De Nieuwe Taalgids. Jaargang 82

[p. 242]

Dat is mijn pakkie-an niet

J.W. de Vries

In 1982 vestigt H.F.W. Luiking in Onze Taal 51, 7/8 de aandacht op het gebruik van pakkie-an in door hem genoteerde uitingen als ‘zolang er geen grote problemen zijn is het een pakkie-an voor de zedenpolitie’ en ‘zonder Cruijff overigens, die in andere sportswear doet dan die het Nederlands elftal gehouden is te dragen, en die derhalve zegt dat Adidas/Oranje zijn pakkie-an niet meer is’. Luiking suggereert dat dit woord geen verbastering van het Maleise (Indonesische) woord pakaian ‘kleding’ is, maar van bagian ‘deel’. In de jaren die erop volgen, nemen de woordenboeken het woord op met de klankvorm pakkie-an, en altijd in conteksten met een bezittelijk voornaamwoord en het bijwoord niet (dat is mijn pakkie-an niet) en met semantische parafraseringen als ‘daar heb ik niets mee te maken’, ‘dat ligt niet op mijn weg’, ‘dat is mijn taak, zorg niet’: Wolters' Ster Woordenboek Nederlands Kleine Koenen, samengesteld door C.A. de Ru, uit 1983; Van Dale. Groot woordenboek van hedendaags Nederlands van P.G.J. van Sterkenburg en W.J.J. Pijnenburg (1984), en de erop gebaseerde tweetalige woordenboeken (met vertalingen als das is nicht mein Bier, c'est pas mon turf, that is not my department) en Handwoordenboek hedendaags Nederlands (1988). Geen van deze woordenboeken geeft aanwijzingen over de oorsprong. Wolters' Woordenboek eigentijds Nederlands Grote Koenen van M.J. Koenen en J.B. Drewes uit 1986 doet dat wel: het woord, gespeld als pakkian, heeft bagian als bron, daarin Luiking volgend. Van Dale. Groot woordenboek der Nederlandse taal van G. Geerts en H. Heestermans, met medewerking van C. Kruyskamp (1984), acht pakkie-an een verbastering van pakaian, door de auteurs als pakean gespeld en, verwarrend, Maleisisch genoemd. Verwarrend, omdat de brontaal Indonesisch, eventueel Maleis is, en niet Maleisisch, de naam voor de officiële taal van ondermeer Maleisië. De ‘Grote Van Dale’ neemt dus een andere bron aan dan de ‘Grote Koenen’.

De ‘Grote Van Dale’ wijkt nog in een ander opzicht af, maar nu van alle woordenboeken uit de jaren tachtig. Naast pakkie-an in de vermelde betekenis is het lemma pakean opgenomen met de semantische omschrijving ‘pak, kostuum’ in de contekst een witte pakean. Sinds de 7e druk uit 1950 wordt bij het lemma opgemerkt dat het in de volkstaal verbasterd is tot pakkie-an in de contekst een mooi pakkie-an.

Het woord pakean ‘pak, kostuum, kleding’ komt vanaf de jaren dertig tot aan de jaren tachtig (en, zoals we zagen, in de ‘Grote Van Dale’ ook later) in de woordenboeken voor. Niet in het Woordenboek der Nederlandsche taal (WNT). In de beschrijvingen van het woord pakean zijn verschillen te constateren. Eens is men het over het meervoud: pakeans. Minder eens is men het over het genus: M.J. Koenen's Verklarend handwoordenboek der Nederlandse taal uit 1937 (18e druk) geeft ‘mannelijk’, maar de 26e druk uit 1966 van H.J. Koenen en J. Endepols geeft ‘mannelijk’ en ‘onzijdig’, zoals ook Van Dale. Nieuw handwoordenboek der Nederlandse taal uit 1956 (7e druk). Opmerkelijk is de ‘Grote Van Dale’ uit 1950: het woordgeslacht is ‘mannelijk’ (een witte pakean), maar uit het voorbeeld een mooi pakkie-an blijkt dat de verbasterde vorm onzijdig is, niet uit de genusaanduiding. Kramers'

