De Nieuwe Taalgids. Jaargang 82

[p. 40]

Het voorzetselvoorwerp
Een zinspatroon in wording

A.M. Duinhoven

1 Inleiding

Het voorzetselvoorwerp is een onduidelijke en daardoor intrigerende grammatische categorie, die tot een aantal interessante taalkundige beschouwingen aanleiding heeft gegeven.¹ De aanduiding voorzetselvoorwerp is een contradictio in terminis. Objecten zijn immers naamwoorden of naamwoordgroepen; voorzetselgroepen doen dienst als bijwoordelijke bepaling. In een zin als Jan wacht op de trein echter voelen we als taalgebruikers een nauwe band tussen werkwoord en voorzetsel. Daardoor lijkt de voorzetselgroep uiteen te vallen in een adverbiaal deel en een min of meer op zichzelf staande naamwoordelijke constituent: Jan [wacht op] de trein. Oppervlakkig gezien hebben we met een voorzetselgroep te doen, maar de gelijkenis met een zin als Jan verwacht de trein is groot. In beide gevallen lijkt de trein het directe object.

Ondanks alle meningsverschillen is iedereen het hierover eens. Dat er iets als een voorzetselvoorwerp bestaat, is buiten kijf. Wat echter is de status van dit ‘voorzetselvoorwerp’, is het een syntactische categorie zoals het directe of indirecte object, of hebben we te doen met een specifieke betekenisontwikkeling van de combinatie van werkwoord en voorzetsel?² Er zijn heel wat pogingen gedaan om het voorzetselvoorwerp formeel te determineren. Wanneer het om een van de bijwoordelijke bepaling onderscheiden syntactische categorie zou gaan, moeten er immers vormelijke kenmerken kunnen worden aangewezen. In bepaalde situaties moet het voorzetselvoorwerp zich anders gedragen dan de overige voorzetselbepalingen.

Schermer-Vermeer (1988) bespreekt de in de taalkundige literatuur gehanteerde criteria op grond waarvan het voorzetselvoorwerp geïdentificeerd zou kunnen worden: het gaat om een ‘vast’, niet-vervangbaar, voorzetsel; er is een betekenisoppositie tussen [werkwoord + vast voorzetsel] en het werkwoord in combinatie met een willekeurig voorzetsel; [werkwoord + vast voorzetsel] vormt een betekeniseenheid; het voorzetselvoorwerp is niet-weglaatbaar; werkwoord en voorzetselvoorwerp kunnen niet worden gescheiden (^?wachten zal Jan op de trein), noch anderszins geïsoleerd (^?Jan wacht en wel op de trein); in tegenstelling tot de bijwoordelijke bepaling kan het voorzetselvoorwerp voorkomen in ‘gekloofde zinnen’ (als waarop Jan wacht, is de trein; *waarop Jan wacht, is het perron); het voorzetselvoorwerp kan voorkomen als bijzin, aangekondigd door een voornaamwoordelijk bijwoord (Jan wacht erop, dat de trein komt; *Jan wacht erop, dat het perron ...).

Hoewel deze criteria in vele gevallen het intuïtief gevoelde onderscheid tussen bijwoordelijke bepaling en voorzetselvoorwerp zichtbaar maken, zijn ze in twee

1 Vgl. met name de beschouwingen van Mars 1969, Paardekooper 1986, Schermer-Vermeer 1987, Van den Toorn 1971 en Zwaan 1972.

2 Dit standpunt wordt door Mars 1969 en Schermer-Vermeer 1988 verdedigd. Het laatste artikel geeft een goed overzicht van alle pogingen om het voorzetselvoorwerp formeel te definiëren.

[p. 41]

opzichten niet bevredigend. Ze zijn niet selectief genoeg, waardoor sommige bijwoordelijke bepalingen niet worden uitgesloten; ofwel ze brengen niet alle verbindingen aan het licht die op grond van intuïtie en traditie voorzetselvoorwerp worden genoemd. Dat brengt Schermer-Vermeer tot de conclusie dat het niet om een syntactische categorie zou gaan, doch om een bijzondere, op de woordbetekenissen gebaseerde verhouding tussen werkwoord en voorzetselgroep.

Hieronder wordt betoogd, dat sommige voorzetselbepalingen de sprong naar voorzetselvoorwerp hebben gemaakt.³ Daardoor is er wel degelijk een nieuwe syntactische categorie ontstaan. Of misschien kunnen we in dit stadium nog beter zeggen, dat de categorie bezig is te ontstaan. Niet alle voorzetselgroepen die traditioneel tot de voorzetselvoorwerpen worden gerekend, behoren daar (reeds) toe. Het feit dat we te doen hebben met een onvoltooide ontwikkeling, verklaart de problemen ten aanzien van determinering en afgrenzing.

3 Uit [[Jan wacht] op de trein] is deze structuur ontstaan: [Jan wacht op de trein], waarbij de lexicale betekenis van het voorzetsel sterk is gereduceerd.

2 Kern en periferie

De termen voorzetselbepaling en voorzetselvoorwerp refereren aan een algemeen aanvaarde tweedeling in de zin, namelijk die tussen de objecten en de adverbiale bepalingen. Schematisch gezien is de persoonsvorm, in het hedendaags Nederlands in combinatie met het expliciete subject, als het meest essentiële element in de zin te beschouwen.⁴ Meestal gaan subject en persoonsvorm vergezeld van een of meer noodzakelijke, niet-weglaatbare bepalingen, de objecten.⁵ Tezamen vormen [subject + persoonsvorm + objecten] de kern van de zin. Deze kern kan worden uitgebreid met weglaatbare, en daardoor min of meer zelfstandige, bepalingen in de periferie. De tegenstelling kern: periferie betreft de syntactische, contextvrije verhoudingen. In een bepaalde gesprekssituatie kan een perifere, bijwoordelijke bepaling van cruciaal belang zijn.

Kenmerkend voor de bepalingen binnen de kern, die we primaire bepalingen zullen noemen, is het feit dat ze niet-weglaatbaar zijn. In ik verwacht regen bijvoorbeeld kan regen wel door een ander naamwoord worden vervangen, maar er is een naamwoordelijke bepaling vereist. Daaruit volgt dat het werkwoord, ook al noemen we dat in tegenstelling tot hulp- en koppelwerkwoorden ‘zelfstandig’, toch in zekere zin onzelfstandig is. En voor het substantief (hoewel het ‘zelfstandig naamwoord’ heet) geldt dat ook. Kortom, we hebben in ik verwacht regen met het werkwoordpatroon [iets verwachten] te doen, en regen is de invulling van de verplichte

4 De persoonsvorm is in oorsprong een samenstelling van werkwoordstam en persoonsaanduiding. Het subject vormde een specificerende bepaling. Geleidelijk aan werd het zinspatroon [S + Vf] verplicht. De resten in het Nederlands van subjectloze persoonsvormen zijn zeldzaam. Vgl. over zinnen zonder expliciet subject: Duinhoven 1984 en de aldaar genoemde literatuur.

5 Hierbij hebben zich onder meer deelwoorden als kern van het gezegde en de predicaatsnomina aangesloten. Ik beperk me hier echter tot de grove contouren. Vgl. verder § 7 hieronder.

