De Nieuwe Taalgids. Jaargang 79

[p. 114]

Of terug naar af
Over het heden en verleden van een voegwoord

A.M. Duinhoven, F.A.M. Riem Vis

Het Nederlands is een historische taal, zoals Amsterdam een historische stad is. Dit laatste ervaart iedereen die de hoofdstad bezoekt. Het lange en boeiende verleden is de stad aan te zien. Amsterdam heeft het niet gehad, Amsterdam heeft het.

Men kan een stad niet volledig beschrijven zonder in te gaan op de geschiedenis. Een formele descriptie, een plattegrond, is handig voor wie de weg zoekt en onmisbaar voor het kadaster. Functionele gegevens over woonruimte, werkgelegenheid en recreatie zijn nodig voor het bestuur. Maar daarnaast is een historische benadering onontbeerlijk om te verklaren, hoe de stad is geworden zoals zij is.

De vergelijking gaat voor de taalkunde ten volle op. Formele beschrijvingen en functionele benaderingen van het Nederlands zijn nuttig en gewenst. Maar ook een historische studie is noodzakelijk, indien we de hedendaagse taal volledig willen begrijpen en verklaren. Anders dan vaak wordt gedacht, is historische taalkunde niet slechts de studie van oudere taalfasen. Het verleden is tegenwoordig. Het Nederlands dat wij spreken, is een bonte verzameling van elementen ontstaan op verschillende tijdstippen in het verleden. En de taalgebruiker weet dat. Maar hoe het precies is gegaan, weet hij niet. Daar ligt een taak voor de taalkundige.

Wanneer we de hedendaagse taal, inzonderheid de onregelmatigheden daarin weten te verklaren, verwerven we inzicht in het verleden; en kennis van het verleden zal ons helpen de taal die wij spreken, te begrijpen. Elke onregelmatigheid is het waard verklaard te worden.

Hoe onregelmatiger een taalteken is, des te intrigerender. Werkelijk volkomen ondoorzichtig is of. Dit functiewoord van minimale omvang neemt een maximale plaats in binnen de Nederlandse grammatica. Het is een veelgebruikte¹ en onmisbare conjunctie. Maar de betekenis, of liever de betekenissen - want het nevenschikkende en het onderschikkende of worden als homoniemen beschouwd - zijn moeilijk te omschrijven, en geheel onduidelijk is hoe of die betekenissen heeft verworven. Er wordt dan ook wel gezegd (vgl. ANS p. 645), dat of (niet als dat) een ‘grammatisch verbindend’ voegwoord is en geen ‘eigen betekenis’ heeft. Maar hoe komt het dan, dat of in Ik wist niet of hij thuis was² een onzekerheid aangeeft, in tegenstelling tot dat in Ik wist niet dat hij

1 Het nevenschikkende of scoort veel hoger dan het onderschikkende voegwoord. Vgl. Uit den Boogaart 1975: nevenschikkend of staat in schriftelijk taalgebruik op de 37e plaats, in gesproken taal op de 45e. Het onderschikkende voegwoord komt op resp. de 166e en 135e plaats. In De Jong 1979 komt het nevenschikkende of op de 32e, het onderschikkende op de 140e plaats.

2 Voorbeeldzinnen ontlenen we bij voorkeur aan de ANS (hier p. 645), waarin men het gebruik van de twee voegwoorden gedetailleerd vindt beschreven.

[p. 115]

thuis was. Volgens de laatste zin was hij thuis, maar was mij dat onbekend. In de of-zin was ik even onwetend, maar is het bovendien de vraag of hij wel thuis was.

Even ondoorzichtig is het nevenschikkende of. Waarom dwingt het ons tot een keuze, bijvoorbeeld in Rode of witte wijn? Wat betekent het woord, dat het ons noodzaakt een van de leden uit te sluiten? Waarom kan die verplichte uitsluiting worden onderstreept door vooropplaatsing van een tweede of in Wij drinken allen of rode of witte wijn, maar is dat niet mogelijk (tenzij in een ‘echovraag’) in *Drinken wij of rode of witte wijn? En waarrom kunnen we of door oftewel vervangen in De zebra of/oftewel Kaapse Ezel; het substantief of/oftewel zelfstandig naamwoord, maar niet in *Rode oftewel witte wijn; *Ga een boek lezen oftewel in de tuin spelen. Wat is het verschil in betekenis tussen

