De Nieuwe Taalgids. Jaargang 80

[p. 69]

Pronominale adverbia en principe (B) en (C) van de bindingstheorie^*

M. Klein

Sinds Langacker (1969) hebben vele linguïsten getracht een antwoord te vinden op de vraag waarom in een zin als (1) hij kan verwijzen naar Osewoudt, terwijl dat onmogelijk is in een zin als (2).

(1)	Osewoudt ontkende dat hij Eline voorbij zag lopen
(2)	*Hij ontkende dat Osewoudt Eline voorbij zag lopen

Principe (B) en (C) van Chomsky's bindingstheorie (Chomsky 1981) is zo'n poging het contrast tussen (1) en (2) te verklaren:

(3)	Bindingstheorie
	(A) Een anafoor is gebonden in zijn regerende categorie
	(B) Een pronomen is vrij in zijn regerende categorie
	(C) Een R-expressie is vrij

Dit artikel zal alleen gaan over (B) en (C). (B) voorspelt correct dat (1) grammaticaal is: hij, een pronomen, is vrij in zijn regerende categorie, maar wordt gebonden door de NP Osewoudt, die deel uitmaakt van een andere regerende categorie. De ongrammaticaliteit van (2) wordt voorspeld door (C): de R-expressie Osewoudt moet vrij zijn, maar wordt gebonden door de pronominale NP hij. ‘Binden’ betekent in deze theorie ‘argumentbinden’ (Chomsky 1981: 188).

(B) en (C) verklaren ook de volgende feiten, die laten zien dat een pronomen vooraf mag gaan aan zijn antecedent:

(4)	Dat hij weinig populair was, hinderde Oscar niet
(5)	Hoewel hij Marie nooit zag, hield Oscar veel van haar.

Mijn stelling is dat (B) en (C) zo uitgebreid moeten worden, dat ook pronominale adverbia (toen, dan, er, daar) en bijwoordelijke bepalingen van tijd en plaats daaronder vallen. De voorbeelden in de volgende paragraaf maken dit duidelijk.

* Graag zou ik Marco Haverkort, Jan Koster, Engin Sezer, Maarten van den Toorn en Herman Wekker willen bedanken voor hun commentaar op een eerdere versie van dit artikel.
Zover ik weet, is het onderwerp ‘pronominale adverbia’ in de literatuur over anaforische relaties nimmer ter sprake gekomen. Alleen in Koster (1979) trof ik een zin aan als zin (10) in dit artikel: We live in Amsterdam because we like it there. Koster geeft deze zin echter zonder theoretisch commentaar.

1 Pronominale adverbia

Beschouw de volgende zinnen:

(6)	Jan heeft op 3 mei gezien, dat Marie toen vertrokken is.
(7)	* Jan heeft toen gezien, dat Marie op 3 mei vertrokken is

[p. 70]

(8)	Jan zal 10 mei nog meemaken, dat Marie dan weer terugkomt
(9)	* Jan zal dan nog meemaken, dat Marie 10 mei weer terugkomt
(10)	Jan vertelde mij in Den Haag, dat hij er ging wonen
(11)	* Jan vertelde mij er, dat hij in Den Haag ging wonen
(12)	Ofschoon hij er geboren was, hield hij er niet van in Amsterdam te wan delen
(13)	Dat hij haar toen zag, bracht Karel op dat moment in verwarring

In de zinnen (6)-(11) zien we hetzelfde patroon als in (1) en (2), terwijl (12) en (13) een structuur hebben als (4) en (5).

Als we aannemen, dat de adverbia toen, dan en er in deze zinnen gedomineerd worden door VP, net als de complement-S'en, kunnen we concluderen, dat deze pronominale adverbia de bijwoordelijke bepalingen op 3 mei, op 10 mei en in Den Haag in respectievelijk (7), (9) en (11) c-commanderen. (12) en (13) zijn grammaticaal, omdat er en toen de bijwoordelijke bepalingen in Amsterdam en gisteren niet binden. Het lijkt dus correct te stellen dat (B) en (C) ook betrekking moeten hebben op non-argumenten. Andere voorbeelden zijn (14) en (15):

(14)	Mozart gaf in 1776 de toen tienjarige prinses muziekles
(15)	* Mozart gaf toen de in 1776 tienjarige prinses muziekles
(16)	De toen tienjarige prinses kreeg in 1776 van Mozart muziekles

In (15) c-commandeert toen de bepaling in 1776 en bindt deze dus. Daarom zijn toen en in 1776 onmogelijk coreferentieel te interpreteren. Maar zo'n lezing is wel mogelijk in (14) en (16).

Beschouw vervolgens de zinnen (17)-(20):

(17)	Volgens de notulen van 3 mei is Pieter toen tot lid benoemd
(18)	Pieter is volgens de notulen van 3 mei toen tot lid benoemd
(19)	* Pieter is toen volgens de notulen van 3 mei tot lid benoemd
(20)	* Toen is Pieter volgens de notulen van 3 mei tot lid benoemd

In (17) en (18) kan toen verwijzen naar 3 mei. In (17) c-commandeert toen de constituent 3 mei niet, maar in (18) blijkbaar wel. In (19) vinden we dezelfde situatie, alleen met dit verschil dat toen de constituent 3 mei voorafgaat. Als ‘voorafgaan’ niet een relevante notie is ten aanzien van binden, kunnen we concluderen dat het structurele verschil tussen (18) en (19) iets als (21) en (22) is:

[p. 71]

2 Theoretische implicaties

Pronomina zijn taalelementen die de kenmerken persoon, geslacht en getal bevatten, en mogelijk casus (Chomsky 1982: 20). Het is duidelijk, dat de adverbia toen, dan en er geen van deze kenmerken bezitten. Niettemin, de voorbeelden boven laten zien, dat pronominale adverbia die hun adverbiale antecedenten c-commanderen en dus binden ongrammaticale zinnen opleveren.

In Chomsky (1981) beperkt de auteur zijn bindingstheorie tot argumentbinden. Hoewel het niet heel duidelijk is wat een argument precies is, geloof ik toch te kunnen zeggen, dat niemand bijwoordelijke bepalingen als argumenten zou willen betitelen. In Chomsky (1981: 47) wordt in ieder geval expliciet deze mogelijkheid van de hand gewezen.

Als dit juist is, moet de conclusie zijn, dat Chomsky's bindingstheorie zo uitgebreid moet worden, dat de hierboven vermelde feiten ten aanzien van pronominale adverbia en adverbiale ‘R-expressies’ ook door deze theorie gedekt worden.

Bibliografie

Chomsky, N. (1981) Lectures on Government and Binding. Dordrecht: Foris Publications.

Chomsky, N. (1982) Some concepts and consequences of the theory of government and binding. Cambridge, Mass.: MIT-press.

Koster, J. (1979) Anaphora: an introduction without footnotes Report No. Da 01-79. Filosofisch Instituut Nijmegen.

Langacker, R. (1969) ‘On pronominalization and the chain of command’, in: D. Reibel and S. Schane (eds.), Modern Studies in English: Readings in Transformational Grammar. Prentice Hall, Englewood Cliffs, N.J.