[p. 42]

naamwoordelijke bepaling.⁶ De nauwe band tussen werkwoord en bepaling komt in de grammaticale terminologie tot uitdrukking. We spreken van overgankelijke werkwoorden met een lijdend voorwerp, in tegenstelling tot onovergankelijke werkwoorden zonder direct object. Maar het aspect van onzelfstandigheid blijft in de terminologie onderbelicht.

We zijn zelfs geneigd de bijkomstige, secundaire, bijwoordelijke bepalingen als minder zelfstandig te beschouwen dan de primaire naamwoordelijke bepalingen, juist omdat de laatste tot de kern behoren, essentieel zijn. In informatief opzicht is dat juist, maar syntactisch gezien is het object sterker afhankelijk van het werkwoord dan de bijwoordelijke bepaling, die een op zichzelf staande, afgeronde mededelingseenheid, een losse toevoeging, vormt.

Samenvattend: de objecten behoren tot de zinskern, het zijn primaire bepalingen bij het werkwoord, onzelfstandig en niet-weglaatbaar. Bijwoordelijke bepalingen behoren tot de periferie van de zin; het zijn secundaire bepalingen bij het werkwoord, zelfstandige en weglaatbare toevoegingen.

6 Er zijn ook objecten die niet slechts in categoriaal, syntactisch opzicht verplicht zijn, maar ook individueel, lexicaal een vaste verbinding met het werkwoord vormen; alarm slaan, broodbakken, een kik geven, de plaat poetsen, theedrinken zijn daarvan maar enkele voorbeelden. We hebben dan niet met een lexicale invulling te doen van een bestaande syntactische categorie, maar met een lexicale aanvulling bij het werkwoord. De grens is vlottend. Ook de scheiding tussen kern en periferie is niet zo scherp als we terwille van de beschrijving zouden wensen. Dat zal ook uit het vervolg blijken.

3 Naamvallen en voorzetsels

Dat de onderscheiding van kern en periferie niet slechts een semantische verhouding representeert, doch als een gefixeerde, syntactische oppositie moet worden beschouwd, maakt de ontwikkeling der naamvallen duidelijk.⁷ De naamvalsuitgang, aanvankelijk een afleidingssuffix, vervulde een functie vergelijkbaar met het voorzetsel nu. Niet voor niets kan des heren worden geparafraseerd met van de heer. Het naamvalssysteem is zo goed als geheel verdwenen. In plaats van de verbogen naamwoorden gebruiken we nu onverbogen naamwoorden èn voorzetselgroepen. De keuze wordt bepaald door de oppositie kern en periferie. De objecten in de kern zijn naamwoorden zonder meer. In de periferie doen voorzetselgroepen dienst als bijwoordelijke bepaling.

De ontwikkeling is begrijpelijk. Door de nauwe binding met het werkwoord is de functie van de objecten ook zonder voorzetsel duidelijk genoeg. Het werkwoord bepaalt, hoe het object moet worden geïnterpreteerd. Het behoeft geen uitleg, dat wie een steen gooit, met die steen gooit. Wie een steen pakt, raakt de steen aan; wie een steen breekt, breekt door de steen. We zijn ons van deze betekenisverhoudingen nauwelijks bewust. Overheersend is de nauwe band tussen werkwoord en object, de wederzijdse afhankelijkheid, waardoor werkwoord en object tezamen betekenis dragen. Gegeven het feit dat werkwoord en naamwoord samenhoren, behoeft de aard van de samenhang niet expliciet, door middel van voorzetsels, te worden aangeduid.

Bij de bijwoordelijke bepalingen, die zelfstandige mededelingseenheden vormen en die slechts een losse en toevallige binding met het werkwoord hebben, moet de aard van het verband in de meeste gevallen wel worden verduidelijkt. Dat heeft

7 Voor een uitvoeriger beschouwing zij verwezen naar Duinhoven 1984-1985.

[p. 43]

ertoe geleid dat naarmate het lexicale element in de naamvallen vager werd, de behoefte groeide om de aard van het verband door middel van voorzetsels en bijwoorden expliciet te maken. Er zijn echter nog steeds bijwoordelijke bepalingen zonder voorzetsel.⁸

8 Voorzetsels kunnen vooralsnog achterwege blijven in bijwoordelijke bepalingen waarin de aard van het verband duidelijk uit de woordbetekenis blijkt, zoals in hij woonde hier een jaar;wij lopen een kilometer. Maar ook dan zijn vaak toevoegingen mogelijk die het bijwoordelijk karakter onderstrepen: hij woonde hier een jaar lang; gedurende een jaar; wij lopen een kilometer ver.

4 Vorm en betekenis

We stuiten hier op een syntactische onderscheiding in het hedendaags Nederlands (bijwoordelijke bepalingen tegenover objecten, gekenmerkt door het al dan niet gebruiken van voorzetsels), waarbij het formele verschil slechts globaal correspondeert met het functionele. Dat lijkt in strijd met de stelling dat met betekenisverschil een vormverschil moet corresponderen: het ‘een-op-een-principe van vorm en betekenis’. Naar ik meen, bewijst de onvolkomen parallellie tussen vorm en betekenis iets anders.

De vorm waarmee betekenis correspondeert, is niet wat we waarnemen, maar wat we aanwezig achten. Net als in de fonologie waarin we naast klanken fonemen, abstracte vormen, onderscheiden, moeten we in de syntaxis een onderscheid maken tussen de fysische vorm en de vorm in de geest, het besef van de taalgebruikers. Fonemen, woorden en woordgroepen worden ons niet als zodanig gepresenteerd. In de stroom van klanken herkennen we woorden, in de stroom van woorden patronen. Het zijn deze woordvormen en syntactische patronen in de geest van de taalgebruikers die met betekeniselementen corresponderen.

In de tijd dat zowel objecten als bijwoordelijke bepalingen door dezelfde verbogen naamwoorden werden aangeduid, moet er toch een verschil zijn geweest tussen verplichte, nauw met het werkwoord verbonden bepalingen, en optionele, zelfstandige toevoegingen. Er moeten in het besef van de taalgebruikers geleidelijk aan twee patronen zijn ontstaan:

[V + object]_kern en [[V] _kern + bijw. bepaling _periferie]

De realiteit van deze patroonvorming blijkt pas later, wanneer naamvallen in objectsfunctie door onverbogen naamwoorden, en naamvallen in de periferie door voorzetselgroepen worden vervangen.⁹

9 Op elk moment in de taalgeschiedenis dus kunnen er voor de taalgebruikers syntactische patronen reëel zijn en betekenis dragen, terwijl die abstracte patronen nog niet, of nog niet consequent tot uiting komen in fysisch waarneembare vormkenmerken. In deze situatie spreekt men van homonymie:

	abstracte vorm 1 - betekenis 1
fysische vorm 1
	abstracte vorm 2- betekenis 2

De wetenschap dat homonymie voorkomt, ontslaat ons overigens niet van de plicht naar formele kenmerken te zoeken. Een (nog) ontbrekende of onvolledige correspondentie tussen fysische en abstracte vorm is echter geen afdoende argument om het bestaan van een syntactische categorie te ontkennen.

