De Nieuwe Taalgids. Jaargang 79

[p. 238]

Hoe Walewein sinen inde nam
Restauratie (van de geloofwaardigheid) van de Lancelot-compilatie^*

Frank van den Dungen

Inleiding

In een bijdrage aan de onlangs verschenen ‘Feestbundel voor Maurits Gysseling’ weet Prof. Dr. W.P. Gerritsen op meeslepende wijze aannemelijk te maken dat er mogelijk al voor 1100 een (mondeling overgeleverde?) Oudnederlandse Arturlitteratuur heeft bestaan, waarin Walewein een rol van betekenis heeft gespeeld.¹ Als zo'n 150 à 200 jaar later de schriftelijk overgeleverde Middelnederlandse Arturlitteratuur haar bloeiperiode beleeft, is het nog steeds - of opnieuw? - Walewein die, als typisch Dietse alter ego van de Oudfranse Gauvain,² een eigen gezicht geeft aan de vrijwel altijd naar Frans voorbeeld vertaalde of gemodelleerde Middelnederlandse romans. Los van de vraag of en hoe de Arturtraditie zich meer dan twee eeuwen onafgebroken in Nederland heeft weten te handhaven, lijkt het vast te staan, dat de figuur van Walewein onlosmakelijk met deze traditie verbonden was.³

Hoezeer de Artuurroman hier ‘en vogue’ was blijkt misschien het best uit het

* Dit artikel is een bewerking van een gedeelte van de doctoraal-scriptie die ik in '84 schreef onder leiding van W.P. Gerritsen, C. Hogetoorn en O.S.H. Lie. Zonder de stimulans en het inspirerende voorbeeld van mijn leermeester Prof. Gerritsen zou dit artikel nooit tot stand zijn gekomen. Stimulerend was ook de invloed van Prof. Draak, aan wier werk ik de overtuiging ontleende dat ‘literaire voortbrengselen uit de Middeleeuwen precies als archaeologische bodemvondsten gereinigd dienen te worden van latere aanwassen, toevoegingen, herstellingen, en althans getest op hiaten en vervalsingen.’ (Oude en nieuwe Lancelot-problemen, en de noodzakelijkheid van lezen. Amsterdam, 1976. Med. KNAW, Afd. Letterkunde, Nieuwe reeks. Deel 39, no. 8, p. 6.)

1 w.p. gerritsen: ‘Walewein van Melle (anno 1118) en de Oudnederlandse Arturlitteratuur’, in Naamkunde 16 (1984). p. 115-134.

2 Walewein is in ons taalgebied een bij uitstek positieve held, terwijl Gauvain ook minder ridderlijke eigenschappen heeft die vooral in de latere Arturlitteratuur meer op de voorgrond treden. Zie K. busby: Gauvain in Old French Literature. Amsterdam, 1980.

3 Hoezeer Walewein hier een eigen leven was gaan leiden en hoe hecht hij met de Arturtraditie verbonden was blijkt het duidelijkst uit het feit dat de Middelnederlandse bewerker van de Oudfranse Fergus in een opsomming van ridders de naam Gauvain met Gawein vertaalt, maar aan deze reeks zelf Walewein toevoegt. Zie a.m.e. draak: ‘The second part of the Dutch Ferguut and its French sources’, in Neophilologus 19 (1934). p. 107-111; herdrukt in Arturistiek in artikelen, samengesteld door F.P. van Oostrom. Utrecht, 1978. p. 89-93. Voor een literair-historische verklaring van deze eigenaardigheid zie b. besamusca: ‘Ende Walewein, een ridder van prise; De bewerker van de Ferguut en de Middelnederlandse Arturroman’, in SpL 24 (1982). p. 225-229.

[p. 239]

feit dat een reusachtig werk als de Oudfranse Proza-Lancelot⁴ maar liefst drie maal (en misschien zelfs vijf maal) in het Middelnederlands vertaald is.⁵ Helaas is van geen van deze vertalingen een complete autograaf bewaard gebleven, zodat het onzeker is wat ze oorspronkelijk nog meer (of minder) bevat zullen hebben. Zo bezitten we thans nog maar twee bladen (De Rotterdamse fragmenten) van een 14e-eeuws handschrift met een (mogelijk jong afschrift van een) prozavertaling van de Lancelot propre;⁶ en in de loop der jaren zijn er 33 fragmenten teruggevonden van een handschrift met een 13-eeuwse Vlaamse bewerking in verzen (Lantsloot vander Haghedochte) naar een ander Oudfrans Lancelot-handschrift. We weten echter niet of deze twee handschriften behalve een vertaling van het kopstuk van de Oudfranse trilogie ook ooit een Middelnederlandse versie van de Queste of de Mort Artu bevat hebben. Een versvertaling van deze laatste twee delen en, daaraan voorafgaand, een flink stuk van de Lancelot propre is wel overgeleverd in de codex 129 A 10 van de Koninklijke Bibliotheek in 's-Gravenhage, beter bekend als de Lancelot-compilatie.⁸ Het probleem is echter dat we in dit geval te maken hebben met méér dan een incomplete Middelnederlandse versie van de Vulgaat-cyclus: het handschrift 129 A 10 is het overgebleven tweede deel van een 14e-eeuwse Brabants gekleurde bewerking van een vermoedelijk 13e-eeuwse Vlaamse vertaling van de trilogie Lancelot-Queste-Mort,⁹ die (in de loop der jaren?) aangevuld is met zeven (deels omgewerkte)⁷

4 De in de Arturistiek gebruikte terminologie is niet altijd eenduidig. Met de aanduiding Proza-Lancelot of Lancelot-en-prose bedoelt men ófwel de Oudfranse Vulgaat-trilogie Lancelot-en-prose, La Queste del Saint Graal, La Mort le roi Artu (tesamen verkort tot Lancelot-Queste-Mort en afzonderlijk tot Lancelot, Queste en Mort Artu), ófwel alleen het eerste deel de Lancelot, die ter onderscheiding van de trilogie ook wel als Lancelot propre wordt aangeduid.

5 Zie m. draak: De Middelnederlandse vertalingen van de Proza-Lancelot. Amsterdam, 1977.² Med. KNAW, Afd. Letterkunde, Nieuwe reeks. Deel 17, no. 7.

6 Een diplomatische én een kritische editie van deze fragmenten is te vinden in o.s.h. lie: The Middle Dutch Prose Lancelot; A Study of the Rotterdam Fragments and their Place in the French, German and Dutch ‘Lancelot En Prose’ Tradition. Berkeley, 1979. (typoscript).

8 De enige volledige editie dateert uit de vorige eeuw: Roman van Lancelot, (XIIIe eeuw.): Naar het (eenig-bekende) handschrift der Koninklijke Bibliotheek. Ed. W.J.A. Jonckbloet. Den Haag, 1846-1849. 2 delen. In Utrecht werkt men aan een nieuwe editie van de vertaling van de trilogie.

9 Argumenten voor deze afstand in ruimte en tijd tussen basisvertaling en compilatie kan men vinden in Roman van Lancelot. Deel I.p. LIV, LV; m. draak: ‘The Workshop behind the Middle Dutch Lancelot Manuscript The Hague K.B. 129 A 10’, in Neerlandica Manuscripta; Essays presented to G.I. Lieftinck. Deel 3. Amsterdam, 1976. p. 18-37, (speciaal p. 29); en vooral in het artikel van w.p. gerritsen: ‘Corrections and Indications for Oral Delivery in the Middle Dutch Lancelot Manuscript The Hague K.B. 129 A 10’ in dezelfde bundel voor Lieftinck (p. 38-59, speciaal p. 49). f.p. van oostrom opteert daarentegen voor een compilator die tegelijk vertaler was. Zie de tekst van zijn lezing ‘Maecenaat en Middelnederlandse letterkunde’, in Hoofsheid en Devotie in de Middeleeuwse Maatschappij. Ed. J.D. Janssens. Brussel, 1982. p. 21-40 (speciaal p. 36) en zijn artikel ‘Hoe snel dichtten middeleeuwse dichters?’, in Literatuur 1 (1984). p. 327-335 (speciaal het schema op p. 334).

7 f.p. van oostrom: Lantsloot vander Haghedochte; Onderzoekingen over een Middelnederlandse bewerking van de ‘Lancelot en prose’. Utrecht, 1981. De editie van Lantsloot door W.P. Gerritsen, F.P. van Oostrom en P.G.J. van Sterkenburg verschijnt binnenkort.