[p. 243]

woordenboek Nederlands, bewerkt door C.B. van Haeringen, 16e druk (1973) vermeldt alleen ‘onzijdig’. Mogelijk is reeds aan het einde van de jaren vijftig, maar zeker in de jaren zestig het genus veranderd: erna vindt men uitsluitend ‘onzijdig’. De klemtoon is ook veranderd. Koenen 1937 en Koenen-Endepols 1966 leggen de klemtoon op de tweede syllabe, maar de ‘Grote Van Dale’ uit 1961 op de laatste, zoals ook Kramers uit 1973 en alle woordenboeken na dit jaar.

Een korte tussenbalans: pakean evolueerde van een de-woord naar een het-woord, de klemtoon verplaatste zich van de tweede naar de laatste syllabe en één woordenboek geeft een nevenvorm, namlijk pakkie-an. De betekenis is ‘pak, kostuum, kleding’. Alle woordenboeken wijzen op de Indonesische herkomst, sommige vermelden ook dat het woord in een ‘Indische omgeving’ wordt gebruikt. Tot 1980 geeft geen woordenboek de precieze bron. Na 1980 is het woord verdwenen, behalve in de ‘Grote Van Dale’. Na 1980 komt wel een ander woord voor, pakkie-an, maar met een andere betekenis en een beperkt gebruik: het wordt voorafgegaan door een bezittelijk voornaamwoord en veelal vergezeld van een negatie. Een enkele keer wordt ook een sociolinguïstische beperking vermeld: het woord pakkie-an is informeel (Van Dale. Groot woordenboek Nederlands-Frans). De band tussen het nieuwe pakkie-an en het oude pakean wordt alleen gelegd door de ‘Grote Van Dale’, en wel via de al langer bestaande woordvorm pakkie-an. Deze verklaring is ook te vinden in P.A.F. van Veen Sprekende getuigen. Over de herkomst van onze woorden (Baarn: Mingus, 1987): ‘de kaalkop is onze aanpassing van de veel gegeten vis kakap en het pakkie (a) an al dan niet deftig van pakaian = kleding, van pakai = gebruiken, aantrekken van kleren’. De ‘Grote Koenen’ van Drewes neemt als bron bagian ‘deel, aandeel’ aan.

Eén ding is zeker: het woord pakean ‘kostuum, kleding’ is in het Algemeen Nederlands verdwenen. In het jargon van enkele groepen komt het nog wel voor, zoals in het mariniersjargon: pakean deftig ‘passagierstenue, net uniform, net pak’ (B. van Dam en C. Vervoort Het Maleis in het mariniersjargon. Doctoraalscriptie Vakgroep Nederlands. Leiden 1987). Blijft te beantwoorden de vraag of pakkie-an in de collocatie dat is mijn pakkie-an niet als bron bagian heeft (Luiking-Drewes' ‘Grote Koenen’), óf via het Nederlandse pakean het Indonesische woord pakaian (‘Grote Van Dale’).

Voor de verklaring van Luiking-Drewes lijkt de betekenis van bagian in het Indonesisch te pleiten. Het woord betekent ‘deel’, ‘aandeel’, ‘deelname’, ‘afdeling’. De uitingen hal ini bukan bagian saya of ini bukan bagian saya betekenen naast ‘dat is mijn deel, enz. niet’ ook wel ‘dat is mijn taak, zorg niet’, vooral in het taalgebruik van sprekers met een andere moedertaal dan het Indonesisch (correct Indonesisch is echter ini bukan perkara saya ‘mijn zaak’, of ini bukan susah saya ‘mijn zorg’). Indonesisch, voorheen Maleis, in vreemde mond zou dan de brontaal zijn. De stemloze initiale p zou verklaard kunnen worden uit herinterpretatie van de stemhebbende b, die met name door Indonesisch sprekende Javanen fortis wordt gerealiseerd. De interpretatie van de stemhebbende velare occlusief /g/ als k is nog bevredigender te verklaren: in het Nederlands komt het foneem /g/ niet voor. De finale klemtoon in pakkie-an is niet in strijd met de klemtoon in de brontaal; het Indonesisch bezit geen vast - betekenisonderscheidend dan wel vormkenmerkend - woordaccent, waardoor de realisering met finaal accent mogelijk is.

