De Nieuwe Taalgids. Jaargang 82

[p. 558]

Boekbeoordelingen

M. Rutten en J. Weisgerber (red.), Van ‘Arm Vlaanderen’ tot ‘De Voorstad groeit’. De opbloei van de Vlaamse Literatuur van Teirlinck-Stijns tot L.P. Boon (1888-1946). Standaard Uitgeverij, Antwerpen, 1988, 614 p. ISBN 90-02-13576-9.

De lijdensweg van de eens met zoveel allure, deskundigheid en grootse visie door Frank Baur en zijn medewerkers gelanceerde Geschiedenis van de letterkunde der Nederlanden (GLN) mag de lezers van dit tijdschrift genoegzaam bekend zijn. Toch blijft de mislukking van dit prestigieuze project - waarmee de Nederlandse literatuurwetenschap de hoop had gekoesterd eindelijk te kunnen wedijveren met de grote literairhistorische realisaties van het buitenland - een te betreurenswaardige zaak om niet af en toe in herinnering te worden gebracht; het kan immers geen kwaad de vakgenoten aldus tot enig gewetensonderzoek aan te zetten. Mislukking inderdaad, want zelfs al mocht de voorziene reeks in extremis alsnog worden voltooid in welke vorm dan ook, dan moet de tijdsafstand van meer dan een halve eeuw die het begin (1939) en het eventuele einde van de onderneming zou scheiden onvermijdelijk zorgen voor dermate grote discrepanties inzake conceptie en samenstelling, up-to-date-heid en methodologie dat die de wetenschappelijke waarde van het geheel hopeloos zouden hypothekeren. Het zijn dus ongetwijfeld niet louter commerciële motieven geweest die de uitgevers ertoe hebben aangezet om wat de hekkesluiter van de reeks had moeten worden, het deel namelijk dat de periode van de vernieuwing van na '80 in de Zuidnederlandse literatuur in beeld brengt, uiteindelijk als afzonderlijke publikatie op de markt te brengen. Al kan men het anderzijds natuurlijk blijven betreuren dat het concept van de GLN aldus definitief opgegeven lijkt te zijn. (Men had bijvoorbeeld ook kunnen opteren voor een dubbele presentatie, respectievelijk in én buiten reeksverband).

Onmiddellijk zij trouwens gesteld dat dit monumentale overzicht van ‘de opbloei van de Vlaamse literatuur van Teirlinck-Stijns tot L.P. Boon’ niet slechts een materieel indrukwekkende, maar vooral ook een in menig opzicht geslaagde prestatie mag heten, of men ze nu in de context van de GLN dan wel als zelfstandige publikatie wenst te beoordelen. Overigens heeft die wat dubbelzinnige uitgangspositie onvermijdelijk voor methodologische problemen gezorgd waarvan de hoofdredacteuren zich blijkens hun ‘Woord vooraf’ (gedateerd 1984) terdege bewust waren. Zij voelden zich met name verplicht enerzijds de oorspronkelijke, zuiver diachronisch opgevatte literairhistorische conceptie van hun voorgangers te continueren, met nadruk op groepen, bewegingen, perioden, maar anderzijds toch ook hun eigen, nieuwere, structuralistische en/of literatuursociologische inzichten met betrekking tot ‘de interne organisatie van de tekst’ - het boek ontstond tussen 1973 en 1982 - tot hun recht te laten komen (5). Het resultaat is dan ook een - overigens veelal erg bevredigend - compromis tussen synthese en analyse geworden, waarbij niet alleen de groei en de ontwikkeling van de generaties en tijdschriften geschetst worden, maar zoveel mogelijk ook ‘de gedaanteverwisselingen van de genres’ aan het licht komen (7). Van ‘Arm Vlaanderen’ tot ‘De Voorstad groeit’ is aldus in de eerste plaats een geschiedenis van de literatuur geworden, in