[p. 240]

kleinere Arturromans die zijn ingevoegd tussen de afzonderlijke delen van de basistrilogie.¹⁰ Het zal niemand verbazen dat in dit verzamelwerk, waarin de Middelnederlandse Arturtraditie lijkt te culmineren, een rol van betekenis was weggelegd voor de exclusief Nederlandse held Walewein.

Als compilatie vertegenwoordigt 129 A 10 het (relatieve) sluitstuk van een traditie.¹¹ Het is echter nog lang niet duidelijk in hoeverre de afzonderlijke romans, in compilatieversie óf als ouder zelfstandig werk, aansloten bij een reeds gevormde traditie, en in hoeverre zij mogelijk zelf, als zelfstandig werk, traditievormend gewerkt hebben. Voor een aantal van de ingevoegde romans heeft de Arturistiek een deel van het netwerk van relaties bloot weten te leggen;¹² maar op welke plaats de oorspronkelijke driedelige vertaling Lancelot-Queste-Mort in de traditie staat is niet duidelijk.¹³ En toch is deze driedelige kern van dit hand-

10 Voor een overzicht van de samenstelling van de compilatie zie bijv. w.p. gerritsen: Die Wrake van Ragisel. Deel I. Assen, 1963. p. 159-160.

11 Naast 129 A 10 bezitten we nog drie fragmenten die nauw verwant zijn aan deze Vulgaat-vertaling. Het is nog niet uitgemaakt welke status aan deze fragmenten moet worden toegekend: (1) Brussel, K.B., II 115-3; één blad Mnl. Lancelot propre van een tekstgedeelte dat ontbreekt in 129 A 10. Mogelijk heeft dit blad tot het verloren eerste deel van deze codex behoord, mogelijk is het een fragment van een andere codex van deze compilatie, of een restant van (een codex van) de basisvertaling. Een editie van dit fragment is bezorgd door c.p. serrure: ‘De ridder met de kar’, in Vaderlandsch Museum 4 (1861). p. 309-323. (2) 's-Gravenhage, K.B., 75 H 58; één blad Mnl. Lancelot propre dat parallel loopt met F. 74 van 129 A 10. Dit fragment is zo goed als zeker geen restant van een kopie van de Lancelot-compilatie 129 A 10, maar waarschijnlijk (een afschrift van) een blad uit een oudere redactie van de Lancelot-compilatie, of uit de oorspronkelijke basisvertaling van de Lancelot propre. Zie hiervoor m. draak: ‘The Workshop behind the Middle Dutch Lancelot Manuscript The Hague K.B. 129 A 10’. (Zie ook f.p. van oostrom: ‘Maecenaat en Middelnederlandse letterkunde’, p. 36, 37. Van Oostrom oppert de mogelijkheid dat fragment (1) en (2) resten zijn van het officiële dedicatie-exemplaar, het boek voor de opdrachtgever zelf, Gerard van Voorne.) (3) Brussel, K.B., IV 636-4; één strookje perkament met wat restanten van een laat 14e-eeuwse codex van een Mnl. Queste. De tekst correspondeert met F. 157 van 129 A 10. Mogelijk is dit strookje een restant van een afschrift van 129 A 10, maar we mogen ook niet uitsluiten dat het een overblijfsel kan zijn van (een codex van) de basisvertaling of een oudere redactie van de Lancelot-compilatie. Zie b. besamusca en h. kienhorst: ‘Een onbekend fragment van de Middelnederlandse vertaling van La Queste del Saint Graal’, in Ntg 76 (1983). p. 496-500.

12 Voor een schematisch overzicht zie ‘Het web van de Middelnederlandse Arturromans’ op p. 334 van f.p. van oostrom: ‘Hoe snel dichtten middeleeuwse dichters?’, in Literatuur 1 (1984). Zie ook j.d. janssens: ‘Nieuwe en oude wegen binnen de Middelnederlandse Arturistiek’, in Handelingen van de Koninklijke Zuidnederlandse Maatschappij voor Taal- en Letterkunde en Geschiedenis 35 (1981). p. 177-186.

13 j.d. janssens heeft in ‘Oude en nieuwe wegen in “het woud zonder genade”’, in Ntg 75 (1982), p. 291-312 argumenten aangevoerd die pleiten tegen de ouderdom van de basisvertaling in de Lancelot-compilatie. In een eerlang te verschijnen publicatie meen ik deze belemmering weggenomen te hebben en materiaal te hebben aangedragen om voor de basisvertaling een plaats onder aan de stamboom van de Middelnederlandse Arturromans opnieuw te overwegen. Zie f. van den dungen: ‘Der avonturen vader’.

[p. 241]

schrift behalve de basis waarop de compilator zijn werk begon, zelf ook een onderdeel van deze 14e-eeuwse compilatie. Dat wil zeggen dat deze driedelige kern in 129 A 10 evengoed afschrift als bewerking (of zelfs omwerking) kan zijn van de oorspronkelijke basisvertaling.

Interpolaties in Arturs doet

Zo bevat Arturs doet - de gangbare aanduiding voor het vierde en laatste boek van de Lancelot-compilatie¹⁴ - thans naast de versvertaling van de Mort Artu¹⁵ een tweetal extra's van eigen bodem. Arturs doet wordt van de er in de compilatie aan voorafgaande Roman van Torec¹⁶ gescheiden door een bijna 300 verzen tellende uiteenzetting over bidden, die Jonckbloet in zijn editie de kop ‘Prologhe’ meegaf;¹⁷ en midden in Arturs doet¹⁸ vindt men, in plaats van de te verwachten vertaling van de slag met de Romeinen volgens de Mort Artu,¹⁹ een vijftal min of meer aangepaste capita uit Maerlants Spiegel Historiael,²⁰ die behalve een andere lezing van deze slag met de Romeinen ook een verslag geven van de gebeurtenissen die aan deze slag voorafgingen, én van de oorlog met de Romeinen die op deze slag volgde.

Aan deze substitutie uit de Spiegel Historiael heeft Gerritsen in 1970 een artikel gewijd, ‘L'épisode de la guerre contre les Romains dans La Mort Artu néer-

14 Het ‘Vierde boek’ (F. 201-F. 238 van 's-Gravenhage, K.B., 129 A 10) is te vinden op p. 187-275 van de Roman van Lancelot. Deel 2.

15 Van de Mort Artu zijn diverse editie's voorhanden. Ik verwijs vrijwel altijd naar La Mort le Roi Artu; Roman du XIIIe siècle. Ed. J. Frappier. Paris, 1936. Deze editie moet men niet verwarren met de latere gewijzigde drukken uit '54 en '64 die niet het volledige variantenapparaat bevatten. Relevante varianten in de tekst van de Mort Artu plaats ik tussen vierkante teksthaken. Naast de ed. Frappier '36 heb ik gebruik gemaakt van The Vulgate version of the Arthurian Romances. Ed. H.O. Sommer. Dl. 6. New York, 1979.² De facsimile-druk van de incunabel uit 1488 Lancelot du Lac, 1488. Menston, etc., 1973. (Mort Artu in deel II) en de eerste editie Mort Artu; An old french prose romance of the XIIIth century being the last division of ‘Lancelot du Lac’. Ed. J. Douglas Bruce. Halle a.S., 1910 bevatten geen relevante varianten voor de in dit artikel geciteerde passages.

16 Een Oudfranse bron voor Torec lijkt plausibeler dan men tot nu toe veronderstelde. c.e. pickford maakt in zijn L'évolution du roman Arthurien en prose vers la fin du Moyen Age. Paris, 1960 op p. 281 melding van ‘[...] un roman qui est peut-étre arthurien, de Torrez, le Chevalier au Cercle d'Or.’

17 Deze titel ontbreekt op F. 201R. Een verkleinde foto van het bovenste deel van dit blad is afgedrukt op p. 4 van Hoe Artur sinen inde nam; Studie over de Middelnederlandse ridderroman ‘Arturs doet’. Door een werkgroep van Groninger neerlandici. Groningen, 1982.²

18 Hoofdstuk XIX, ‘Conincs Arturs wijch optie Romeine’ (vs. 9683-10128).

19 Ed. Frappier '36. par. 160-162 (p. 180-184).

20 Het betreft hier IIIe Partie, Boek V, Cap. L-LIIII op p. 335-343 van deel II van jacob van maerlant: Spiegel Historiael; Met de fragmenten der later toegevoegde gedeelten, bewerkt door Philip Utenbroeke en Lodewijc van Velthem. [Ed. M. de Vries, E. Verwijs en F. von Hellwald] Utrecht, 1982.