(a)	Ik twijfel er niet aan, of Gerard bij ons komt
(b)	Ik twijfel er niet aan, of Gerard komt bij ons

en waarop berust dit verschil? Hebben we met twee betekenissen van of te doen, of moet het onderscheid worden toegeschreven aan de verschillende volgorden in de door of ingeleide zinnen? Kunnen we in beide gevallen van onderschikkende voegwoorden en van bijzinnen spreken, zoals dat in de ANS (p. 647) gebeurt? Waarom kan de bijzin in (a) wel en die in (b) niet voorop worden geplaatst:

(a′)	Of Gerard bij ons komt, daar twijfel ik niet aan
(b′)	*Of Gerard komt bij ons, daar twijfel ik niet aan

En als we in (a) met het onderschikkende en in (b) met het nevenschikkende of te doen hebben, waarop de woordorde wijst, waarom is er in (b) dan niet sprake van een keuze en waarom zijn de leden niet verwisselbaar:

(b″)	*Gerard komt bij ons of ik twijfel er niet aan

Die laatste vraag geldt ook voor zinnen als (ANS p. 1151-1154) Zwijg of ik haal de directeur; Ga je mee uit eten? Of heb je geen zin? Er was een cliënt, of een aanstaande cliënt, die hem wilde spreken.

Hoe gedetailleerder en nauwkeuriger het gebruik van of wordt beschreven, des te meer vragen rijzen er. Het effect dat het voorkomen van of heeft, de regels voor het gebruik en de uitzonderingen daarop zijn slechts te begrijpen, wanneer we de voegwoorden naar hun aard doorzien, wanneer we weten hoe ze zijn ontstaan, wat ze oorspronkelijk betekenden en hoe ze zich naar vorm en betekenis hebben ontwikkeld. Over de etymologie van of is weinig bekend, en dat geldt ook voor de vergelijkbare conjuncties in verwante talen. Wij willen daarom allereerst trachten vast te stellen, wat de oorspronkelijke functie was van elk der beide woorden, om vervolgens de ontwikkelingen te schetsen die tot het huidige gebruik hebben geleid.

Wij gaan van meet af aan uit van twee, nu homonieme woorden, al hebben de twee conjuncties wel betekenisaspecten gemeenschappelijk, hetgeen zowel de taalgebruiker als de taalbeschouwer in verwarring kan brengen.³ Zo komt of in

3 ‘Wat ze gemeen hebben, is het in beginsel dubitatieve karakter dat door middel van of aan beide verbindingen van zinspotente groepen verleend wordt’ (Van Es en Van Caspel 1975, nr. 58, § 110, p. 183). Van Calcar (1973-1974) heeft het voegwoord of dat de afhankelijke zin inleidt (als in Ik weet niet, of hij kan) nevenschikkend genoemd, omdat het zou correleren met een onmiskenbaar nevenschikkend voegwoord: ik weet niet, of hij kan of niet, d.i. òf hij kan, òf hij kan niet. De parallellie is misleidend, doch maakt wel duidelijk, dat er overeenkomsten zijn. Bij onderschikking zowel als bij nevenschikking is er onzekerheid en staan er alternatieven open. In ik weet niet of hij komt is echter het alternatief (nl. dat hij niet zou komen) niet aan de orde. Voegt men of niet toe, dan verandert er niets aan de structuur van de zin: of niet is aan het eerste of ondergeschikt: ik weet niet of [hij komt of niet]. Het is ook niet altijd mogelijk of niet toe te voegen. Vgl. ik kan niet zien, of (onderschikkend) zijn auto nu groen is of (nevenschikkend) blauw (*of niet). De zienswijze van Van Calcar is bestreden door Den Besten (1973-1974).