[p. 559]

de letterlijke zin van teksten, literaire opvattingen, stijl- en structurele ontwikkelingen, zodat het biografische en in mindere mate het tijdscontextuele element ofwel consequent geweerd ofwel tot het strikte minimum gereduceerd werd (eventueel ook opgevangen in het voetnotenapparaat). Dit belet overigens niet dat de historische en zeker de comparatistische dimensies van het literaire communicatieproces voortdurend en bewust in het oog worden gehouden (cf. 4-5), al gebeurt dat in de praktijk niet even nadrukkelijk in alle onderdelen. Het hoofdstuk over de avant-garde is bijvoorbeeld het enige dat ingeleid wordt door een breedvoerige Europese situatieschets.

Het boek is opgebouwd uit een zevental kloeke hoofdstukken, elk geschreven door een eigen specialist, die in twee grote delen gegroepeerd zijn. Het eerste deel, de periode 1888-1916 bestrijkend, is geheel gericht op de vernieuwingsbeweging rond Van nu en straks en behandelt achtereenvolgens de voorgeschiedenis ervan - zich hoofdzakelijk afspelend in de Nederlandsche Dicht- en Kunsthalle en het genootschap De Distel-(M. Rutten), het tijdschrift en de generatie Van nu en straks zelf (R. Vervliet) en wat met een ietwat dubbelzinnige formule ‘het verloop’ van de beweging wordt genoemd, de nageschiedenis met name (A.M. Musschoot). In het tweede deel, dat de periode 1916-1946 in kaart brengt waarin vernieuwing en traditie deels alterneren, deels similtaan optreden, komen vervolgens aan bod: de ‘modernistische doorbraak’, met andere woorden de Vlaamse bijdrage tot de historische avant-garde (P. Hadermann), het toneel (C. Tindemans), de antimodernistische strekkingen (L. Gillet) en de vernieuwing in de roman (M. Dupuis). In tegenstelling tot wat de titel en de ondertitel zouden kunnen doen vermoeden, vormt L.P. Boon niet het eigenlijke sluitstuk van de geschetste evolutie. Dupuis neemt in zijn - in 1941 eindigend - romanoverzicht immers nog wel de jonggestorven Kamiel van Baelen op, maar diens generatiegenoten Boon, Daisne, Lampo en Van Aken komen niet meer voor behandeling in aanmerking, al debuteerden ook zij nog vóór 1946.

De literatuurgeschiedenis die ons hier geboden wordt, steunt in ruime mate op de rol van de tijdschriften als generatievormende en poëticaal richtinggevende instanties. De werkwijze die door de meeste auteurs wordt gevolgd, bestaat er dan ook in uit te gaan van een of meer representatieve tijdschriften (Nederlandsche Dicht- en Kunsthalle, Van nu en straks, Vlaanderen, Dietsche Warande en Belfort, Vlaamsche Arbeid, De Boomgaard, Ruimte, 't Fonteintje enz.), waarvan de geschiedenis geschetst en de inhoud alsmede de kritische principes geanalyseerd worden, en daarna het oeuvre van de voornaamste medewerkers te belichten in aparte, overwegend chronologisch gerangschikte monografische paragrafen. Die monografietjes zijn wel zo geconcipieerd dat ze de (o.m. tijds-)grenzen van de tijdschriftmedewerking overschrijden door eventueel ook later werk van de betrokkenen te behandelen. Aansluitend bij Van nu en straks krijgt bijvoorbeeld Buysse een hoofdstukje van nagenoeg 12 bladzijden toebedeeld, waarin zijn hele romanproduktie bestudeerd wordt, hoewel zijn eigenlijke medewerking aan het blad minimaal was.