[p. 242]

landaise’,²¹ waarin hij na een grondige analyse van de contemporaine bronnen stelt dat de compilator op een historisch zo belangrijk punt als een conflict tussen Artur en de Romeinen, omwille van de geloofwaardigheid, de voorkeur heeft gegeven aan het op Latijnse kronieken gebaseerde geschiedverhaal van Maerlant²² boven een vertaling van de op een aantal punten hiervan afwijkende lezing volgens de Oudfranse proza-roman. De voornaamste reden voor de compilator is volgens Gerritsen geweest dat in de Mort Artu Artur zelf de (niet nader genoemde) Romeinse keizer doodt, terwijl in de Spiegel Historiael de Romeinse veldheer Lucius, die het opperbevel voert namens de afwezige keizer Leo, sneuvelt door toedoen van Walewein. Een tweede reden voor de compilator zou geweest zijn dat de Mort Artu, vergeleken bij de enige geloofwaardige lezing van Maerlant, een per definitie onjuist verslag van het verloop van de gebeurtenissen geeft, omdat hierin een aantal belangrijke episoden ontbreekt.²³ Aan het slot van dit artikel stelt Gerritsen, onder alle voorbehoud, dat het nu twijfelachtiger wordt of Lodewijc van Velthem (wiens naam op het laatste blad van 129 A 10 staat²⁴), die in een hypothetische rol als compilator verantwoordelijk zou zijn voor de substitutie van ‘Conincs Arturs wijch optie Romeine’, wel gelijkgesteld mag worden met de Lodewijc van Velthem, die als bewerker van de Suite Vulgate du Merlin vóór of in 1326 een verkorte maar ongewijzigde vertaling presen-

21 Deze bijdrage van Gerritsen werd gepubliceerd in Mélanges de langue et de littérature du Moyen Age et de la Renaissance offerts à Jean Frappier. Deel I. Genève, 1970. p. 337-349; herdrukt in Arturistiek in artikelen. Utrecht, 1978. p. 359-371. Ik verwijs naar dit artikel d.m.v. de paginering van Mélanges Frappier, dit zijn in Arturistiek in artikelen de nummers bovenaan de bladzijden. De kern van de argumentatie van Gerritsen is te vinden op p. 347.

22 Jacob van Maerlant heeft voor de Artur-episodes in zijn Spiegel Historiael de gegevens uit de Speculum Historiale van Vicentius Bellovacensis aangevuld met informatie uit de Historia Regum Britanniae van Geoffrey of Monmouth. Zie hiervoor deel I, p. XXV van de in noot 20 genoemde editie en w.p. gerritsen: ‘Jacob van Maerlant and Geoffrey of Monmouth’, in An Arthurian Tapestry; Essays in memory of Lewis Thorpe. Ed. K. Varty. Glasgow, 1981. p. 368-388.

23 Gerritsen formuleert dit op p. 347 van ‘L'épisode de la guerre’ als volgt: ‘Outre cela, pour quelqu'un qui considérait la version de Maerlant comme la seule digne de foi, le récit de La Mort Artu, dans lequel manquaient quelques épisodes importants (le défi des envoyés de Rome, le géant du Mont-Saint-Michel, le duel avec Frollo, etc.), présentait une chronologie essentiellement fautive.’ [mijn cursivering-FvdD]. De in noot 17 genoemde werkgroep van Groninger neerlandici - die dadelijk uitvoeriger aan de orde komt - interpreteert dit argument van Gerritsen anders: ‘[...] het verhaal in de Mort [is] chronologisch onjuist, en bovendien [mijn cursivering-FvdD] ontbreken daarin een aantal belangrijke scènes [...]’ (p. 208). Deze verdubbeling van de door Gerritsen voor de compilator genoemde beweegreden is onjuist, maar wel verklaarbaar omdat Gerritsen eerder in zijn artikel uitvoerig aandacht besteed heeft aan de problemen die de diverse kroniekschrijvers gehad hebben met het aperte anachronisme dat de slag tussen Artur en de Romeinen in 541 geleverd moet zijn, terwijl keizer Leo al in 473 gestorven was.

24 Op F. 238R staat ‘Hier indet boec van Lancelote, / dat heren Lodewijcs es van Velthem.’ (Rom. van Lancelot. Deel II. p. 275). Het is niet duidelijk in welke rol Velthem hier genoemd wordt. Als auteur, compilator, opdrachtgever of eigenaar (van déze kopie) van de Lancelot-compilatie.

[p. 243]

teert van dit conflict met de Romeinen. Een vertaling, die op essentiële punten strijdig is met de in de Lancelot-compilatie gesubstitueerde versie van dit conflict.²⁵

De substitutie van ‘Conincs Arturs wijch optie Romeine’ komt in 1980 nogmaals uitvoerig aan de orde in Hoe Artur sinen inde nam, een studie door een werkgroep van Groninger neerlandici onder leiding van wijlen Kees de Graaf. In dit werk, waarin religieuze, maatschappelijke en literair-historische aspecten van Arturs doet belicht worden, is een hoofdstuk ingeruimd voor (de Groninger interpretatie van) Gerritsens argumentatie, hun commentaar daarop, én hun eigen verklaring voor deze substitutie. Het accent ligt hierbij niet op de mogelijke identificatie van de compilator, maar op de motieven die hij gehad zou kunnen hebben voor deze omwerking.²⁶ Het commentaar van de werkgroep Groningen snijdt niet zoveel hout als de scherpe toonzetting zou doen vermoeden. De kritiek op Gerritsen is voor een groot deel gebaseerd op een onzorgvuldige (Nederlandse) weergave van diens (Franse) argumentatie.²⁷ Hun eigen zienswijze, dat de Romeinen-episode gesubstitueerd is om het moralistische, religieuze aspect van Arturs doet te accentueren, steunt meer op hun interpretatie van de voorgevoegde uiteenzetting over bidden als programmatische proloog dan op concrete gegevens uit de tekst van de roman.²⁸

Kon de argumentatie van Gerritsen mij op een aantal punten niet helemaal overtuigen, de visie van de Groningers riep meer vraagtekens op. Temeer daar zij in hun commentaar op Gerritsen een kwestie aangeroerd hebben (‘waarom juist déze substitutie?’), waarvoor - o.a. met het door hen in een voetnoot geparkeerde materiaal²⁹ - mijns inziens een plausibelere verklaring te construeren viel.

25 Zie jacob van maerlant: Merlijn. Ed. J. van Vloten. Leiden, 1880. vs. 34701-34936.

26 Het betreft hoofdstuk 14 op p. 207-214 van de in noot 17 beschreven studie.

27 In hun ‘vertaling’ van het betoog van Gerritsen (par. 14.2) en in hun commentaar hierop (par. 14.3) schuiven de Groningers Gerritsen meer in de schoenen dan hij heeft beweerd. Men vergelijke hun suggesties onder punt 1 in par. 14.3 met de voorzichtige formuleringen van Gerritsen (p. 347). Daarnaast worden er argumenten verdubbeld (zie noot 23 supra) en ook generaliserend verward: De werkgroep vermengt de argumenten van Gerritsen t.a.v. de onjuistheid van informatie met de argumenten t.a.v. de onvolledigheid van informatie (zie par. 14.2, punt 3, p. 210).

28 De Groninger werkgroep gaat er van uit ‘dat de dichter de passage uit de Sp. hist. niet zou hebben opgenomen als die niet strookte met de bedoeling, de opzet, het thema van AD in zijn geheel’ (p. 211). Zij zien de [‘Prologhe’] als een sleutel tot dit geheel en leggen in het verlengde hiervan de nadruk op het feit dat de Spiegel Historiael als wereldgeschiedenis ‘op z'n minst ook een religieus aspect had, en, afgeleid daarvan, een moreel aspect’ (p. 211). Deze visie op de betekenis van de substitutie wordt volgens de Groninger werkgroep ondersteund door het feit dat in Arturs doet het morele aspect van de hoogmoedige overtocht naar Frankrijk versterkt is: ‘Volgens ons heeft het landschap in de structuur van AD niet alleen een geografische maar ook een morele functie.’ (p. 212). Natuurlijk; maar bij nauwkeurige vergelijking is mij niet gebleken dat deze functie in Arturs doet meer accent krijgt dan in enige editie van de Mort Artu.

