De Nieuwe Taalgids. Jaargang 81

[p. 243]

Schakels met het verleden

L.E. Wirth-van Wijk

1 De tweeklanken

Veel is er gediscussieerd in de Nederlandse fonetiek en fonologie over de tweeklanken ei, ui, ou. Het eerste element gaat zo geleidelijk over in het tweede, dat die overgang met het oor nauwelijks te bespeuren valt. Daarnaast is er onzekerheid over de waarde van het tweede element. Volgens de metingen van de trillingsgetallen door Mol (zie de tabel in Van den Berg's Foniek, p. 20) eindigt de ou ergens bij de [o], de ui ergens in de buurt van [Ø] en de ei komt niet verder dan [I]. Dat zijn trillingsgetallen van trillingen die veroorzaakt worden door de tongarticulatie; met liparticulaties houdt Mol geen rekening.

Van den Berg (p. 31) verwijst daarnaast nog naar S.G. Nooteboom, Production and perception of vowelduration (p. 49, 50) waar laatstgenoemde constateert dat de tweeklanken ei, ou en ui zich in hun duur net gedragen als de lange vocalen.

Van den Berg komt tenslotte tot de conclusie dat fonologisch gezien de tweede elementen van de tweeklank ei (en ook ui?, Van den Berg is niet helemaal duidelijk op dit punt), en ou fonologisch als onderliggende j, resp. onderliggende vv ingedeeld moeten worden.

Bovenstaande verwijzing, via Van den Berg, naar Nooteboom, bevat wat ik hier bedoel met een ‘schakel met het verleden’. We vinden hier een overeenkomst met de toestand van de taal van Montanus, die ik beschreven heb in mijn monografie over het fonetische deel van zijn werk van 1980. Evenals een lange klinker bestaat bij Montanus een tweeklank uit ‘snap + staag’, ook bij Montanus was de duur van lange klinker en tweeklank gelijk.

In mijn artikel in T.N.T.L. 1983 (p. 207-216) kwam ik daarna tot de conclusie, dat de tweede elementen van de tweeklanken ei en ou nog steeds de stage ij, resp. uu van de Spreeckonst zijn. Over de ui spreek ik daar niet, dat verzuim wil ik hier goedmaken, want nadere bestudering van de ui in de Spreeckonst heeft mij versterkt in de mening, dat wij in het moderne Nederlands nog steeds te doen hebben met de stage klinkers van de Spreeckonst als tweede elementen van de tweeklanken ei, ou (au) en ui.

2 De Spreeckonst

De Spreeckonst kent de ui ook, gespeld eui of euj en besproken op p. 56. Als voorbeelden worden o.a. genoemd meuitmaeker, leui,fleuiten. De klank wordt als volgt beschreven: ‘Want daer door eu alleen een Snap - eu beteikent wort, die van zijn Stage afgescheiden is, en vereenicht met een Staage ui beteikent met 1.’ Het tweede element van eui is dus een stage ui, het eerste een eu. De eu was bij Montanus gewoonlijk een lange klinker, bestaande uit snap + staag; alleen het eerste gedeelte, de snap-eu, komt als eerste element van de tweeklank eui voor. Het tweede gedeelte van de tweeklank eui is de stage ui. Hoe de stage ui gearticuleerd wordt vinden we Spreeckonst (p. 67): ‘Een hol-achtige vrye tandbeenklinker (is), die gemaect wort met een vryklinkende hol-achtige Tandbeenvorm’. De interpretatie van deze beschrijving is te vinden Wirth 1980 (p. 49) en komt in het kort hierop neer:

[p. 244]

het midden van de tong is geheven en articuleert tegen de boventanden. De holle en holachtige articulaties hebben altijd enige lipronding. De stage ui, voorkomende als tweede deel van de lange monoftong in uit, huis muis is een soort geronde [i]-klank.

Beide elementen komen in de huidige uitspraak nog duidelijk tevoorschijn, zowel hèt [i]-onderdeel als de lipronding. De nieuwslezer op de t.v. hoort - en ziet -men ons ‘bui(j)en’ voorspellen. Dan heeft dezelfde of een andere omroeper het over ‘bui[v]en’ of een ‘bui[v]’, met lichte, maar duidelijke zichtbare lipronding die ik met [v] heb aangegeven. Vooral voor medeklinkers komt de lipronding (de bilabiale lipronding van de w van Montanus, zie Wirth 1980, p. 69-70) duidelijk uit.