[p. 44]

Genitief- en accusatiefobject

Het ontbreken van een waarneembaar vormelijk onderscheid kan het wel moeilijk maken een abstract vormverschil met de daarbij behorende betekenis te blijven onderscheiden. Doordat zowel genitieven als accusatieven in objectsfunctie hun uitgangen verloren, kon in het besef van de taalgebruikers het verschil verdwijnen dat aanvankelijk tussen genitief- en accusatief-object bestond. In beide gevallen ging het aspect van afhankelijkheid-van-het-werkwoord overheersen; de aard van de relatie, het semantische verschil dat door de naamvalsuitgangen tot uitdrukking werd gebracht, raakte op de achtergrond.

De genitief duidde op een betekeniscomplex waarin nu eens het aspect van herkomst, dan weer het aspect van scheiding, of juist van bezit, of globaler van betrekking op de voorgrond stond. In alle gevallen vormde het nomen in de genitief het uitgangspunt, de oorsprong, en kon daardoor in abstracte zin ook als oorzaak worden beschouwd. Doordat de genitief de herkomst of het vertrekpunt aangaf, was er ten aanzien van de door het verbum aangeduide werking sprake van een fasering: hetgeen door het naamwoord in de genitief werd aangeduid, ging vooraf, werd al aanwezig gedacht voordat de werking plaats vond.

Dit in tegenstelling tot de accusatief waarop de werking juist was gericht. De werking moest al zijn begonnen voordat het accusatief-object erbij werd betrokken. In vele gevallen dankte het direct object zelfs zijn bestaan aan de werking, en deze verhouding kan in vele verbindingen van werkwoord en object nog steeds worden vastgesteld (als in het kind tekent een boom; zij schrijft een boek). Tezamen met het formele onderscheid tussen genitief en accusatief is het verschil in chronologie tussen werkwoord en genitief- resp. accusatiefobject vervaagd,¹⁰ al is het nog niet geheel verdwenen. In beide gevallen ervaren wij een nauwe band tussen werkwoord en voorwerp; de aard van de relatie wordt niet meer tot uitdrukking gebracht en kan slechts door interpretatie worden vastgesteld.

10 Het besef van de ‘causale chronologie’ zal mede zijn verzwakt door de daaraan tegengestelde woordvolgorde (nl. eerst het werkwoord, dan het genitief-object), en door het feit dat de werking bij handelingswerkwoorden van het subject, de agens, uitgaat, waardoor een nieuw soort chronologie is ontstaan.

6 Oorzakelijk voorwerp en direct object

De genitief-betekenis heeft zich het langst gehandhaafd in die gevallen waarin de chronologie duidelijk te herkennen was, namelijk in causale bepalingen. Het ‘oorzakelijk voorwerp’ is nog steeds niet geheel verdwenen, maar het is in de ontleedpraktijk op school een beruchte categorie. En ook taalkundigen zijn geneigd het verschil tussen oorzakelijk voorwerp en direct object als historisch en niet meer bestaand te beschouwen, althans in zinnen met een handelingswerkwoord. In zinnen met een (intransitief) naamwoordelijk gezegde als ik ben het gepraat moe en ik ben dit werk gewend kan men bezwaarlijk van een lijdend voorwerp spreken. Hier wordt de term ‘oorzakelijk voorwerp’ nog gebruikt, ook wanneer de causale relatie niet meer evident is.

Er is, gelet op corresponderende voorzetselbepalingen als in (1) en (2)

(1) ik ben het gepraat moe	t.o.	ik ben moe van het gepraat
(2) ik ben dit werk gewend	t.o.	ik ben gewend aan dit werk

[p. 45]

eenzelfde oppositie als tussen ik vraag toestemming en ik vraag om toestemming; hij begint de operatie en hij begint met de operatie; zij eet de soep en zij eet van de soep. In de eerste zin van elk paar hebben we, naar algemeen wordt aangenomen, met een direct object te doen. Daarom moet men ook bij naamwoordelijke gezegden als in (1) en (2) naast voorzetselbepalingen wel objecten onderscheiden. Hier is de traditionele benaming ‘oorzakelijk voorwerp’ gehandhaafd, die in de gegeven voorbeelden ook inhoudelijk nog van toepassing is, daar de vermoeidheid door het praten ontstaat en de gewenning door het werk. Maar lang niet altijd is het causale verband zo duidelijk.

In elk geval zijn we bij handelingswerkwoorden geneigd er overheen te zien en de oorspronkelijke genitief-objecten als directe objecten te beschouwen.¹¹ We zullen aan de overgang van genitiefobject naar direct object wat ruimer aandacht schenken, omdat zich ten aanzien van de oorzakelijke voorzetselbepaling een vergelijkbare ontwikkeling aftekent in de richting van het (directe) voorzetselvoorwerp. Bij vele werkwoorden die in het Middelnederlands nog de tweede naamval regeerden,¹² is de genitief tot een object geworden dat zich niet of nauwelijks onderscheidt van een oorspronkelijke accusatief. Vergelijk onder meer:

aanklagen, afstaan, beginnen, behoeven, belijden, drinken, erkennen, eten, gadeslaan, gebruiken, geven, zich herinneren, horen, ledigen, loochenen, lusten, missen, nodig hebben, nuttigen, ondernemen, ontberen, ontgaan, ontkennen, ontlopen, ontwijken, proeven, schuwen, smaken, te doen hebben, te boven komen, vergeten, verkrijgen, verlaten, vragen, wagen.

Niet bij al deze werkwoorden is passivering gewoon. Zo zijn de volgende zinnen dubieus: hulp wordt behoefd; het voorval wordt door mij herinnerd; de hond wordt door mij gehoord; de melk wordt door het kind niet gelust; verzorging wordt door de bejaarden ontbeerd; het genoegen wordt gesmaakt; de klap wordt te boven gekomen; het boek wordt vergeten; de les wordt verlaten. Dat betekent, dat de werkwoorden niet alle in dezelfde mate transitief geworden zijn. Het verschil tussen de oorspronkelijke ‘genitief-’ en ‘accusatief-objecten’ is dus nog niet geheel verdwenen. Niet alle genitieven zijn trouwens tot object geworden. In vele gevallen is de tweede naamval vervangen door een voorzetselbepaling, onder meer bij de navolgende werkwoorden:

acht slaan op, afgaan op, beginnen met iets (naast iets beginnen), behoefte hebben aan, belangstellen in, zich bemoeien met, zich beroemen op, zich beroepen op, iemand beroven van, iemand beschuldigen van, genade hebben met, genezen van, genieten van, zich hoeden voor, zich inspannen voor, zich kwijten van, letten op, macht hebben over, zich ontfermen over, zich onthouden van, oppassen voor, sterven van, sterven aan,

11 Daartoe zal in het bijzonder het feit bijdragen, dat het subject een agens is. Vgl. noot 10.

12 Stoett 1923, § 167: ‘Het aantal werkwoorden, dat in het Mnl. den genitivus regeert, is zeer groot. Men kan ze verdeelen in de volgende groepen’: werkwoorden + partitieve genitief; werkwoorden van geestelijke en lichamelijke gewaarwording; werkwoorden met relatieve, separatieve of causale genitief; werkwoorden die uitdrukken ‘beginnen met, denken aan, zorgen voor, verzoeken om, streven naar, beschuldigen, erkennen, loochenen’. Het is voor ons zaak te begrijpen, waarom in al deze gevallen een genitief werd gebruikt. We worden gedwongen tot een concept van de betekenis van de genitief, dat in alle vormen van gebruik een rol speelt.