29 Zie Hoe Artur sinen inde nam. p. 339, noot 5.

[p. 244]

Consequenties

Wat mij - als 20e-eeuwse lezer - bleef obsederen, is dat de compilator toch wel een bijzonder zwaarwichtige reden gehad moet hebben om een hoofdstuk uit een psychologisch zo subtiel vervlochten drama als Arturs doet te vervangen door een aantal capita uit een kroniek - ook al was die van Jacob van Maerlant. Door deze substitutie kwam immers een aantal zorgvuldig opgebouwde spanningslijnen in de roman onder zware druk te staan,³⁰ waardoor het verhaal van de ondergang van het Artur-imperium aanzienlijk aan geloofwaardigheid moest inboeten. De compilator heeft deze consequenties blijkbaar ook overzien en heeft de schade aan de roman proberen te beperken. Enerzijds door de uit de Spiegel Historiael overgenomen capita aan te passen aan het verhaal volgens de trilogie, maar anderzijds ook door de bestaande vertaling van de Mort Artu zo om te werken dat zij weer min of meer aansloot bij deze substitutie.³¹ Dat hij bij deze operatie veel dieper in de tekst van de roman heeft ingesneden dan in de gesubstitueerde verzen, is mijns inziens een indicatie voor het grote belang dat de compilator aan de lezing van Maerlant hechtte. Als we het spoor dat dit verstelwerk in Arturs doet heeft nagelaten doortrekken, wordt het duidelijk welke de voornaamste beweegreden voor de compilator geweest moet zijn om gedeelten van de Spiegel Historiael op te nemen in deze vertaling. (Welke motieven daarbij een rol gespeeld kunnen hebben hoop ik - o.a. aan de hand van wijzigingen in de gesubstitueerde tekst - in de toekomst uiteen te kunnen zetten.)

30 Jonckbloet signaleerde als eerste dat deze substitutie ‘hier en daar in tegenspraak is met de rest’ (Roman van Lancelot. Deel II. p. CLXXVI). Overigens ben ik het niet met hem eens dat Artur in vs. 9818 voor de tweede maal in Frankrijk landde, terwijl hij er eigenlijk al was (zie ook w.p. gerritsen: ‘L'épisode de la guerre’. p. 342). Men vergelijke vs. 9815-9818 met Spiegel Historiael. IIIe Partie, Boek V, Cap. LI, vs. 73-76.

31 Bij Gerritsen, die de substitutie als een geïsoleerde episode ‘verticaal’ bestudeerde op zoek naar het verschuivend historisch waarheidsgehalte in de verschillende lezingen van dit conflict tussen Artur en de Romeinen, komen dergelijke contextuele (‘horizontale’) consequenties niet aan de orde. In de studie van de Groninger werkgroep, waarin Arturs doet in zijn geheel onderzocht is, wordt wel melding gemaakt van verstelwerk in de romantekst in verband met de substitutie (zie noot 29 supra), maar wordt het belang hiervan niet onderkend.

Sporen in de contekst

In alle edities van de Mort Artu wordt vertaald hoe Gauvain, nadat de problemen rondom de driehoek Lancelot-Guenièvre-Artur voorlopig opgelost lijken door een (gedwongen) repatriëring van Lancelot c.s. naar Gaunes, al snel van zijn oom gedaan weet te krijgen, dat hij met een leger het Kanaal over zal steken om alsnog wraak te nemen op Lancelot voor de dood van Gauvains broers Gaheriet, Guerres en Agravain. De persoonlijke vete, die ten grondslag ligt aan deze oorlog - Gauvain lijkt naast het verlies van zijn broers óók zijn gekwetste eigenliefde te willen compenseren - wordt na een langdurig beleg voor Gaunes uitgevochten in een gerechtelijk duel tussen Gauvain en Lancelot. In dit tweegevecht verdedigt Lancelot zich met succes tegen de beschuldigingen van Gauvain tot de tijdslimiet verstreken is, waarna Artur, zoals overeengekomen, het beleg opheft en met de in levensgevaar verkerende Gauvain afreist naar Meaux, met de bedoeling zo spoedig mogelijk naar Logres terug te keren. Terwijl Artur hier

[p. 245]

wacht op het herstel van Gauvain, komt het bericht dat de Romeinen in dit (continentale) deel van zijn rijk zijn binnengevallen. In de slag die hierop volgt vecht Gauvain, ondanks het feit dat hij nog niet helemaal genezen was, zo dapper dat het Romeinse leger verslagen wordt. Maar door de zwaardslagen van de Romeinen gaat de hoofdwond die hij overgehouden had uit het gevecht met Lancelot weer open. Als Artur hierna met zijn stervende neef huiswaarts keert om Mordred te bestrijden, overlijdt Gauvain nadat ze weer op Britse bodem geland zijn. Op zijn sterfbed verzoekt hij Artur hem naast zijn broer Gaheriet te begraven met als grafschrift: ‘Ci gist Gaheriet et Gauvains que Landelos ocist [par lor outrage]’.³² De Romeinen worden niet vermeld. Zij hadden slechts een instrumentele functie, hetgeen blijkt uit de verklaring die Gauvain geeft aan zijn verbijsterde oom: ‘“Conment, biaus niés, estes vos dont venus a mort par Lancelot? - Sire, oïl, par la plaie qu'il me fist el chief, et si en fusse ge touz gueriz, mes li Romain la me renouvelerent en la bataille”’.³³ Dit is geen opzienbarend nieuws voor de lezer van de Mort Artu. Nadat Gauvain met een diepe hoofdwond uit het duel met Lancelot te voorschijn kwam, heeft de verteller er bij herhaling op gewezen dat deze wond Gauvain uiteindelijk fataal zou blijken te worden.

De huidige lezer van Arturs doet daarentegen zal met verbazing kennis nemen van het grafschrift op de tombe van Walewein en Gaheriet, dat ook Lanceloet noemt als degene die hen ‘om hare overmoet groet [...] brachte beide ter doet’.³⁴ Maar de dood van Walewein zal al eerder de nodige vraagtekens opgeroepen hebben. Immers, na vs. 10431 wordt, conform het Oudfrans, beschreven hoe Artur afscheid neemt van de stoet die het stoffelijk overschot van Walewein van Doevre naar Karmeloet zal begeleiden. Maar de laatste informatie die de lezer van Arturs doet hiervóór over Walewein heeft gehad is dat hij zich gezond en wel aan boord bevond van het schip dat hem naar Logres terug zou brengen (vs. 10269-10294). Dit raadsel lijkt simpel op te lossen. Vóór vs. 10431 missen we een flinke hoeveelheid verzen, doordat in de codex hier thans 1 blad (of 1 diploma) ontbreekt - zie infra p. 251. In dit hiaat zal de dood van Walewein waarschijnlijk beschreven zijn, en zal de rol die Lanceloet daarbij gespeeld heeft ook wel op de een of andere wijze verklaard zijn. En daarmee lijkt de kous af.³⁵

Deze invulling van het hiaat zou bevredigend zijn als Walewein in Arturs doet, zoals Gauvain in de Mort Artu, ook een dodelijke hoofdwond had overgehouden aan de confrontatie met de Romeinen. Maar de compilator heeft door de substitutie van hoofdstuk XIX, ‘Conincs Arturs wijch optie Romeine’, de levensloop van Walewein niet alleen aanzienlijk verlengd, maar ook gewijzigd. In Arturs doet komt Walewein zonder vermeldenswaardige kleerscheuren te voorschijn uit de slag met de Romeinen en de daarop volgende wel-twintig-jaar-durende oorlog met de Romeinen. In hoofdstuk XX, ‘Hoe die coninc Artur trect te sinen landewaerd’, heeft de compilator dienovereenkomstig alle verwij-

32 Ed. Frappier '36. p. 194, r. 15-16; par. 172, noot 20.

33 Ibidem. p. 194, r. 19-22.

34 vs. 10603-10604.

35 Dit is de verklaring die de Groninger werkgroep geeft voor dit raadsel (zie Hoe Artur sinen inde nam. p. 339 noot 5).

[p. 246]

zingen naar Waleweins uiterst kritieke gezondheidstoestand geschrapt of omgewerkt. De vreemde passages die hierdoor soms zijn ontstaan lijken mijn veronderstelling te wettigen dat de compilator deze ingrepen verricht heeft op een al bestaande Middelnederlandse vertaling.