[p. 116]

veronderstellend-toegevende functie (vgl. het Engelse if) alleen nog voor ter inleiding van bijzinnen die uit twee door het nevengeschikte of verbonden elementen bestaan, zoals in

Ik kom in ieder geval, of het nou regent of dat het mooi weer is⁴

Dat wijst erop, dat het eerste, onderschikkende of voor een lid van de nevenschikkende correlatie of... of is aangezien (vgl. WNT 10, 70). Deze herinterpretatie leidt tot de invoeging van het onderschikkend voegwoord dat:

Of dat het regent of dat het mooi weer is, we komen toch (ANS p. 1131)

Ook uit het feit, dat het aanvankelijke vormverschil tussen de twee voegwoorden is opgegeven, kan worden geconcludeerd, dat voor de taalgebruikers de overeenkomsten in betekenis en functie een scherp onderscheid soms bemoeilijkten.⁵ Toch kunnen we, al was het alleen al op grond van de woordorde, nog steeds van twee voegwoorden spreken. En duidelijk zal worden, dat het nevenschikkende of en het onderschikkende of naar herkomst verschillen en zich tot in het Middelnederlands ook in vorm onderscheidden,⁶ zoals de corresponderende voegwoorden in verwante talen dat nog steeds doen: oder: ob, or: if.

4 ANS p. 661. Deze constructie is geanalyseerd door Paardekooper (1977) en De Rooij (1978).

5 Dat geldt al voor het Mnl. Vgl. MNW 5, k. 5-6, 23 en 40; Van Helten 1887, p. 160. Opmerkelijk evenwel is het feit dat of in de teksten van vóór 1300 in het Corpus-Gysseling weliswaar nevenschikkend en onderschikkend wordt gebruikt, maar dat ofte nog (bijna) altijd nevenschikkend is.

6 De oudere vorm voor het nevenschikkende of, nl. ofte, kennen we nog als relict in ja ofte nee, oftewel, nooit ofte nimmer.

Het nevenschikkende of een zelfstandig voegwoord

Voegwoorden als en, of, maar en want, om de belangrijkste te noemen (vgl. ANS p. 644), heten nevenschikkend omdat zij twee of meer ‘gelijkwaardige’ woorden, woordgroepen of zinnen verbinden (ANS p. 1072). Zij verduidelijken het verband tussen achter elkaar geplaatste taalelementen van dezelfde soort. Ze zijn daarin evenwel niet geïntegreerd, ze staan op zichzelf en hebben daardoor geen invloed op de woordorde der verbonden ‘leden’. Ter verduidelijking: in de eerstvolgende zin, met inversie, is dus een bijwoord, in de tweede een voegwoord:

Iedereen is aanwezig: dus beginnen we
Iedereen is aanwezig; dus we beginnen (vgl. ANS p. 1163-1164)

[p. 117]

De elementen van een nevenschikking zijn syntactisch gelijkwaardig (ANS p. 1080-1082). Het gaat om woorden van dezelfde soort (b.v. werkwoorden of bijwoorden), om vergelijkbare woordgroepen (b.v. naamwoord- of voorzetselgroepen) of zinnen met dezelfde functie (b.v. vraagzinnen of objectszinnen).

Dit betekent niet, dat de leden van een nevenschikking ook binnen de mededeling gelijkwaardig en verwisselbaar zijn, dat er van symmetrie moet worden gesproken. In vele verbindingen kan de nazin als een precisering van de voorzin worden beschouwd. Vgl. Nu ga je naar huis, en snel; Je bent toch tevreden, of niet? Daarnaast zijn er opsommingen waarbij de volgorde willekeurig lijkt: Zuidvruchten in overvloed: sinaasappels en mandarijnen, dadels en vijgen; Wil je koffie of een glas melk? We weten echter, dat er algemene factoren zijn van sociologische en psychologische aard⁷ en bijzondere, welke liggen in onze kennis van de werkelijkheid en van de gesprekssituatie, die de volgorde en de groepering der elementen bepalen.

Combineren we nu de volgende observaties. Maar en want leidden aanvankelijk zinnen in die een beperking of een verklaring inhielden ten opzichte van het voorafgaande.⁸ En voor een deel is dat nog zo. Vele zinnen met of (en en) zijn eveneens als een toevoeging aan het eerste lid te beschouwen, waardoor de volgorde vastligt. Ook in vele gevallen waar omkering der leden aanvaardbaar is, weten we dat de volgorde een bepaalde visie op de werkelijkheid representeert en dus toch niet geheel vrij en willekeurig is. Gezien dit alles is het de vraag of we de omkeerbaarheid van de leden der nevenschikking wel als regel en niet eerder als een uitzondering moeten zien. Ook de term ‘nevenschikking’ suggereert een gelijkwaardigheid die er niet is. Bij de verbinding van hoofdzinnen (door de intonatie, door voegwoorden of beide) gaat het om onderschikking. Het tweede lid (eventueel de volgende leden) wordt toegevoegd aan het eerste. De aard van de toevoeging kan door een los element worden verduidelijkt.