[p. 46]

streven naar, zich troosten met, twijfelen aan, iemand verlossen van, zich verwonderen over, verzoeken om (naast iets verzoeken), vragen naar, vragen om (naast iets vragen), vrede hebben met, zorg dragen voor, zorgen voor.

De overgang naar een (direct) object werd bij vele werkwoorden verhinderd doordat er al een lijdend voorwerp aanwezig was. Maar bij aanvankelijk intransitieve werkwoorden kon de genitief, wanneer de chronologie zich niet opdrong, in een object overgaan. Zo is de partitieve genitief in ic drinke wijns en de relatieve genitief in ic logene des tot lijdend voorwerp geworden. Wanneer de nomina in de genitief een grotere zelfstandigheid hadden,¹³ werden ze tot prepositieconstituent.¹⁴

13 Het vraagt een nauwkeuriger analyse dan in dit verband zinvol is, om uit te maken in welke gevallen men voor een voorzetselbepaling koos dan wel voor een naamwoord zonder meer. Generaliserend gesproken moet de mate van zelfstandigheid van de genitief doorslaggevend zijn geweest. Een herkenbaar verschil in chronologie tussen genitief en werking vergroot de zelfstandigheid van de genitief; een onduidelijke betrekking lijkt zeer op de eveneens vaak onbestemde verhouding tussen werking en accusatief (> direct object), waarin een tijdsverschil niet of nauwelijks kan worden aangewezen.

14 Wanneer ze niet als onderwerp werden opgevat van in oorsprong subjectloze werkwoorden (des wondert mi > het verwondert me; miner sonden rouwet mi > mijn zonden berouwen me). Deze ontwikkeling kunnen we hier buiten beschouwing laten.

7 Direct object en bijwoordelijke bepaling

Vatten we de ontwikkelingen samen. Door de mogelijkheid al dan niet gebruik te maken van voorzetsels konden er twee (in oorsprong semantische categorieën als) syntactische categorieën gefixeerd raken: de objecten (primaire bepalingen binnen de zinskern) en de bijwoordelijke bepalingen (secundaire bepalingen in de periferie). Wezenlijk in deze categorisering is de mate van gebondenheid aan het werkwoord, waardoor de objecten niet en de bijwoordelijke bepalingen wel weglaatbaar zijn.¹⁵

Maar er is ook een onderscheiding verloren gegaan. Het verschil in chronologie dat de oppositie genitief: accusatief inhield, speelt bij de objecten nauwelijks nog een rol. Afgezien van het indirect object, dat hier buiten beschouwing kan blijven,¹⁶ is er eigenlijk nog maar één object, het directe object, dat aan belang heeft gewonnen, maar aan betekenis heeft ingeboet. In vele gevallen kan het lijdend voorwerp niet meer worden beschouwd als het object waarop de handeling is gericht, het doel en eindpunt van de werking. De betekenis is vervaagd en veralgemeend. Het direct object is nu het voorwerp waarop de werking betrekking heeft, waarmee gebeurt wat door het werkwoord wordt uitgedrukt. In dit opzicht is er een duidelijk verschil met de bijwoordelijke bepalingen, die in hoge mate zelfstandig zijn. Een bijwoordelijke bepaling is een afgeronde mededelingseenheid, die niet door de werking wordt aangetast. Met het directe object gebeurt iets, met de bijwoordelijke

15 Weglaatbaarheid is een criterium waarover gemakkelijk meningsverschillen ontstaan. We komen hierop terug in § 9, sub 1.

16 Het datief-object, dat niet aan de werking voorafgaat of daarop volgt, doch dat bij de werking is betrokken en daarmee synchroon is verbonden, heeft zich nog gehandhaafd. In gevallen echter waarin een ander object ontbreekt, bestaat de neiging het indirect object als direct object te interpreteren, het voorwerp waarop de werking betrekking heeft. Bij aanvallen, geloven, loven, naderen, ontmoeten, ontwijken, vertrouwen, volgen bijvoorbeeld hebben we van de oorspronkelijke datief geen weet meer.

[p. 47]

bepaling niet.

Het onvermijdelijke tekort van elke synchrone beschrijving is, dat er wordt vastgelegd wat in beweging is. Dat levert onscherpe beelden op. We moeten ons bewust zijn van de dynamiek, de verandering. Genitief- en accusatiefbepaling zijn grotendeels verdwenen en vervangen door een andere tweedeling, die tussen object en bijwoordelijke bepaling. Maar ook deze scheiding, die in formeel opzicht nog niet eens ten volle zijn beslag heeft gekregen, is niet absoluut. De grens wordt telkens overschreden. De neiging bestaat de zinskern te vergroten door de opname van elementen uit de periferie.¹⁷ Er zijn uit de taalgeschiedenis verschillende immigratiegolven bekend.

Bij herhaling zijn met intransitieve werkwoorden bijwoorden verbonden en tenslotte tot een lexicale eenheid versmolten. De nominale constituent die met het bijwoord een perifere, secundaire bepaling vormde, werd nu afhankelijk van het nieuwe samengestelde werkwoord, het werd een object binnen de zinskern:

Vkern [bijwoord + N] periferie

→

[bijwoord-V + N] kern

In het hedendaags Nederlands kunnen we de gevolgen van drie successieve verschuivingen nog waarnemen in de navolgende categorieën overgankelijke werkwoorden.

1 Afleidingen van intransitieve werkwoorden voorzien van het prefix be-, als in bekomen, belopen, bepraten, bespreken, bereiken, betreden en bevaren. De etymologie van be- is doorzichtig.¹⁸ We hebben met het locale bijwoord bi, d.i. ‘bij’ te doen, zodat we uit kunnen gaan van de oorspronkelijke mededeling iet bi comen‘(iets nabij komen)’, dat via iet bìcomen tot een onscheidbaar samengesteld werkwoord werd: iet bicòmen. In onbetoonde positie werd bi- tot be- gereduceerd. Vergelijkbaar zijn afleidingen met ont- in de betekenis ‘van ... weg’, als in iemand of iets ontgaan, ontlopen, ontvluchten, ontwijken. Terwijl de afleidingen met be- een ‘accusatief-object’ regeren, hebben we bij werkwoorden met ont- te doen met de pendant van het genitief-object.

2 Onscheidbare samenstellingen van intransitieve werkwoorden met een bijwoord, als doorlòpen, doorstààn, omzeìlen, ondergààn, overlòpen, overstròmen. De verbindingen zijn zo hecht, dat het bijwoord niet langer als specificerend wordt ervaren, wat gevolgen heeft voor de accentuering.

3 Talrijk zijn de scheidbare verbindingen van intransitieve werkwoorden met een bijwoord, als bìnnenkomen, bìnnenzeilen, dòòrkijken, dòòrlopen, ìngaan, ìnlopen, uìtgaan, uìtvaren. Het is niet in alle gevallen evident dat we de afhankelijke nominale constituent in zinnen als zij zeilen de haven binnen en ik kijk het boek door reeds als object kunnen beschouwen. De scheidbaarheid van naamwoord en bijwoord wijst daar echter wel op: deze haven kun je niet binnenzeilen, ik zal het boek morgen doorkijken.