Zo is er bijvoorbeeld een onjuiste constructie ontstaan doordat een oorspronkelijk nevengeschikte zin (‘[Ende] sanderdages....’), na omissie van een aantal verzen, ondergeschikt werd aangesloten:

Mort Artu	Arturs doet
et li rois commande	Na desen die coninc Artur beval
que
on face une biere chevaleresce ou l'en portera monseigneur Gauvain: car il nel laira pas loing de lui, car se il muert, il le velt veoir morir, et se il vit, tant sera il plus joianz. Et cil le font tout einsi com li rois l'ot commandé.
Au matin, si tost comme il fu ajorné, mut [toute] l'ost; et quant il furent acheminé, si chevauchierent tant qu'a la mer vindrent.	Dat sanderdages sere tilike Dat here porde gemeinlijk, Ende reden soe lange dat si quamen Aldaer si die zee vernamen.
(Ed. Frappier '36, p. 185, r. 24 - p. 186, r.2; par. 165, noot 1)	(vs. 10202-10206)

En bij de inscheping is door omwerking een vreemd contrast tussen Artur en Walewein geschapen, doordat de compilator het rijmpaar ‘sochte’/‘mochte’ - dat naar ik vermoed wel eens een restant zou kunnen zijn van de oorspronkelijke vertaling die inhield dat Walewein zo voorzichtig mogelijk aan boord gebracht werd - opnieuw gebruikt heeft. Ook het object van ‘gereiden’ is verdwenen:

Mort Artu	Arturs doet
Atant fet li rois prendre monseigneur
Gauvain et metre en la nef et couchier au plus a ese que cil porent qui de lui s'entremetoient;	Die coninc dede gereiden tscepewaerd
	Ende voer selve in dat al sochte, Ende Walewein daerna wat hi mochte,
(Ed. Frappier '36. p. 187, r. 23-25)	(vs. 10278-10280)

Het gewijzigde scenario van Waleweins laatste dagen is verklaarbaar als logische consequentie van het gesubstitueerde hoofdstuk XIX. De vraag rijst echter op welke wijze Walewein in Arturs doet dan wél aan zijn einde gekomen is; een vraag die intrigerender wordt als blijkt dat de compilator in het hieraan voorafgaande hoofdstuk XVIII, ‘Die camp tusschen Waleweine ende Lancelote’ zijn best gedaan lijkt te hebben om de nadruk op het aandeel van Lanceloet aan Waleweins dood af te zwakken. In de hele beschrijving van het tweegevecht is het verloop van de strijd systematisch bijgesteld in het voordeel van Walewein. Aan

[p. 247]

het einde van dit tweegevecht is ook de eindstand, de uitslag, gewijzigd. In de Mort Artu verzoekt Lancelot Gauvain het duel te staken omdat de voorgeschreven tijd verstreken is, maar het is duidelijk dat Lancelot niet alleen de jure maar ook de facto gewonnen heeft en dat hij edelmoedig afziet van een voor Gauvain vernederend ‘schaakmat’. In Arturs doet wordt een ‘remise’ gepresenteerd: Lanceloet verzoekt Walewein de strijd te staken omdat de termijn verstreken is waarin hij zich tegen de aanklacht moest verdedigen. Lanceloet heeft het (gerechtelijk) duel de jure gewonnen, maar het gevecht zelf eindigt de facto onbeslist:

Mort Artu	Arturs doet
et lors fu tant messire Gauvains traveilliez qu'a peinne puet il tenir s'espee;	Ende min her Walewein was soe sere Vermoit, dat hi vortmere Cume sijn swaerd gehouden mochte; Ende Lanceloet met pinen versochte Waleweine, ende liep op hem metter vaerd.
et Lancelos, qui n'estoit mie trop las [et qui pooit encore soufrir,] giete seur lui cox et le meinne une eure avant et autre arriere; et cil sueffre toutevoies et endure et se cuevre de tant d'escu comme il avoit. Et quant Lancelos voit qu'il l'a mené au desouz, que tuit cil de la place le voient apertement, qu'il n'a mes deffense en lui qui gueres li puisse valoir,	Somtijt dreef hine achterwaerd, Somtijt Walewein, na dat quam getal Dat si beide gedogeden al. Aldus daer deen den anderen dreef, Soe dat Walewein al stille bleef Staende ende conde nemmer geslaen: Ende Lanceloet oec bleef staende saen Van moetheide mede, sonder beide, Ende trac bi haren Waleweine ende seide:
il se trest un pou ensus monseigneur Gauvain et li dist:
(Ed. Frappier '36. p. 176, r. 4-12; par. 157, noot 2)	(vs. 9453-9466)

Als Walewein na het tweegevecht bezwijkt onder zijn verwondingen is in Arturs doet slechts de prognose van de geneesheren gehandhaafd volgens de Mort Artu: ‘Die meester seide dat hi van dese / Cortelike soude genesen, / Sonder allene van ere wonde, / Die hadde dipe int hoeft ter stonde.’ (vs. 9639-9642). Er is echter in Arturs doet nauwelijks nog sprake van een levensgevaarlijke toestand en ook het expliciete vertellerscommentaar dat deze hoofdwond hem fataal zal worden is geschrapt.

Mort Artu	Arturs doet
Gauvain qui estoit auques garis, fors de la plaie qu'il avoit el chief, dont il fu sanz faille morz. [dont il fust sans faille mors, se il n'eüst eü bon mire]	Tot dat Walewein was al gesont Ende wel mochte riden ende gaen.
(Ed. Frappier '36. p. 180, r. 24-25; par. 160, noot 14)	(vs. 9678-9679)

[p. 248]

Voor de lezer van de Mort Artu is het duidelijk dat Gauvains einde in zicht is als hij optrekt tegen de Romeinen, terwijl de lezer van Arturs doet niet beter weet dan dat hij weer helemaal de oude is, en dat hem ook nog geen snel naderend levenseinde boven het hoofd hangt. Deze wijziging is te verklaren als een noodzakelijke voorwaarde om Walewein op een later tijdstip op een andere wijze aan zijn einde te laten komen; een wijziging die grondig voorbereid is, getuige de ook in deze zin bijgestelde profetie die Walewein te horen krijgt nadat hij geland is en optrekt naar Gannes.

Mort Artu	Arturs doet
que vous jamais ne reverrés le roialme de Logres sains ne haitiés.	Dt gi nembermer sult sien Met bliscepen van Logres tconinckrike,
(Ed. Frappier '36. p. 144, r. 23-24)	(vs. 7700-7701)

Er is in ‘Die camp tusschen Waleweine ende Lancelote’ echter veel dieper ingegrepen in de tekst dan verhaaltechnisch nodig was om Walewein voor een al te spoedig einde te behoeden. De rol van Walewein lijkt - voorzover het verhaal dat toeliet - aangepast aan de genre-traditie die op Middelnederlands terrein slechts een positieve Walewein toeliet. Welk aandeel in deze restauratie we op rekening van de compilator, de vertaler, of mogelijk zelfs van een Franse kopiist/redacteur moeten bijschijven, kan ik thans niet uitmaken.³⁶

Wie uiteindelijk Waleweins lot zullen voltrekken wordt in Arturs doet aan het slot van hoofdstuk XX, ‘Hoe die coninc Artur trect te sinen landewaerd’, al enigszins zichtbaar. In de Mort Artu geeft Artur aan boord van het schip dat hem naar Logres zal brengen uiting aan zijn droefheid over de naderende dood van Gauvain. In Arturs doet wordt dit verdriet toegeschreven aan Walewein, die bedroefd is over de trouweloosheid van zijn broer Mordret.

Mort Artu	Arturs doet
mes plus li poise encore de [la mort] de monseigneur Gauvain qu'il veoit chascun jor empirier et aprouchier a sa fin: c'est li deus qui plus li touche au cuer que nul autre;	89	Ende Waleweins rouwe was harde groet,
		Om dat sijn broder dese noet
	91	Den coninc dede; maer gewarlike
		Was hi met den oem getrouwelike;
	92
c'est li deus qui nel lesse reposer ne jour ne nuit; c'est li deus qui nel lesse ne boivre ne mengier. Mes atant lesse ore li contes ci endroit a parler de lui et retorne a Mordret.		Maer die rouwe daer af ende dat verdriet

36 elspeth kennedy stelt in ‘The scribe as editor’, in Mélanges Frappier. Deel 1. Genève, 1970 op p. 525: ‘One group of MSS. shows a particular interest in the character of Gauvain and inserts a number of passages exalting his prowess.’. Ook Arturs doet heeft dergelijke interpolaties; vergelijk bijv. vs. 9305-9316 met ed. Frappier '36. p. 137. r. 13-15.

