zo uitvoerig besproken hebben. Maar het is van belang om er nog even kort op in te gaan.

 

In 5.1 zijn we het Katwijkse gemiendelijk ‘gewoonlijk’ tegengekomen; daarnaast is fatsoendelijk een vorm die zeker in Holland nog wel spottend gebruikt wordt als ouderwets-burgerlijk (m.i. beschaafd) woord. Waar komen die d's vandaan?

Van het al mnl fatsoen is - waarschijnlijk in de 17e eeuw - fatsoenelijk gevormd: zie de citaten in het WNT (3.3.4396). Zo heeft het mnl al gemeenelike (naast gemeenenlike en gemeenlike (Mnl W)). Nu kennen o.a. Holland en Zuid-Brabant het type vinne ‘vinden’, binne ‘binden’ (zie o.a. Overdiep (1949) en Pauwels (1958)). Bij de overgang van dialekt naar tekst of ABHollands zijn een paar

woorden soms al in het mnl hyperkorrekt meegegaan, bv. linden ‘linnen’, zindelijk (met betekenissplitsing tegenover zinnelijk) en m.i. ook fatsoendelijk en gemeendelijk. Die voorlaatste uitspraak moet trouwens nog lang beschaafd geklonken hebben: nog in 1916 getuigt Knuttel z'n waarneming daarvan bij de behandeling van fatsoenlijk: ‘In de uitspraak vrij algemeen fatsoendelijk’ (WNT 3.3.4393).

Ik heb al eerder gesproken over etymologisch-morfologische ongelijksoortigheid van de t-woorden die we bespreken; ik wil besluiten met een komplikatie te signaleren die misschien iets verklaart van de vreemde vormen van moge(nt)lijk in Schema 1: in mnl mogendelike zijn ‘twee verschillende woorden dooreengelopen, het eene eene afleiding van mogendelijc, het andere een andere vorm van mogenlijc, hetzelfde als mogelijc’ (Mnl W 4.1854). - In dat verband wijs ik nog op een enkele d-variant in het Oostends en het Gronings: resp. éjgndlik tegenover vergetenthéjd (Desnerck) en geleegndhaid tegenover verleegnthaid (ter Laan).

 

Duidelijk is dat ons voorgeslacht de besproken t-varianten zeker niet vulgair gevonden heeft, maar veeleer aantrekkelijk plechtig tot modieus, altans in de 16e eeuw en misschien nog enige tijd daarna.