In de drie genoemde gevallen wordt de naamwoordelijke constituent door het bijwoord de zinskern binnengeloodst. Er ontstaat een vaste band tussen werkwoord en bijwoord, en het naamwoord dat nauw met het bijwoord is verbonden, wordt daardoor afhankelijk van de combinatie [werkwoord + bijwoord]. De

17 Vergelijk noot 5 hierboven.

18 Vgl. Franck-Van Wijk-Van Haeringen 1949; Van Loey 1970, p. 244; De Vries 1971.

[p. 48]

vraag is nu of een vergelijkbare ontwikkeling zich ook voordoet bij verbindingen van werkwoord en voorzetselgroep. Kan ook een voorzetsel, dat geen zelfstandige constituent is zoals het bijwoord, zo nauw met een werkwoord verbonden raken, dat werkwoord en voorzetsel een eenheid vormen, waaraan pas in tweede instantie het naamwoord wordt gehecht: [[V + voorzetsel] NC]? Of verloopt de ontwikkeling anders, en maakt juist het naamwoord de sprong van periferie naar kern?¹⁹ Of heeft de voorzetselbepaling als geheel de grens overschreden?

19 Dat dit gebeurt, bewijst een waarschuwingsbord van Rijkswaterstaat: ‘Deze weg wordt niet gestrooid’. Hier wordt echter, anders dan bij het voorzetselvoorwerp de prepositie weggelaten.

8 Vaste voorzetsels

Vrij algemeen worden voorzetselvoorwerpen getypeerd als voorzetselgroepen met een ‘vast’ voorzetsel. Onvervangbaarheid van het voorzetsel duidt echter niet noodzakelijk op een bijzonder nauwe syntactische band. In vele gevallen laten de semantische verhoudingen maar één voorzetsel toe: de onvervangbaarheid van het voorzetsel wordt dan uitsluitend door de betekenis bepaald (vgl. drinken uit een glas). Daarbij komt, dat vele voorzetsels elkaar semantisch overlappen. De keuze, ook wanneer die globaal genomen door de betekenisverhoudingen wordt gedicteerd, is daardoor ten dele door de traditie bepaald. Ook dat betekent een zekere vastheid (vgl. grenzen aan, terwijl we toch zeggen de grens ligt bij; verwijzen naar staat tegenover refereren aan; naast in of te Brussel is slechts in België mogelijk).

Verbindingen kunnen worden gelexicaliseerd. Daarbij ontwikkelt de woordgroep als geheel een eenheidsbetekenis, die soms sterk kan afwijken van de som der woordbetekenissen. Voorzetsels in dit soort verbindingen zijn niet uitwisselbaar. Het zijn dus wederom ‘vaste’ voorzetsels. Wanneer hangen aan in letterlijke zin wordt gebruikt, is de keuze van het voorzetsel door de semantische verhoudingen bepaald: hangen aan een touw tegenover hangen in de wind, op de tocht, voor het raam. In overdrachtelijke zin echter, als in zij hangt aan haar vader is aan verplicht. Kan de nominale constituent hier nog naar believen worden ingevuld, in vele gevallen is de voorzetselbepaling als geheel gelexicaliseerd, waardoor geen van de elementen verwisselbaar is. Zo kan men figuurlijk slechts bij en niet op de pakken neerzitten, terwijl bij de koffers neerzitten slechts een letterlijke betekenis heeft.

Het is duidelijk, dat de vaste band tussen werkwoord en voorzetsel niet noodzakelijk op een nauwe syntactische samenhang wijst, doch ook door beperkingen van semantische aard en door lexicalisering kan worden veroorzaakt. Het omgekeerde is wel waar: de nauwe band tussen werkwoord en voorzetselgroep, die we moeten aannemen wanneer we van voorzetselvoorwerp spreken, houdt in dat de prepositieconstituent niet-weglaatbaar is. Het naamwoordelijke deel kan wel worden vervangen (zij denkt over een voetreis, over een boottocht). Het voorzetsel vormt de constante, ook al zijn er, met verschil van betekenis, bij sommige werkwoorden verscheidene voorzetsels mogelijk (vgl. denken aan, om, over). De veronderstelling is gerechtvaardigd, dat de syntactische verbondenheid is voortgekomen uit een sterke lexicale binding, wat zowel de vastheid van het voorzetsel verklaart, als de waarneembare betekenisspecialisatie, die vaak als overdrachtelijk of abstract wordt omschreven.²⁰ De cruciale vraag die we moeten be-

20 Vergelijk de uitkomst van het onderzoek van Van Driel e.a. 1978.

[p. 49]

antwoorden is nu: welk betekeniselement van niet-lexicale aard voegt de nauwe syntactische band tussen werkwoord en voorzetselgroep toe aan de betekenisaspecten die op rekening van de lexicale verbinding kunnen worden geschreven? Wanneer we dit op de syntactische verhoudingen gebaseerde betekeniselement niet kunnen definiëren, is de syntactische status van het voorzetselvoorwerp een illusie.

9 De betekenis van het object

Op grond van intuïtie en traditie ben ik vooralsnog geneigd de voorzetselvoorwerpen als een syntactische categorie te beschouwen. Aangenomen moet dan worden dat voorzetselgroepen de sprong hebben gemaakt van bijwoordelijke bepaling naar object, van secundaire naar primaire bepaling. Wat is er dan precies veranderd?

1 Het eerste gevolg moet zijn, dat de voorzetselgroep niet-weglaatbaar is. Dit criterium is op grond van twee factoren moeilijk te hanteren. Ook bijwoordelijke bepalingen kunnen binnen een gegeven context onmisbaar zijn, en bovendien ten gevolge van lexicalisering niet-weglaatbaar. De weglatingsproef is daarbij niet klakkeloos toe te passen, doch vergt een goede verstaander. In ik zoek mijn vulpen mag het object niet ontbreken; de bijwoordelijke bepaling in ik zoek (naar mijn vulpen) is niet verplicht. Laten we nu in de eerste zin mijn vulpen weg, dan resteert geen on grammaticale zin; we vervallen dan in het tweede zinstype. Doordat we telkens met hetzelfde werkwoord zoeken te doen hebben, is het voor velen echter moeilijk in te zien, dat zoeken (vgl. je zoekt niet goed) een andere syntactische structuur heeft dan iets zoeken, en dat dientengevolge de betekenissen verschillen.²¹

Hetzelfde geldt voor het vaker besproken verschil tussen het indirect object en de omschrijving door middel van de bijwoordelijke bepaling met aan of voor. In de opvatting die in de zin ik geef Kees een boek tot uiting komt, is Kees onmisbaar voor het tot stand komen van de bedoelde werking, anders dan in ik geef een boek (aan Kees).

2 In de tweede plaats moet de verbinding tussen werkwoord en voorzetselvoorwerp tot stand komen voordat eventuele andere bepalingen van invloed zijn. Vergelijken we [hij werkt aan zijn conditie] met [hij werkt] aan zijn bureau. Het is wel mogelijk de nauwere band tussen werkwoord en voorzetselgroep in de eerste zin aan te tonen. Isolering van de voorzetselconstituent is hier dubieus: ^?het is aan zijn conditie dat hij het liefste werkt tegenover het is aan zijn bureau dat hij het liefste werkt; ^?hij werkt en wel aan zijn conditie tegenover hij werkt en wel aan zijn bureau; ^?hij werkt en doet dat aan zijn conditie tegenover hij werkt en doet dat aan zijn bureau. Onduidelijk blijft evenwel, of we hier met een syntactische dan wel met een lexicale verbinding te doen hebben.