[p. 249]

		Die ne litene rusten niet.
	95	Nu selewi swigen van coninc Arture
	96	Ende spreken van Mordrets aventure.
(Ed. Frappier '36. p. 187, r. 29 - p. 188, r. 5; par. 167, noot 10)		(vs. 10289-10296)

Een drietal opmerkingen naar aanleiding van bovenstaande passage. a) Uit de entrelacementsformule (vs. 10295-10296) kan men afleiden dat dit hoofdstuk in de vertaling oorspronkelijk afsloot met Artur en niet met Walewein. b) In Arturs doet kan de lezer - als we vs. 10291-10292 een vooruitwijzende functie toekennen - niet alleen een dramatische confrontatie tussen vader en zoon, maar ook een botsing tussen twee broers verwachten. c) De gesubstitueerde verzen 10289-10292 zijn mogelijk geïnspireerd op het verslag van de landingsslag voor de Britse kust in de Spiegel Historiael: ‘Waluweyn was met alre cract / Jegen den broeder metten oem, / [...] / Oint so was hij hem getrouwe / Dorentore in al sijn leven;’.³⁷

Als de compilator even later de ‘opstelling’ van de tegenpartij bekend maakt, blijkt hoe goed hij thuis was in de Spiegel Historiael, waarin Maerlant de Vrisen al eerder als tegenstanders van Artur opgevoerd had.³⁸ Met de introductie van deze vijand bereidt de compilator een nieuw dramatisch hoogtepunt voor in zijn omwerking.

Mort Artu	Arturs doet
et entretant com li sieges dura entor la tor, ne fina onques Mordrés de mander les hauz homes d'Illande et d'Escoce	Ende alse die wile dat Mordret lach Vore dien tor, hi ontboet alden dach In Scollant te desen doene Ende in Vrislant die hoge baroene,
(Ed. Frappier '36. p. 188, r. 10-12)
	(vs. 10307-10310)

Dat het in Arturs doet daadwerkelijk Mordret en de Vrisen zijn die de dood van Walewein op hun geweten hebben, kan men afleiden uit een paar kleine wijzigingen in hoofdstuk XXV.

37 Spiegel Historiael. IIIe Partie, Boek VI, Cap. XXIX, vs. 56-63. Voor het complete citaat zie p. 252 infra.

38 Zie Spiegel Historiael. IIIe Partie, Boek I, Cap. XV, vs. 1; IIIe Partie, Boek VIII, Cap. XCIII; IVe Partie, Boek I, Cap. XLVI, vs. 94; IVe Partie, Boek III, Cap. VI, vs. 18. Gerritsen opperde als eerste het idee dat Maerlant met het opvoeren van de Friezen als vijanden van Artur de bedoeling heeft gehad zijn publiek op een eigentijdse Hollandse parallel met de Artur-historie te wijzen. Zie w.p. gerritsen: ‘Wat voor boeken zou Floris V gelezen hebben?’, in Floris V; Leven, wonen en werken in Holland aan het einde van de dertiende eeuw. Den Haag, 1979. p. 80. Zie van dezelfde auteur ‘Jacob van Maerlant and Geoffrey of Monmouth’ en f.p. van oostrom: ‘Maecenaat en Middelnederlandse letterkunde’. (speciaal p. 38).

[p. 250]

(Artur heeft afscheid genomen van de begrafenisstoet van Gauvain / Walewein.)

Mort Artu	Arturs doet
qu'il revint au chastel de Douvre et i sejorna tout celui jor.		Hi voer inden casteel van Doevre daernaer
	14	Ende hi lette en sticke aldaer.
A l'endemain s'en parti et s'esmut a aler encontre Mordret et chevaucha [tot le jor] a toute s'ost;	15	Int leste voer hi van daer verbolgen,
	16	Ende wilde Mordrette noch volgen;
(Ed. Frappier '36. p. 199, r. 7-10; par. 176, noot 4)		Ende reet met groten here dien dach,
		(vs. 10613-10617)

In Arturs doet is het vertrek van Artur uit Doevre blijkbaar een reactie op een eerdere confrontatie met Mordret. Hierop wijst niet alleen het ‘wilde.. noch volgen’ (vs. 10615), maar ook zijn gewijzigde gemoedstoestand (‘verbolgen’, vs. 10615) en het vervroegde vertrek (vs. 10614-10617).

Deze strijd met Mordret, waarin Walewein blijkbaar dodelijk getroffen werd, moet dus beschreven zijn in het hiaat vóór vs. 10431. Immers ná dit hiaat wordt Walewein begraven en daarvoor was hij nog kerngezond. Met de interpolatie van deze strijd heeft de compilator beoogd de ‘geromantiseerde’ ondergangsgeschiedenis van het Artur-imperium in zijn compilatie op een essentieel punt overeen te laten stemmen met de Spiegel Historiael, waarin Jacob van Maerlant vertelt dat Artur bij de landing op de Britse kust slag moest leveren met Mordret en de Sassen.³⁹ Daarbij sneuvelt Waluweyn, die aan Arturs zijde dapper meestreed om zijn broer Mordret te verjagen.

39 Spiegel Historiael. IIIe Partie, Boek VI, Cap. XXIX, vs. 47-76. Opvallend is dat de compilator als bondgenoten van Mordret de Vrisen noemt, terwijl Maerlant hier de Sassen (vs. 71) heeft. Dat de compilator Maerlants bedoeling (vglk. noot 38) begrepen heeft blijkt het best uit een tweede passage, als de Vrisen bij de laatste slag tussen Artur en Mordret weer als bondgenoten genoemd worden. In Arturs doet wordt nl. verteld dat de Vrisen, alleen gedreven door haat en wraaklust Mordret een handje komen helpen, terwijl ‘les Sesnes’ in de Mort Artu in eerste instantie op uitdrukkelijk verzoek van Mordred komen (ed. Frappier' 36. p. 204, r. 20-21). Maerlant noemt ook bij de beschrijving van deze laatste slag geen Vrisen, maar wel ‘Sassen’ (IIIe Partie, Boek VI, Cap. XXX, vs. 35-36). Het heeft er de schijn van dat de compilator Maerlant verbeterd heeft op dit punt.

Structurele aanwijzingen voor interpolatie

Dat de compilator in het hiaat voor vs. 10431 een dergelijke landingsslag aan de Britse kust beschreven heeft, wordt aannemelijker als we de structurering van Arturs doet bekijken. Door het hiaat missen we namelijk drie complete hoofdstukken, terwijl in bijna alle edities van de Mort Artu het overeenkomstige tekstgedeelte over twee hoofdstukken verdeeld is.⁴⁰ Het laatste vers vóór het hiaat

40 De enige editie met een afwijkende hoofdstuk-indeling is de ed. Bruce. Deze is gebaseerd op ms. D (B.N. 342), dat niet in aanmerking lijkt te komen als bron van Arturs doet. Ik laat deze editie daarom verder buiten beschouwing.

[p. 251]

‘Nu swigewi van deser sake’ (vs. 10427) is het begin van een entrelacementsformule waarmee hoofdstuk XXI afgesloten werd. In de Mort Artu hebben we op deze plaats een zelfde entrelacement: ‘Sie lesse ore li contes a parler d'eus et retorne a la reïne Guenievre, la fame le roi Artu.’⁴¹

Hierna volgt een nieuw hoofdstuk: Guenievre, op de hoogte van Arturs komst, neemt haar intrek in een nonnenklooster, maar men durft haar niet in de orde op te nemen zolang Artur nog leeft. Nu volgt weer een entrelacement. In grote lijnen zal dit ook de inhoud van het verloren hoofdstuk [XXII] in de compilatie geweest zijn. Deze veronderstelling wordt gesteund door een latere passage: ‘Alse der coninginne dit werd cont, / Dat Artur doet was tier stont, / [...] / Si dede haer vlech [ten sniden, - FvdD] / Ende werd nonne [tien tiden. - FvdD]’ (vs. 12361-12368).⁴²

Het volgende hoofdstuk in de Mort Artu behelst de aankomst van Artur in Douvre, de verklaring van Gauvain op zijn sterfbed, en zijn wensen ten aanzien van begrafenis en grafschrift. Daarna wordt beschreven welke droefheid het bericht van zijn dood teweeg brengt en hoe Artur de stoet die zijn stoffelijk overschot naar Camelot zal brengen een eindweegs begeleidt. Deze begrafenisstoet van Walewein staat echter ook weer in Arturs doet beschreven - zij het dat we nu, ná het hiaat, midden in hoofdstuk [XXIV] beland blijken te zijn. Er ontbreekt dus een invulling voor hoofdstuk [XXIII].