Bibliografie

de Bo 1873 = L.L. de Bo, Westvlaamsch Idioticon. Brugge.
Boekenoogen 1897 = G.J. Boekenoogen, De Zaansche volkstaal. Leiden.
de Bont 1962 = A.P. de Bont, Dialect van Kempenland, meer in het bijzonder d'Oerse Taol. Assen.
Combrink en Dodds 1988 = J.G.H. Combrink en R.McD. Dodds, Retrograde Woordeboek van Afrikaans2. Stellenbosch.
Cornelissen en Vervliet 1899-1939 = J. Cornelissen en J. Vervliet, Idioticon van het Antwerpsch dialect. I en II. Antwerpen.
Daan 1950 = Johanna C. Daan, Wieringer land en leven in de taal. Z.p.
Desnerck 1988 = Roland Desnerck, Oostends Woordenboek3. [Oostende].
Diddens 1986 = Hendrik Diddens, Woordenboek van het Mechels dialect. Mechelen.
van Dillen en Daan 1954 = J.G. van Dillen en Jo Daan, Bevolking en taal van Amsterdam in het verleden. Bijdragen en mededelingen der Dialecten-Commissie van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen te Amsterdam. XIV. Amsterdam.
Endepols 1955 = H.J.E. Endepols, Woordenboek of diksjenaer van 't Mestreechs, Maastricht.
Gezelle 1907-1909 = Guido Gezelle, Loquela. Amsterdam.
Ghijsen 1968 = Ha. C.M. Ghijsen, Woordenboek der Zeeuwse dialecten. Den Haag, Brussel.
HAT 1985 = F.F. Odendal e.a., Verklarende Handwoordeboek van die Afrikaanse taal2. Johannesburg en Kaapstad.
Heinsius 1897 = Jacobus Heinsius, Klank- en buigingsleer van de taal des Statenbijbels. Groningen.
v. Helten 1881 = W.L. van Helten, Vondel's Taal. Groningen.
Hoeufft 1836 = J. Hoeufft, Proeve van Bredaasch Taal-eigen, Breda.
Joos 1900 = Amaat Joos, Waasch Idioticon. Gent, St.-Niklaas.
Karsten 1931 en 1934 = G. Karsten, Het dialekt van Drechterland. I en II. Purmerend.
Kersteman 1756 = Petrus Lievens Kersteman, De vrouwelyke Cartouche. Tweede Deel. 's-Hertogenbosch. Opnieuw uitgegeven en van een inleiding en commentaar voorzien door Rudy Schreijners. Muiderberg 1987.
Keyser 1951 = S. Keyser, Het Tessels. Leiden.
King 1973 = Peter K. King, Complete word-indexes to J. van den Vondel's Bespiegelingen van Godt en Godtsdienst and Lucifer. Cambridge.
King 1982a = Peter K. King, Concordances of the works of J. van den Vondel. Vol. I. Maria Stuart of Gemartelde Majesteit (Treurspel). Göppingen.
King 1982b = Peter K. King, Concordances of the Works of J. van den Vondel. Vol. II. Leeuwendalers (Lantspel). Göppingen.
ter Laan 1952 = Kornelis ter Laan, Nieuw Groninger Woordenboek2. Groningen.
Lafeber 1967 = A.P.M. Lafeber, Het dialect van Gouda. Gouda.
Landheer 1955 = H.C. Landheer, Het dialect van Overflakkee. Assen.
Lievevrouw-Coopman 1951 = Lodewijk Lievevrouw-Coopman, Gents woordenboek. Gent.
Mnl W = Eelco Verwijs, Jacob Verdam en F.A. Stoett, Middelnederlandsch Woordenboek. I-IX. 's-Gravenhage 1885-1929.
Molema 1887 = H. Molema, Woordenboek der Groningsche volkstaal. Groningen.
Nauta 1893 = Gerrit Anne Nauta, Taalkundige aanteekeningen naar aanleiding van de werken van G.A. Bredero. Groningen.
NW 1985 = M. de Villiers e.a., Nasionale Woordeboek6. Goodwood, Kaap.
Opprel 1896 = A. Opprel, Het dialect van Oud-Beierland. 's-Gravenhage.
Overdiep 1940 = G.S. Overdiep, De volkstaal van Katwijk aan Zee. Antwerpen.
Overdiep 1949 = G.S. Overdiep, Woordenboek van de volkstaal van Katwijk aan Zee. Antwerpen.
Pannekeet 1984 = Jan Pannekeet, Westfries Woordenboek. Z.p.
Pauwels 1958 = J.L. Pauwels, Het dialect van Aarschot en omstreken. I. Tekst. Z.p.
Roeleveld [1986] = Dirkje Roeleveld, De Scheveningse woordenschat. 's-Gravendeel.
le Roux en Pienaar 1976 = T.H. Le Roux en P. de Villiers Pienaar, Uitspraakwoordeboek van Afrikaans5. Pretoria.
Salemans en Schaars 1987 = Ben J.P. Salemans en Frans A.M. Schaars, Alfabetische concordantie en tekstweergave van Eneas-in-ondicht (1646) van Joost van den Vondel. Wijhe.
Schaars 1983 = Frans A.M. Schaars, Concordantie op Vondels Prozavertaling van Bucolica van P. Virgilius Maro. Nijmegen.
Schaars 1984 = Frans A.M. Schaars, Concordantie met woord-indexes (!) op Vondels Prozavertaling van Georgica van P. Virgilius Maro. Nijmegen.
Schaars 1985 = Frans A.M. Schaars, Concordantie met woordindices op Vondels Prozavertalingen van Oden, Epoden en De Arte poetica van Q. Horatius Flaccus. Nijmegen.
Schönfeld 1970 = A. van Loey, Schönfeld's Historische Grammatica van het Nederlands8. Zutfen.
Schönfeld Wichers 1979 = K.D. Schönfeld Wichers, Woordenboek Nederlands-Twents. Z.p.
Schuermans 1865 en 1885 = L.W. Schuermans, Algemeen Vlaamsch Idioticon. Leuven.
Staelens 1982 = X. Staelens, Dieksjenèèr van 't (H)essels. Hasselt.
Teirlinck 1924 = Isidoor Teirlinck, Klank- en vormleer van het Zuidoostvlaandersch dialect. Gent.
Tuerlinckx 1886 = J.F. Tuerlinckx, Bijdrage tot een Hagelandsch Idioticon. Gent.
Verdam, zie Mnl W.
Wanink 1948 = G.W. Wanink, Twents-Achterhoeks Woordenboek. Zutfen.
WNT = Woordenboek der Nederlandsche Taal. I. 's-Gravenhage enz. 1882.
Zwaan 1939 = F.L. Zwaan, Uit de geschiedenis der Nederlandsche spraakkunst. Groningen-Batavia.

Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs


taalkunde