3 Hierboven is beschreven hoe genitief- en accusatief-object samenvallen in één on-

21 Duidelijk is wel, dat het werkwoord in combinatie met een object aan belang inboet, waardoor er betekenisreductie optreedt. Daardoor kan men bijvoorbeeld een vulpen zoeken (‘halen’, ‘willen hebben’) zonder echt te zoeken. M.i. kan de betekenisreductie worden gezien als een gevolg van de onzelfstandigheid van het werkwoord, dat steeds weer met een naamwoordelijk complement werd aangevuld, waardoor de toevoeging van een object tenslotte een syntactische noodzaak werd. Wanneer men omgekeerd aanneemt, dat de betekenisreductie van het werkwoord de toevoeging van een object bewerkt, blijft de betekenisreductie zelf onverklaard.

[p. 50]

gedifferentieerd direct object, waarin alleen de afhankelijkheid van het werkwoord telt en de aard van de relatie onbelicht blijft. Voor het voorzetselvoorwerp zou dus ook moeten gelden, dat het voorwerp, de nominale constituent, direct met de werking verbonden wordt gedacht. Het voorzetsel moet slechts dienen om die verbinding tot stand te brengen. De lexicale bijdrage die het voorzetsel levert, moet van ondergeschikt belang zijn. In zinnen als zij wacht op haar vader, hij werkt aan zijn presentatie, ik reken op Jan, men twijfelt aan de goede afloop lijkt de keuze van het voorzetsel inderdaad volkomen willekeurig. In alle gevallen betreft de werking het object: het wachten geldt haar vader, het werken betreft zijn presentatie, Jan is in de berekeningen betrokken, de twijfel betreft de goede afloop.²² De aard van de relatie is niet van belang. Het voorzetsel is niet veel meer dan een syntactisch verbindingswoord. Het feit dat de prepositie vast is, meestal niet vervangbaar door een ander voorzetsel, niet-oppositioneel en daardoor verplicht onbetoond, bevorsdert uiteraard de reductie der lexicale betekenis.

4 Het voorzetselobject is, ongeacht het gebruikte voorzetsel, het voorwerp waarop de werking gericht is, waarop de werking wordt betrokken. Maar daarmee kan de kous niet afzijn. Ook in bijwoordelijke bepalingen kan de prepositie aangeven, dat de werking betrekking heeft op de zelfstandigheid in de voorzetselgroep. Wat is in essentie het onderscheid tussen Jan denkt over een vakantie (in de betekenis ‘hij denkt erover vakantie te nemen’) en Jan mijmert over een vakantie?

In beide zinnen gaan de gedachten van Jan uit naar de vakantie. Maar opvallend is, dat in de eerste zin die vakantie in de toekomst moet liggen, in de tweede zin kan het om herinneringen gaan. In de eerste zin is de voorzetselgroep niet, in de tweede wel weglaatbaar en van het werkwoord te scheiden: ‘Jan zit te mijmeren, en wel over een vakantie’. Daartegenover is ‘Jan zit te denken, en wel over een vakantie’ geen voor de hand liggende interpretatie. Van cruciaal belang lijkt het volgende verschil te zijn: in de eerste zin denkt Jan erover een vakantie te nemen [werking]; in de tweede zin wordt de vakantie als een feit gepresenteerd.Dit verschil kan in verband worden gebracht met het hierboven beschreven onderscheid tussen object en bijwoordelijke bepaling: naast [Jan plant een vakantie] en [Jan fietst] in zijn vakantie staan [Jan denkt over een vakantie] en [Jan mijmert] over een vakantie. Het object is onzelfstandig, afhankelijk, betrokken bij de werking, de dynamiek van het werkwoord. Er gebeurt iets met het object. De bijwoordelijke bepaling daarentegen is een zelfstandige mededelingseenheid, die verwijst naar een onafhankelijk, op zichzelf staand, onaantastbaar, onveranderlijk gegeven. Het onzelfstandige object is vluchtiger, het wordt door de werking geraakt, aangetast, het object is veranderlijk.

Wanneer we nu Jan wacht op de trein vergelijken met Jan wacht op het perron, kan eenzelfde verschil worden geconstateerd. Welbeschouwd wacht Jan niet op de tastbare, aanwijsbare, materiële trein, doch op de komst van de trein. Het wachten betreft de trein, er gebeurt iets met de trein, de trein is bij de werking betrokken, de trein is dynamisch, veranderlijk, de trein komt. Het perron in de tweede zin daar-

22 Vergelijkbare omschrijvingen zijn niet mogelijk ten aan zien van bijwoordelijke bepalingen als hij wacht op het perron, hij werkt in een fabriek, ik reken op mijn calculator, men twijfelt aan alle kanten. Er zijn wel bijwoordelijke bepalingen waarin een parafrase met ‘betreffende’ toepasselijk is. Vgl. wat doe je voor de kost? wanneer bel je me over die schade? daarover is nog geen besluit genomen. Hier echter hebben we met weglaatbare bepalingen te doen. Een overgang naar voorzetselvoorwerp is hier evenwel goed denkbaar. Zie § 10.

[p. 51]

entegen is statisch en onveranderlijk, en wordt op geen enkel wijze door de werking beïnvloed.

Dat laatste geldt ook voor de voorzetselgroepen in verbindingen als grenzen aan, zoeken naar, zondigen tegen, die op grond van het vaste voorzetsel vaak tot de voorzetselvoorwerpen worden gerekend. In Nederland grenst aan België, ik zoek naar mijn vulpen, en hij zondigt tegen het rookverbod gebeurt er niets met België, mijn vulpen of het rookverbod. Het zijn gegevenheden, feiten, onveranderlijke zaken.

10 Het directe voorzetselvoorwerp

Op grond van de betekenis valt er dus een duidelijke parallel te trekken tussen een deel van de traditionele voorzetselvoorwerpen en de directe objecten. Men zou kunnen overwegen de term voorzetselvoorwerp alleen te gebruiken voor deze beperkte groep prepositieconstituenten en te spreken van ‘direct voorzetselvoorwerp’. Maar ook dan is de begrenzing niet altijd scherp. Het voorzetselvoorwerp is een jonge en zich uitbreidende categorie. Laten we nader bezien waaraan de groei is toe te schrijven.

Door lexicalisatie kan er een nauw verband ontstaan tussen een werkwoord en een voorzetsel(groep), waarbij het nominale deel verwisselbaar blijft. De verhouding tussen werkwoord en bijwoordelijke bepaling kan dan worden geïnterpreteerd als die tussen werking en object. Dit zal vooral gebeuren bij intransitieve werkwoorden, waarin nog geen direct object aanwezig is, en wanneer het voorzetsel het betekeniselement ‘over, betreffende, ten aanzien van’ in zich heeft, dat immers ook de verhouding tussen werkwoord en direct object kenmerkt.