Als de compilator in het hiaat een extra landingsslag geïnterpoleerd heeft, zal hij deze zo goed als zeker ook d.m.v. een entrelacement met de omliggende contekst verknoopt hebben, temeer daar een perspectiefwisseling inhoudelijk voor de hand ligt.⁴³ Na een entrelacement aan het slot van [XXII] (we laten de koningin in het klooster) werd waarschijnlijk overgestapt op [XXIII], het verhaal van de slag bij Dover tussen Artur en Mordret. De aanval van Mordret wordt afgeslagen, en hij trekt zich terug met zijn troepen. De compilator maakt wederom een entrelacement en stapt over op [XXXIV], op Artur en de in de slag dodelijk gewonde Walewein, waarna de draad van de Mort Artu met een enkele aanpassing (de Vrisen in plaats van de Romeinen als voltrekkers van Waleweins lot) weer op kan nemen.

41 Ed. Frappier '36. p. 190, r. 5-6.

42 Ook in de Spiegel Historiael treedt de koningin in als ze hoort dat Artur geland is (IIIe Partie, Boek VI, Cap. XXX, vs. 1-8).

43 De compilator was bovendien vertrouwd met de techniek van het entrelacement (zie w.p. gerritsen en f.p. van oostrom: ‘Les Adapteurs Néerlandais du ‘Lancelot-(Graal)’ aux prises avec le procédé narratif des Romans Arthuriens en Prose’, in Mélanges de langue et littérature françaises du Moyen Age et de la Renaissance offerts à Charles Foulon. Deel II. Marche Romane. 30 (1980). p. 105-114).

Codicologische aanwijzingen

Dat de compilator voor de invulling van dit hypothetische hoofdstuk [XXXIII] zo goed als zeker het verhaal van deze landingsslag uit de Spiegel Historael heeft bewerkt valt af te leiden uit de opbouw van de codex 's-Gravenhage, K.B., 129 A 10. In de beschrijving die Draak en Hellinga van deze codex geven wordt het hiaat begroot: ‘vòòr 231 moet tekst verloren zijn van tenminste 1 blad en ten hoogste van 1 diploma.’⁴⁴ Dit betekent dat we, uitgaande van een

44 m. draak: De Mnl. vertalingen van de Proza-Lancelot, p. 36.

[p. 252]

gemiddelde van 180 versregels per zijde in Arturs doet, óf ongeveer 360 óf ongeveer 720 versregels missen. Enig telwerk leert dat het tekstgedeelte na het hiaat in Arturs doet (vs. 10431-13054), groot 2623 verzen, overeenkomt met ongeveer 1060 regels tekst in de ed. Frappier '36 (p. 196-238). Dit komt neer op 2,47 verzen per regel. De tekst in de ed. Frapper '36 die overeenkomt met ons hiaat telt 138 regels (p. 353, r. 5 - p. 357, r. 18), die bij vertaling dan 340 Middelnederlandse verzen op zouden leveren. Dezelfde som voor de ed. Sommer levert een verhouding van 2,43 verzen per regel, en een vertaling van ongeveer 320 verzen. Uit deze berekening kunnen we afleiden dat een normale vertaling van de Mort Artu in ieder geval te weinig verzen op zou leveren. We komen 20 à 40 verzen te kort om 1 blad, of 380 à 400 om 1 diploma op normale wijze te vullen.

In het eerste geval - er ontbreekt slechts één blad - zou dit theoretisch tekort aan verzen⁴⁵ praktisch geheel aangezuiverd kunnen worden met een aangepaste versie van ‘Dat grote orloghe tusschen Arture ende Morderette’ uit de Spiegel Historael (IIIe Partie, Boek VI, Cap. XXIX). Dit caput telt bij Maerlant 76 verzen, waarvan de compilator de eerste 45 à 50 zo goed als zeker achterwege gelaten zal hebben: in deze verzen herhaalt Maerlant hoe Mordret zijn oom bedriegt en hoe Artur, na de slag met de Romeinen gewonnen te hebben, een oorlog voert met de Romeinen met de bedoeling Rome op keizer Leo⁴⁶ te veroveren, maar vanwege Mordret's verraad terug moet keren. De rest van dit caput bevat nieuwe informatie: het relaas van de landingsslag voor de Britse kust. Een dertigtal verzen die - met enige aanpassingen - dit éne ontbrekende blad mooi zouden kunnen completeren:

Selve es hi over gevaren
Up Bertaengen met sinen scaren,
Artuur, die edel lantshere.
Ten upgange vachtmen sere,
Daer si tlant van Bertaengen sochten;
Want Mordreit ende de sine brochten
Menegen werachtegen man.
Tyleke die wijch began
Entie stont tote indie nacht.
Waluweyn was met alre cracht
Jegen den broeder metten oem,
Alse die wel sach ende nam goem,
Dat die broeder was in tonrecht.
Bidi staerf hi int gevecht
Metten oem, dies hadde rouwe.
Oint so was hi hem getrouwe

45 In de praktijk zal de compilator waarschijnlijk meer ruimte hebben gehad omdat hij een paar passages uit de met het hiaat samenvallende deel van (de vertaling van) de Mort Artu moest weglaten, omdat deze niet strookten met de nieuwe lezing van de dood van Walewein. Het is niet uit te maken welke passages dit geweest zullen zijn, omdat dit te veel afhangt van de plaats waar de compilator de ‘landingsslag’ geïnterpoleerd heeft.

46 Maerlant geeft hier (IIIe Partie, Boek VI, Cap. XXIX, vs. 23-27) een samenvatting van het conflict met de Romeinen die strijdig is met zijn eerdere informatie (IIIe Partie, Boek V, Cap. LIII-LIIII). Maerlant zegt nu dat Artur (i.p.v. Walewein) Lucius gedood heeft, en dat hij Rome wou veroveren op keizer Leo (i.p.v. Zeno) - zie p. 242 supra.

[p. 253]

 

Dorentore in al sijn leven;

 

Dies en wildijs niet begeven,

65

Hine toghet in sijns levens ende.

 

Mordreit viel indie schende;

 

Want die oem wan met gewelde

 

Dien upganc daer vanden velde,

 

Al waest grootlike tsire scaden;

70

Want swaerlike haddene verraden

 

Mordreit sijn neve metten Sassen,

 

Die hem an waren gewassen.

 

Waluwein bleef doot aldus,

 

Die in Latijn heet Walganus,

75

Ende menech edel man tier stede,

 

Kerstijn ende heidijn mede.

(Spiegel Historiael, IIIe Partie, Boek VI, Cap. XXIX, vs. 47-76)

Dat het tekstverlies in de codex van de Lancelot-compilatie eerder 1 blad dan 1 diploma groot is kan zijdeling ondersteund worden met een plausibele verklaring voor het verlies van slechts één (beschreven) blad. (Voor het nu volgende baseer ik mij op gegevens ontleend aan de beschrijving van de codex 129 A 10 door Draak en Hellinga.⁴⁷) Het laatste katern van Arturs doet, katen XXVI (zie schema), is ‘tegenwoordig een regelmatig quatern’. Als XXVI oorspronkelijk een quinio was - in deze codex zijn bij voorkeur quinio's gebruikt - dan zou het wegraken van één blad [230 bis] (let wel: ik tel verder volgens de huidige verwarde binding van het handschrift), dat eens tesamen met [239] het buitenste diploma van de dan regelmatige quinio XXVI vormde, niet toevallig zijn. Immers, de tekst van de Lancelot-compilatie gaat niet verder dan 238Rb. De kans dat [239], geheel blanko, ooit dankbaar elders in gebruik genomen is lijkt mij niet gering,⁴⁸ en vanaf dat moment is de kans op verlies van [230 bis] ook groter

schematische reconstructie van katern XXVI van 's-Gravenhage, K.B., 129 A 10

47 Deze beschrijving is te vinden als ‘Bijlage I’ bij m. draak: De Mnl. vertalingen van de Proza-Lancelot. p. 32-46.

48 Ook van 238 is een stuk blanko perkament afgescheurd

[p. 254]

geworden. En daarmee is een lacune van 720 verzen in Arturs doet ook codicologogisch minder voor de hand liggend dan een hiaat van 320 verzen, waarvan een gedeelte zou bestaan uit een (aangepaste) interpolatie uit de Spiegel Historiael.