Voor de uit de ‘Grote Van Dale’ te destilleren verklaring pleit de woordvorm. Een /i/ in de voorlaatste syllabe in plaats van een /e/ komt meer voor als deze

[p. 244]

syllabe ongeaccentueerd is; vergelijk de uitspraak van lineair. De realisatie van /ai/ als /e/ is in het Indonesisch, zeker op Java, niet ongebruikelijk. Het is lastiger een bevredigende verklaring te geven voor de betekenisontwikkeling van ‘pak, kostuum, kleding’ naar ‘taak, zorg’. De materiaalverzameling van het WNT - in dit woordenboek komt noch pakean noch pakkie-an voor, zoals reeds is opgemerkt - bevat één citaat. De modemedewerkster van NRC-Handelsblad, Merel Laseur, schrijft op 24 maart 1973: ‘om daar, elk met drie pinda's te genieten van een heel ander pakkie-an, de voorjaars- en zomershow van ons alles (sic!) Max’. Uit de contekst wordt duidelijk dat met pakkie-an niet alleen verwezen wordt naar de getoonde kleding: eerst worden weinig interessante shows bezocht, maar daarna (bij ‘Max’) wordt een belangwekkende collectie aangetroffen. De groep een heel ander pakkie-an kan geparafraseerd worden met ‘iets heel anders’, een betekenis die niet ver verwijderd is van ‘een ander deel’. Een vergelijkbare verschuiving vindt men ook in het al geciteerde ‘zonder Cruijff overigens, die in andere sportswear doet dan die het Nederlands elftal gehouden is te dragen, en die derhalve zegt dat Adidas/Oranje zijn pakkie-an niet meer is’. De betekenis ‘kleding’ speelt mee, maar in deze collocatie ook ‘het is zijn zorg niet’, een aspect dat bij Laseur ontbreekt. De gegevens op grond waarvan deze betekenisverschuiving aangetoond kan worden, zijn schaars, maar uitgesloten is ze toch niet.

Er valt meer op te merken. Het woord pakkie-an wordt door de taalgebruiker geassocieerd met het woord pak, dat er etymologisch niet mee verwant is. Dit blijkt uit de geschreven woordvorm, maar ook voorbeelden als ‘leegstand is ons pakjeaan’ (Telegraaf 24 februari 1988). Het woorddeel pakkie is geïnterpreteerd als het diminutief van pak. Mogelijk speelt in de betekenisverschuiving ook mee de door het WNT bij pak, dat overigens in verband wordt gebracht met het werkwoord pakken, gegeven parafrase ‘dat is precies wat ik hebben moet’ van dat is juist mijn pak.

Een derde verklaring is dat het woord pakean, later pakkie-an, het betekenisfacet ‘pak, kostuum, kleding’ in de loop van de jaren zestig en zeventig heeft verloren, en in dezelfde tijd de betekenis van een ander woord dat er klankvormelijk op lijkt, maar slechts in enkele collocaties gebruikt wordt, heeft verkregen. Een verhaspeling van woorden door overeenkomst in de klankvorm.

Tenslotte, een van de drie bewijsplaatsen van de Taalbank van het Instituut voor Nederlandse Lexicologie ondersteunt wat recente woordenboeken melden: ‘Laatst zag ik een film over kinderverblijven. Dat is mijn pakkie-an nog niet want ik heb geen kinderen.’ (Marjo van Soest en Anja Meulenbelt Mannen wat is er met jullie gebeurd? 1984, p. 304.) De anderen missen niet in de contekst, wat op uitbreiding van de gebruiksmogelijkheden wijst: ‘Dat jullie zo nodig de grote ridder moeten uithangen, is jullie “pakkie an”.’ (Samenwerken moet je leren. 1981, p. 101); ‘Daar heb ik geen moer mee te maken. Dat is zijn pakkie an.’ (A.C. Baantjer De Cock en de moord op de melodie. 1983, p. 78).