Toch krijgt de lezer de indruk dat in het tweede deel meer en meer van dit ordeningsprincipe wordt afgeweken: het wordt al iets minder expliciet toegepast in het hoofdstuk over de avant-garde, maar vooral daarna blijkt veeleer het genrecriterium de structuur van het boek te gaan bepalen. Reeds Hadermanns bijdrage beperkt zich feitelijk tot de poëzie, terwijl het avant-gardetheater (Vlaamsch Volks-

[p. 560]

tooneel, Teirlinck e.a.) stilzwijgend naar het toneelhoofdstuk van Tindemans gedelegeerd wordt. Hoewel evenmin uitdrukkelijk in de titel aangegeven, handelt Gillets antimodernistisch hoofdstuk nagenoeg uitsluitend over de (meer traditionele) poëzie tussen 1921 en 1948, terwijl de romanontwikkeling van 1913 tot 1941 door M. Dupuis voor zijn rekening wordt genomen en, zoals gezegd, eerder in het teken van de vernieuwing geplaatst. Dat heeft onder meer tot gevolg dat Maurice Roelants tweemaal aan de orde komt, eerst als schrijver van traditionalistische poëzie en vervolgens nog eens als vernieuwer van de (psychologische) roman. Men zou dus kunnen stellen dat de stevige opbouw van het boek naar het einde toe iets aan eenheid en overzichtelijkheid inboet, indruk die trouwens in de hand wordt gewerkt door bepaalde formele wijzigingen in de schikking en de typografie. Zo valt het te betreuren dat Dupuis zijn hoofdstuk over de roman uiterlijk minder duidelijk structureert dan zijn voorgangers en met name afstapt - iets waarin Gillet hem ten dele reeds was voorafgegaan - van het tot dan gehuldigde systeem van apart getitelde auteurskapitteltjes. Een bijkomend gevolg hiervan is dat de namen van grote romanciers als Elsschot of Walschap in de inhoudsopgave ontbreken.

Maar het compositorische evenwicht dreigt nog meer verbroken te worden door de laatste drie hoofdstukken, die, omdat ze blijkbaar geen logische plaats konden krijgen binnen het geheel, zowat als bijlagen fungeren. Om te beginnen vraagt de lezer zich al af waarom - vooral met betrekking tot deze periode - essay en kritiek (R. Henrard) en literatuurwetenschap (P. Mertens-Fonck) zo nodig gescheiden moesten worden behandeld. De taak van deze medewerkers was trouwens weinig benijdenswaardig, aangezien vooral over het essayistische werk (Van Langendonck, Vermeylen, Van Ostaijen enz.) het belangrijkste al was gezegd, zodat herhaling onvermijdelijk werd. Bovendien onderscheiden deze stukken zich van de voorgaande onderdelen door allerlei afwijkingen inzake tijdsbegrenzing en chronologie: ze hebben betrekking op de hele door het boek bestreken periode, zodat Henrard zich verplicht ziet opnieuw bij Van nu en straks te beginnen; ze gaan eerder systematisch dan chronologisch te werk - Vermeylen komt bijvoorbeeld na Mussche en Kuypers ter sprake (503), Van de Woestijne naar aanleiding van Van Cauwelaert (509) enz. - en vooral overschrijden ze het elders gerespecteerde tijdskader. Dat maakt bijvoorbeeld dat naoorlogs essayistisch werk van Daisne en Lampo hier nog wel vermeld wordt (510), terwijl diezelfde auteurs met hun zoveel belangrijker romanoeuvre, zoals gezegd, door Dupuis terecht uit zijn overzicht werden geweerd. Vooral van de door mevrouw Mertens-Fonck genoemde literatuurhistorici en hun publikaties zijn er heel wat die geheel na de terminus ad quem 1946 vallen (b.v. Lissens' literatuurgeschiedenis, de meeste publikaties van Rutten, verder Van Elslander, De Paepe, Keersmaekers, Aerts, Weisgerber enz. (513-515)).