Het voorzetsel verschraalt dan tot een syntactisch woord. Het geeft voornamelijk de afhankelijkheid van de naamwoordgroep aan, nauwelijks nog de aard van de relatie. Deze afhankelijkheid wordt bij het directe object, na het verlies van de naamvalsuitgang, in het geheel niet meer tot uitdrukking gebracht. Daardoor blijft er tussen direct object en voorzetselvoorwerp naast alle overeenkomst ook een verschil bestaan. Het voorzetsel, dat een verbindend element is, geeft aan dat er nog een zekere afstand tussen werkwoord en voorwerp moet worden overbrugd. Daardoor is de binding tussen werkwoord en voorzetselvoorwerp minder nauw dan die tussen werkwoord en direct object. Dat verklaart de mogelijkheid die er in enkele gevallen bestaat, direct object en voorzetselvoorwerp te combineren.²³

Het nieuwe patroon [V + voorzetsel + object] _zinskern maakt zonder twijfel deel uit van de Nederlandse syntaxis. Maar in welke gevallen dit patroon toepasselijk moet worden geacht, is vaak een kwestie van beoordeling. De taalgebruikers kunnen daarover van mening verschillen. Het is al lastig te beslissen of we in hij vecht voor zijn leven al dan niet met een voorzetselvoorwerp te doen hebben: ‘hij vecht, met als inzet zijn leven’ (bijwoordelijke bepaling), of ‘hij vecht ervoor in leven te blijven’ (voorzetselvoorwerp). Naarmate de handeling van het fysieke vechten op de achtergrond raakt, zal men neigen naar de tweede interpretatie met een voorzetselvoorwerp. Hoewel het in hij rent voor zijn leven om dezelfde betekenisverhoudin-

23 Er kunnen wel voorzetselvoorwerpen ontstaan bij transitieve werkwoorden, terwijl de toevoeging van objecten aan de vaste verbinding van werkwoord en lijdend voorwerp hoogst zeldzaam is. Vgl. zij houdt rekening met hem; men dwingt mij tot een uitspraak; daarnaast ik stofzuig de kamer. Vgl. Luif 1986, p. 23; Paardekooper 1986, p. 175.

[p. 52]

gen gaat, dringt zich bij rennen de zelfstandige en absolute, onovergankelijke, handeling zo sterk op, dat een omschrijving ‘hij rent ervoor in leven te blijven’ (i.p.v. ‘hij rent, met als inzet zijn leven’) niet toepasselijk lijkt. Maar wie weet wat de analogie hier teweeg zal brengen.

11 De bijzin voorafgegaan door er

Stilzwijgend heb ik hierboven in de parafrase van de constructie met voorzetselvoorwerp gebruik gemaakt van bijzinnen aangekondigd door het voornaamwoordelijk bijwoond er. Dit criterium is reeds door Den Hertog 1903 (dl. 1, p. 74) aangelegd, en is sindsdien onder meer door Paardekooper (vgl. 1986, p. 168) en Zwaan 1972 toegepast. Gaan we uit van enkele onverdachte voorbeelden als zij wacht op de trein en ik reken op Karel, dan blijkt vervanging mogelijk door een bijzin voorafgegaan door er (zij wacht erop, dat de trein komt; ik reken erop, dat Karel helpt, aanwezig is, zijn best doet). Daarentegen kunnen zinnen als zij wacht op het perron en ik reken op een calculator niet op vergelijkbare wijze worden geparafraseerd. Wat deze omzetting nu precies bewijst, is noch door Den Hertog, noch door Paardekooper of Zwaan duidelijk gemaakt.²⁴

Er kan, dunkt me, een verband worden gelegd met de eigenschap die hierboven als kenmerkend voor het (directe) object, en daarmee voor het vergelijkbare voor-zetselvoorwerp, is beschouwd: met het directe object gebeurt iets. Daardoor ook is een omzetting in het passief mogelijk: Jan bouwt een boot; er wordt door Jan een boot gebouwd.²⁵ Deze parafrase maakt duidelijk, dat de boot niet statisch is; de boot komt tot stand. Ook in Jan zorgt voor de boot is de boot veranderlijk: Jan zorgt ervoor dat de boot wordt uitgerust, onderhouden, of verkocht. Door middel van de bijzin wordt expliciet gemaakt wat er met de boot gebeurt. Een vergelijkbare parafrase is uitgesloten ten aanzien van Jan zwemt voor de boot, waarbij de boot niet verandert. De vervanging door [er + bijzin] bewijst, dat het naamwoord in de voorzetselgroep dynamisch is, betrekking heeft op een gebeurtenis, deel uitmaakt van de werking.

Dat de bijzin moet worden aangekondigd door er, is een probleem op zichzelf. In Jan wacht op (dat) [dat de trein komt] zou dat de trein komt op het vaststaande feit duiden, dat de trein arriveert. Het zou om een gegeven gaan, en niet om een gebeurtenis; dus om ‘het feit dat de trein komt’. Hier verraadt zich nog de herkomst van het voegwoord dat, dat een aanwijzend voornaamwoord was. En aanwijzen kan men slechts wat er is. In mindere mate geldt hetzelfde voor het persoonlijk voornaamwoord het. Het gebruik van het is bovendien uitgesloten, doordat het na de meeste voorzetsels beklemtoond zou moeten worden: *ik wacht op hèt, dat de trein komt.

24 Schermer-Vermeer 1988 komt tot deze suggestie: ‘Het lijkt mij niet onwaarschijnlijk dat de aanwezigheid van het voorn, bijwoord in het geval van zgn. voorz.voorwerpzinnen, verband houdt met de herkenbaarheid van het zinsdeel als voorz.groep, waarbij wèl afhankelijkheid van het gezegde mogelijk is’.

25 De passieftransformatie is niet altijd mogelijk. In sommige gevallen is de door werkwoord en object aangeduide werking tot een toestand geworden (bij hebben, krijgen en houden, en werkwoorden die tot deze verba kunnen worden herleid). In deze gevallen gebeurt er niets met het ogenschijnlijke object. In andere gevallen is wat zich als direct object presenteert, in oorsprong een genitief-object. Ook dan brengt de werking in het object geen verandering teweeg. Zie hierboven § 5.

[p. 53]

Het voornaamwoordelijk bijwoord er houdt de meest vage verwijzing in. Er heeft als oorspronkelijk bijwoord niet slechts betrekking op aanwijsbare en abstracte zaken, maar ook op situaties en gebeurtenissen. Er heeft een vervagend effect, het ontneemt de dat-zin zijn rigide, statische karakter; als locaal bijwoord versterkt er het gebeur-aspect; de gebeurtenis vindt plaats. Jan wacht erop dat de trein komt kan wat gechargeerd als volgt worden geparafraseerd: ‘Jan wacht op het plaats vinden van de komst van de trein’, ‘Jan wacht op de gebeurtenis van het komen van de trein’.²⁶

26 Hier dringt zich de vergelijking op met het in oorsprong locale, doch sterk gereduceerde bijwoord er in zinnen als er blaft een hond, waar het blaffen inderdaad plaats vindt, dit in tegenstelling tot de zin een hond blaft. Op de overeenkomst met het passief als in er wordt een boot gebouwd en er wordt geschaatst is al gewezen.

12 Een oorzakelijk voorzetselvoorwerp?

De vervanging door een bijzin ingeleid door er onderscheidt de dynamische voorzetselvoorwerpen duidelijk van de statische bijwoordelijke voorzetselbepalingen. Voorzetselvoorwerpen kunnen dus worden vervangen door [er + bijzin]. Het omgekeerde echter is niet waar. We mogen niet alle dynamische voorzetselgroepen over één kam scheren. Het feit dat het om een gebeurtenis gaat, een werking, betekent niet noodzakelijk dat de voorzetselgroep van het werkwoord afhankelijk is. Het omgekeerde kan het geval zijn. De ene werking kan de andere veroorzaken.