Ook wat onze moderne ui betreft is het tweede element nog altijd de stage ui van Montanus. Een schakel met het verleden: de tweede elementen van onze tweeklanken ei, ou en ui, zijn nog steeds de stage ij, uu en ui die Montanus beschrijft.

3 De wisselvormen nu/nou, duwen/douwen e.a.

In het hoofdstuk over de lipletteren (‘Spreeckonst’ p. 70-75) komt Montanus tot de conclusie dat men de uuwens of lipletteren met drie verschillende tongstan-den kan articuleren. De belangrijkste plaats van articulatie ligt echter niet in de mond. De lippen vormen een zeer nauwe spleet en zijn bij de holachtige en holle tongarticulatie, iets gerond. Deze verschillende tongarticulaties veroorzaken wel verschillen in klank van het foneem, maar niet in betekenis; we hebben dus te doen met drie varianten van één foneem (vgl. Wirth 1980, p. 59-69). Montanus maakt kort en krachtig een eind aan deze verwarrende toestand door de uuwens alleen te verdelen in sanp en staag. Wil men een fijner verschil, dan kan men ook de tongarticulatie bij zijn beschouwingen betrekken.

De drie mogelijkheden voor de tongarticulatie zijn: plat, holachtig en hol. Wat de klank betreft, variëren de uuwens, kort en lang van een [y]-achtige klank voor de platte articulatie tot een [ü]-achtige voor de holachtige en een [u]-achtige voor de holle articulatie. Het is zeer waarschijnlijk, dat de holle articulatie nog steeds die is van de oorspronkelijke [u.]-klank, zodat we hier een bewaarde oude [u] ontmoeten. Het enige echte ‘[u.]-relict’ in de 17de eeuw.

De korte uuwens kunnen in verschillende posities voorkomen, maar de lange staan alleen op het eind van een woord of vóór w. Daar de w voor Montanus gelijk is aan een stage uu, kunnen we de uuwens op het eind van een woord fonetisch weergeven met snap-uu + stage uu, voor w komt er dan nog een stage uu achteraan, dus: snap-uu + stage uu + stage uu. Het verschil tussen snap en staag is de ‘hort des aesems’, zie Spreeckonst (p. 43 vv). Fonologisch kunnen we de term ‘hort’ invoeren en dan het verschil tussen lange uu vóór vv en lange uu op het eind van een woord fonetisch en fonologisch optekenen, zoals op de volgende bladzijde aangegeven.

Bij de korte uuwens kunnen deze tongstanden geleid hebben tot de wisseling [ü]/[o] (druppel/droppel). Bij de lange klinker heeft na 1635 diftongering plaats. de holle (achter-hoge) articulatie van de snapklinker is tot een o-articulatie verschoven en vormde zo met de stage uu samen een tweeklank. De holachtige en de platte articulatie zijn samengevallen in de [y]-achtige articulatie. Zo konden de wisselvormen nu/nou in de moderne spraak van het Nederlands ontstaan, zonder enig betekenisverschil.

[p. 245]

In het middelnederlands komt de spelling ou in douwen al voor. Dat was niet de spelling voor een tweeklank, maar een poging de donkere [u]-allofoon in schrift weer te geven. We zouden in de achterhoge, donkere allofoon een rest kunnen zien van de oorspronkelijke lange germ. [u]; het enige werkelijke [u]-relict in de 17de eeuw. Voor wat Kloeke volgens zijn expansietheorie ‘oe-relicten’ noemt, verwijs ik naar Wirth 1980 (p. 139-145).

Fonetische tekens staan tussen vierkante haken en zijn gebruikt volgens de lijst in Van den Berg 1978, (p. 9-10). In Wirth 1982 staat aan het begin van de 5de regel een drukfout: [o]-achtige voor [ɔ]-achtige.

Literatuur

Berg, B, van den, Foniek. Amsterdam 1978.

Wirth-van Wijk, L.E., Montanus, de tweeklanken en de ‘onvrije snapklinking’. De Nieuwe Taalgids 74 (1981), 17-22.

Wirth-van Wijk, L.E., De ‘Franse úu’. De Nieuwe Taalgids 75 (1982), 130-134.

Wirth-van Wijk, L.E., Tweeklanken; oud en nieuw. Tijdschrift voor Nederlandse taal- en letterkunde 99 (1983), 207-216.