Tenslotte is er nog het - overigens uitstekende - stuk van J.-M. Klinkenberg over de Franstalige literatuur in Vlaanderen. We hebben er zelf herhaaldelijk voor gepleit, alvast voor de negentiende eeuw, het Franstalige literaire systeem dat toen in Vlaanderen naast het Nederlandstalige functioneerde mee bij de geschiedschrijving van de Vlaamse letteren te betrekken. Maar hier hebben we in feite veel minder te maken met een systematisch overzicht van de Franstalige bijdrage tot de Vlaamse literatuur in de betrokken periode dan met een geheel apart staand essay van literairsociologische aard over de Vlaamse ‘mythe’ in de Frans-Belgische letteren en dan nog wel van bij haar oorsprong na 1830. Het is wel bijzonder jammer dat een waardevolle en oorspronkelijke bijdrage, allicht als gevolg van een com-

[p. 561]

municatiestoornis tussen redactie en medewerker, aldus ongewild haar doel mist en als een wat vreemde eend in de bijt voorkomt.

Ziet men een onderneming van deze omvang vandaag nog bezwaarlijk door één persoon tot een goed eind brengen-zoals het W.J.M.A. Asselbergs in 1951 blijkbaar nog gelukte met betrekking tot de vernieuwing in het Noorden (GLN, dl. 9) -, dan is uit het voorgaande voldoende gebleken dat ook het coördineren van een team van medewerkers zeker niet zonder problemen verloopt. We willen daarover niet nodeloos verder doorgaan, al zou er natuurlijk nog kunnen gewezen worden op andere verschillen in conceptie en uitwerking tussen de respectieve onderdelen (b.v. wat de omvang en de samenstelling van het voetnotenapparaat betreft) of op de vermoedelijk al even onontkoombare overlappingen en herhalingen (vergelijk de stukken over Van Langendonck in hoofdstukken I en II). Eventueel zou men zich ook kunnen afvragen of het evenwicht tussen (periode- of tijdschrift-)synthese en (auteurs-)analyse niet soms in het gedrang komt wanneer de laatste uitdijt tot een bijna zelfstandige studie van 28 pagina's zoals in het geval Van Ostaijen (293-320). Maar we beseffen wel dat we hiermee al gevaarlijk dicht in de buurt zitten van de persoonlijke en dus subjectieve appreciatie. Bovendien moet het duidelijk geworden zijn dat de hierboven gemaakte opmerkingen vrijwel uitsluitend slaan op meer uiterlijke en formele aspecten van de opbouw van het boek en dus hoogstens schoonheidsvlekjes signaleren die in geen enkel opzicht zijn intrinsieke en wetenschappelijke kwaliteiten aantasten die boven elke twijfel verheven zijn.

Want wat we toch vooral zouden willen beklemtonen is dat deze boeiend en indringend geschreven literatuurgeschiedenis in menig opzicht vernieuwend, oorspronkelijk en baanbrekend te noemen is. Laten we immers niet vergeten dat het de allereerste keer is dat de periode van het modernisme in de Zuidnederlandse letteren zo breedvoerig en vooral op wetenschappelijk niveau bestudeerd wordt. Dat betekent bijvoorbeeld dat we voor het eerst zo'n volledige, systematische en op archiefonderzoek gesteunde behandeling van het Van nu en straks-tijdperk aangeboden krijgen. Te meer is het te betreuren dat de redacteuren nog niet konden beschikken over de volledige reeks brievenedities met betrekking tot het ontstaan van het tijdschrift zoals die ondertussen door het Centrum voor de Studie van het Vlaamse Cultuurleven is bezorgd (Het ontstaan van Van nu en straks. Een brieveneditie 1890-1894, Antwerpen, 1988, 2 dln.) (cf. 6, 8/noot 2). Maar al even nieuw is natuurlijk de analyse van de bijdrage van de diverse Vlaamse tijdschriften of de ontwikkelingsschets van de Vlaamse roman in het interbellum. Dat betekent ook dat een hele reeks auteurs en werken in de schijnwerper worden geplaatst die tot dusver voor consecratie door de ‘grote’, de officiële literatuurgeschiedschrijving nog nauwelijks in aanmerking kwamen, maar tevens dat daarbij soms verrassend nieuwe accenten worden gelegd. Opmerkelijk is bijvoorbeeld de aandacht die wat in de schaduw gebleven romanciers als Marcel Matthijs (467-470) en René Berghen (482-484) bij Dupuis krijgen; Matthijs verdient volgens hem zelfs een ereplaats naast Walschap en Roelants als romanvernieuwer en wordt dan ook consequent boven Zielens gewaardeerd (470). Ander pluspunt is ongetwijfeld dat ‘randfiguren’ uit het grensgebied tussen Vlaamse en Frans-Belgische literatuur, die vroeger soms tussen kaai en schip terecht dreigden te komen, thans de plaats krijgen die hun toekomt: zo de Antwerpse avant-gardegangmaker en constructivist Michel Seuphor - die zijn eigenlijke naam wel Fernant (en niet Fernand) Berckelaers spelde (289)-(356-358) of de vaak vergeten surrealistische dichter Marc. Eemans (358-