De Lancelot-compilatie bevat nóg een raadsel dat nu op een elegante wijze op te lossen is. In grote delen van het handschrift is een corrector aan het werk geweest. Gerritsen heeft de verbeteringen van deze corrector geanalyseerd in de verhelderende publicatie ‘Corrections and Indications for Oral Delivery in the Middle Dutch Lancelot Manuscript The Hague K.B. 129 A 10’. De corrector voorzag de tekst van leesaanwijzingen ten behoeve van de voordracht, hij herstelde schrijffouten, vulde weggevallen tekst aan, en veranderde hier en daar wat om het verhaal begrijpelijker te maken. Daarnaast probeerde hij de tekst te zuiveren van verouderde en specifiek Vlaamse woorden en uitdrukkingen. In het midden van de 14e eeuw heeft hij bijna de hele Mnl. trilogie Lancelot-Queste-Mort op deze wijze behandeld.⁴⁹ Opmerkelijk is dat de corrector de ingevoegde romans (met uitzondering van Perceval) en de tweede helft van Arturs doet onaangeroerd heeft gelaten.⁵⁰ Om het ontbreken van verbeteringen in de ingevoegde romans te kunnen verklaren opperde Draak de hypothese dat de corrector dezelfde persoon was als de compilator en dat hij deze door hem zelf al eerder bewerkte (en ingevoegde) romans door en door kende en dus niet meer hoefde te moderniseren of te structureren.⁵¹

Los van de kwestie of adaptator, compilator en corrector een en dezelfde persoon zijn, kan deze verklaring van Draak⁵² (met enige variatie) nu ook uitkomst bieden voor het raadsel waarom de corrector halfweg Arturs doet, aan het einde van 230V gestopt is. Hierna begint met vs. 7553 het voorlaatste katern XXIV,⁵³ waarin de compilator ‘Conincs Arturs wijch optie Romeine’ gesubstitueerd heeft. En op de eerste blad-zijde van dit katern (211R) staat in vs. 7700-7701 (zie p. 247 infra) de eerste verandering die de compilator in Arturs doet heeft aangebracht om het verhaal van de roman geloofwaardig te kunnen vervlechten met

49 w.p. gerritsen: ‘Corrections and Indications for Oral Delivery in the Middle Dutch Lancelot Manuscript The Hague K.B. 129 A 10’. Zie ook de in de vorige noot genoemde ‘Bijlage I’ van Draak en Hellinga; en b. besamusca: ‘De verzen van de corrector in handschrift 's-Gravenhage, KB, 129 A 10’, in Sp.L 26 (1984). p. 83-88.

50 Zie p. 43 van ‘Bijlage I’ van Draak en Hellinga (noot 47 supra).

51 Ibidem. p. 43-44. Dit zou kunnen betekenen dat Perceval, een roman die wel door de corrector behandeld werd, in een eerder compilatie-stadium aan de basisvertaling werd toegevoegd. Perceval lijkt ook meer dan enige andere ingevoegde roman met de basisvertaling vervlochten te zijn.

52 Draak geeft geen verklaring voor het feit dat de corrector de tweede helft van Arturs doet niet behandeld heeft. Bij haar constatering ‘dat het werk gestaakt werd’ (p. 44) plaatst zij wel de opmerking ‘Volgorde katernen in de war!’ (p. 44, noot 2). Is dit een suggestie dat de corrector om deze reden gestopt zou zijn? Hoe het ook zij, in het niet behandelde katern XXIV (F. 211R-F. 219V) is een verdwaald blad uit de Mnl. Queste (F. 218) wél door de corrector behandeld. Een reden om - met Draak (vgl. haar p. 45) - aan te nemen dat een 18e-eeuwse binder deze verwarring gesticht heeft.

53 Met de termen ‘voorlaatste’ en ‘laatste’ doel ik op de leesvolgorde van de katernen in 129 A 10, te weten respectievelijk katern XXIV (F. 211R-F. 219V; vs. 7553-10427) en katern XXVI (F. 231R-F. 238V; vs. 10431-13054). Momenteel zijn deze katernen ingebonden als resp. voor-voorlaatste en laatste katern.

[p. 255]

de door de interpolaties uit de Spiegel Historiael gewijzigde fabel van de laatste twee katernen.

Samenvattend: de corrector (die werkte in het midden van de 14e eeuw) heeft zich van ingrepen/toevoegingen onthouden, omdat de tekst van de laatste twee katernen van deze (13e-eeuwse Vlaamse) vertaling van de Mort Artu al recent (begin 14e eeuw) door de (Brabantse) compilator bewerkt was, en dus niet meer gecorrigeerd, gestructureerd, gemoderniseerd en in dialectisch opzicht aangepast behoefde te worden.⁵⁴

54 De dateringen en localiseringen ontleen ik aan Jonckbloet, Draak en Gerritsen - zie noot 9 supra.

Besluit

De hierboven aangevoerde contextuele, structurele en codicologische argumenten hebben tesamen naar mijn mening voldoende bewijskracht om te kunnen concluderen dat de compilator de tweede helft van Arturs doet zó omgewerkt heeft dat deze ‘geromantiseerde’ versie van de ondergangsgeschiedenis van het Artur-imperium op een aantal essentiële punten weer overeenstemde met de ‘officiële’ geschiedschrijving van Jacob van Maerlant.

De belangrijkste beweegreden voor deze (laatste) compilator van de Lancelotcompilatie is ongetwijfeld geweest dat de geloofwaardigheid van zijn werk in het geding was. Voor een publiek dat de Spiegel Historiael kende, was de geloofwaardigheid van een werk als de Lancelot-compilatie toch al niet zo groot, omdat Maerlant de Artur-episoden in zijn wereldgeschiedenis doorspekt heeft met waarschuwingen tegen de onbetrouwbaarheid van Arturomans.⁵⁵ Zonder de interpolaties en omwerkingen van de compilator was Arturs doet voor een publiek dat de Spiegel Historael kende echter ook feitelijk niet meer geloofwaardig; mijns inziens in de eerste plaats omdat de hierin verhaalde levensloop van Walewein op essentiële punten afweek van de ‘geautoriseerde biografie’ van Walewein in de Spiegel Historiael. Daarnaast zal voor een compilator zeker meegespeeld hebben dat het relaas van Arturs continentale expeditie niet compleet was, vergeleken bij het verslag dat de Jacob van Maerlant gaf van deze gebeurtenissen.

De compilator die gewerkt heeft aan Arturs doet moet het besef gehad hebben dat - ik citeer Gerritsen met een kleine variant: Il pouvait bien présenter au public néerlandais une traduction de La Mort Artu. Il pouvait bien raconter des aventures dont les savants historiens ne faisaient pas mention. Mais là où il s'agissait d'événements d'importance mondiale, des faits historiques dûment attestés dans les chroniques, il était indispensable que son roman s'accordât avec l'Historie. Et l'Histoire, c'était pour lui, ainsi que pour son public, le Spiegel Historiael de Maerlant.⁵⁶

Heesch, voorjaar 1985

Venhofstraat 7, 5484 SZ

55 Spiegel Historiael. Ie Partie, Boek I, Cap. 1, vs. 55-64; le Partie, Boek VII, Cap. 39, vs. 61-64; IIIe Partie, Boek I, Cap. 36, vs. 109-112; IIIe Partie, Boek V, Cap. 31, vs. 61-72; Ibidem, Cap. 32, vs. 77-90; Ibidem, Cap. 49, vs. 18-24; Ibidem, Cap. 54, vs. 51-60. Zie w.p. gerritsen: ‘Jacob van Maerlant and Geoffrey of Monmouth’.

56 w.p. gerritsen: ‘L'épisode de la guerre contre les Romains dans “La Mort Artu” néerlandaise’, p. 347-348. In het voetspoor van Gerritsen (zie noot 38 supra) hoop ik later aannemelijk te kunnen maken dat de in Arturs doet gesubstitueerde historie inderdaad een spiegelende functie had.