In vele traditionele voorzetselvoorwerpen herkennen we zonder moeite omschrijvingen van vroegere causale genitieven. Vgl. zich ergeren aan, gemak hebben van, gebukt gaan onder, genieten van, een hekel hebben aan, klagen over, te lijden hebben van, ontbreken aan. Ook hier is vervanging mogelijk door [er + bijzin]: de gebeurtenis bewerkt de door het werkwoord uitgedrukte werking of lokt die uit. Zouden we hier dan met oorzakelijke voorzetselvoorwerpen te doen hebben?

Deze onderscheiding heeft twee bezwaren. Wanneer het causale aspect zich nog opdringt, bestaat er een duidelijke scheiding tussen oorzaak en werking. Dan hebben we dus met een bijwoordelijke bepaling te doen. En wanneer, net als bij het genitiefobject, het besef van de chronologie verdwijnt, is er een geleidelijke overgang van causale bepaling naar (direct) voorzetselvoorwerp. In zij bekommert zich niet om de kat en in hij hunkert naar erkenning bijvoorbeeld is het oorzakelijk verband niet langer evident. We zijn eerder geneigd aan te nemen dat de zorg en de hunkering op de kat resp. de erkenning gericht zijn. Vanwege deze geleidelijke overgang is er geen scherpe scheiding tussen (directe) voorzetselvoorwerpen en oorzakelijke voorzetselbepalingen.²⁷

27 Er bestaat in vele gevallen dan ook geen eenstemmigheid over de vraag of we met een bijwoordelijke (in oorsprong genitief-) bepaling te doen hebben of met een voorzetselvoorwerp. Zwaan 1972 beschouwt de voorzetselgroepen in zinnen als hij verdenkt mij van diefstal en hij ergerde zich aan Jans gedrag als weglaatbare bijwoordelijke bepalingen, (‘hij verdenkt mij, en wel van diefstal’; ‘hij ergerde zich, en wel aan Jans gedrag’), terwijl ze in het algemeen reeds tot de voorzetselvoorwerpen worden gerekend.

13 Besluit

De groep (directe) voorzetselvoorwerpen wordt dus langs twee wegen versterkt.

1 Er is een zekere aanwas vanuit bijwoordelijke bepalingen die aangeven, dat de

[p. 54]

werking op een persoon of zaak gericht is. De afgrenzing van het voorzetselvoorwerp tegenover de bijwoordelijke bepaling biedt op grond van de omzetting in een bijzin met er weinig moeilijkheden. Men moet evenwel op homonymie bedacht zijn. Een zin als Jan denkt aan de tandarts kan op twee wijzen worden geïnterpreteerd: Jans gedachten kunnen uitgaan naar de persoon van de tandarts, en hij kan eraan denken, dat hij een afspraak heeft voor een behandeling. In het eerste geval is aan de tandarts een bijwoordelijke bepaling, in het andere geval een voorzetselvoorwerp.²⁸

2 Bovendien vervaagt in vele gevallen de grens tussen oorzakelijke voorzetselbepaling (voorheen genitief) en (direct) voorzetselobject, zoals ook het onderscheid tussen oorzakelijk voorwerp en direct object is verdwenen. De verbinding tussen de oorzakelijke voorzetselgroep en het werkwoord is weliswaar losser dan die tussen werkwoord en (direct) voorzetselvoorwerp, maar dit onderscheid verdwijnt tezamen met het besef van de chronologie.

Het voorzetselvoorwerp is vooralsnog een allerminst duidelijk te omlijnen syntactische categorie. Anders dan het directe en het indirecte object (gevormd door naamwoordgroepen) onderscheidt het voorzetselvoorwerp zich niet formeel van de bijwoordelijke voorzetselbepaling. De sub 1 genoemde homonymie en de geleidelijke aanwas vanuit de causale bepaling (sub 2) maken een scherpe afbakening onmogelijk. Dat het voorzetselvoorwerp een syntactische categorie is, nauw aansluitend bij doch wel te onderscheiden van het directe object, lijkt me desalniettemin buiten kijf. Maar het is een categorie in wording.

28 Dit geldt ook voor de zin Jan denkt aan zijn afspraak, d.i. ‘hij denkt aan het feit dat hij een afspraak heeft’ [bijwoordelijke bepaling] resp. ‘hij denkt eraan dat hij een afspraak moet maken of nakomen’ [voorzetselvoorwerp].

Literatuur

ANS 1984. G. Geerts, W. Haeseryn, J. de Rooij en M.C. van den Toorn: Algemene Nederlandse Spraakkunst. Groningen enz. § 21.5.

Berg, B. van den 1969. Recensie van A. Kraak en W.G. Klooster: Syntaxis. Culemborg enz. 1968. In Ntg 62, p. 48-53.

Driel, H. van, M.C. van den Toorn, H.L.M. Vullings 1978. ‘Intuïties omtrent het voorzet-selvoorwerp’. In Gramma 2, p. 37-50.

Duinhoven, A.M. 1984. ‘Nieuwe subjecten in voorheen “subjectloze” zinnen’. In Leuvense Bijdragen 73, p. 295-314.

Duinhoven, A.M. 1984-1985. ‘Naamvallen’. In Spektator 14, p. 185-192.

Franck-Van Wijk-Van Haeringen 1949. N. van Wijk: Franck's Etymologisch woordenboek der Nederlandsche taal. 's-Gravenhage 1949^2. C.B. van Haeringen: Supplement. 's-Gra-venhage 1936.

Hertog, C.H. den 1903. Nederlandsche spraakkunst. Amsterdam^2. 3 dln.

Kollewijn, R.A. 1899. ‘Voorwerpen’. In Taal en Letteren 9, p. 465-480.

Loey, A. van 1970. Schönfelds Historische grammatica van het Nederlands. Zutphen.^8

Luif, J. 1986. In verband met de zin. Inleiding in de Nederlandse spraakkunst. Leiden.

Mars, F.K.M. 1969. ‘Over oorzakelijke en andere voorwerpen’. In Ntg 62, p. 368-376.

Paardekooper, P.C. 1986. Beknopte ABN-syntaksis. Eindhoven.^7 § 2.13.

Schermer-Vermeer, E.C. 1988. 'De grammatische status van het zogenaamde ‘voorzetselvoorwerp’. In Glot (te verschijnen).

Stoett, F.A. 1923. Middelnederlandse spraakkunst. Syntaxis. 's-Gravenhage.^3

Toorn, M.C. van den 1971. ‘Het voorzetselvoorwerp als nominale constituent’. In Studia

[p. 55]

Neerlandica 2, p. 114-129. Ook in H. Hulshof (ed.): Transformationeel-generatieve grammatica in artikelen. Groningen 1975.

Toorn, M.C. van den 1981. Nederlandse grammatica. Groningen.^7 § 1.8.

Vries, J. de 1971. Nederlands etymologisch woordenboek. M.m.v.F. de Tollenaere. Leiden.

Zwaan, F.L. 1972. ‘Het voorzetselvoorwerp’. In Levende Talen p. 347-350. Ook in F.L. Zwaan: Zwaanzinnigheden. Amsterdam 1974.