[p. 562]

359).

In zijn ‘Terugblik en vooruitzicht’ probeert Weisgerber bij wijze van besluit de literaire ontwikkeling binnen de beschreven tijdsspanne te synthetiseren in termen van periodecode. Hij onderscheidt er met name drie: de periode 1893-1916 (Van nu en straks), in het teken staand van een eclectische synthese van naturalistische, impressionistische, symbolistische, neo-romantische (decadente) en formalistische tendensen; de periode 1916-1927 (het expressionisme), waarin zowel humanitaristische als autonomistische (het organische expressionisme) strekkingen zich manifesteerden; en de periode 1927-1949, waarvan de-eerder onduidelijke - code in een nieuwe, in het teken van de mens geplaatste synthese van estheticisme en collectivisme zou dienen te worden gezocht. Daarop aansluitend zou dan, van 1949 af, een vierde code volgen, die van de experimentalistische neo-avant-garde. Het is hier uiteraard niet de plaats om de discussie over de periodecodes te heropenen - of beter: voort te zetten. Maar toch kunnen we ons afvragen of het wel zinvol is het concept periodecode, in de zin althans van dominante code - en dat wordt hier toch gesuggereerd (530, 532, 535) -, ook toe te willen passen op vage, intern sterk gedifferentieerde en in hun heterogeniteit dus weinig geprofileerde gehelen als bijvoorbeeld de periode 1927-1949.

De informatieve waarde van het boek wordt nog aanzienlijk ondersteund door het indrukwekkend bibliografisch apparaat waarmee het uitgerust is. We doelen daarbij niet slechts op de eigenlijke ‘Bibliografie’ van liefst 47 bladzijden die het werk - samen met een personenregister - afrondt en die de secundaire literatuur naar de behandelde perioden rubriceert, maar ook op de ‘Aantekeningen’ bij sommige hoofdstukken - vooral bij de eerste twee - die heel wat bijkomende informatie verstrekken. Al bij al dus een bijzonder waardevol en voortaan onmisbaar werkinstrument bij de studie van de Nederlandse letteren, maar bovendien een smaakvol uitgegeven boekdeel - uitgevoerd in het royale formaat van de GLN-reeks, zij het als paperback, op de kaft versierd met motieven uit Van de Veldes bekende titelvignet voor Van nu en straks -, dat trouwens een ereplaats verdient op de boekenplank van elk belangstellend literatuurliefhebber. Men kan tenslotte slechts hopen dat deze publikatie de definitieve spoorslag zal blijken te zijn om ook het allerlaatste nog ontbrekende GLN-deel - de negentiende eeuw in Vlaanderen betreffend - zonder verder verwijl af te werken; dat zou dan eventueel, samen met Van ‘Arm Vlaanderen’ tot ‘De Voorstad groeit’, toch nog een mooi en zinvol ‘Vlaams’ tweeluik kunnen opleveren waarmee ook de uitgever eer kan inleggen.

Walter Gobbers