Om tot de oorspronkelijke betekenis van of (en en) door te dringen, die het huidige gebruik der voegwoorden kan verhelderen, moeten we ons rekenschap geven van de aard van het verbindingselement. Nevenschikkende voegwoorden staan tussen de zinnen in: het zijn zelfstandige elementen die van geen der leden deel uitmaken. Dit in tegenstelling tot de onderschikkende conjuncties. In de ANS (p. 644) worden twaalf voegwoorden en voegwoordelijke uitdrukkingen opgesomd (en, noch, alsmede, alsook; maar, doch, of, ofwel, dan wel, dan; want; dus). Er zijn er meer gangbaar. En er kunnen steeds nieuwe verbindingselementen worden gevormd. Vgl.

Ik heb geen zin om mee te gaan en ik heb geen tijd

7 Wie zijn toespraak met Heren en dames begint, doorbreekt een (hoofse) conventie, die zegt dat dames voorgaan. In de meeste gevallen wordt de oudste, de grootste, de dichtstbijzijnde of de machtigste het eerste genoemd (zie ANS p. 1085-1086). Vgl. mannen en vrouwen, moeder en kind, vader en zoon, officieren en manschappen, bij hoog en bij laag, uit de lengte of uit de breedte, door dik en dun. Vele vrouwen voelen zich door de stereotypie van verbindingen als man en vrouw ‘achter’ gesteld. As reactie daarop adverteerde de R.U. Leiden onlangs voor een ‘wetenschappelijk medewerker v/m’, een duidelijk geval van symptoombestrijding.

8 Maar is ontstaan uit newaer, neware, d.i. ‘ware [het] niet’, en want uit wan, de genitief van het vragende en relatieve waer: ‘vanwaar, om welke reden?’

[p. 118]

En kan (met betekenisverschillen) worden vervangen door o.m. bovendien, daarbij, dat is te zeggen, liever gezegd, overigens, toegegeven, trouwens. Op al deze elementen kan een zin met hoofdzinvolgorde volgen. De verbindende woorden, woordgroepen en zinnen maken dus niet deel uit van de tweede zin en ook niet van de eerste. Het lijken wel voegwoorden.⁹ Tegen deze categorisering zou men als bezwaar kunnen aanvoeren, dat de woordbetekenis van en, of, maar, dus enz. ondoorzichtig is, terwijl de betekenis van bovendien, daarbij, tot mijn spijt zonder moeite uit de samenstellende delen is af te leiden.

Nu geldt dat al minder voor trouwens en daarenboven, terwijl vele onderschikkende voegwoorden herkenbare samenstellingen zijn (vgl. doordat, indien, nadat enz.). Het onduidelijke verband tussen vorm en betekenis bij de erkende nevenschikkende voegwoorden zou een kwestie van ouderdom kunnen zijn. Dat is onvoldoende reden om en, of, bovendien, daarbij enz. niet alle voegwoord te noemen. Ook bij de voorzetsels zijn er oude en ondoorzichtige formaties (met, tegen, tot bijvoorbeeld) en jongere met een herkenbare betekenis, als gedurende, krachtens, met betrekking tot, op grond van en wegens.

Ernstiger is de volgende tegenwerping. Combinaties van nevenschikkende voegwoorden zouden niet mogelijk zijn (zie ANS p. 1074). Vgl.

Celia voelt zich niet lekker en dus blijft ze thuis (dus bijw., inversie)
?Celia voelt zich niet lekker en dus ze blijft thuis (dus voegw.)

Daarbij en bovendien echter, om twee voorbeelden te nemen, zijn wel met en te verbinden:

... en bovendien: ze blijft thuis
... en daarbij: ze blijft thuis

Wanneer men evenwel ook na en dus in de intonatie een dubbele punt laat horen,¹⁰ is ook deze combinatie mogelijk:

Celia voelt zich niet lekker en dus: ze blijft thuis

Wanneer men bovendien, daarbij en dus toch als bijwoorden beschouwt, is onduidelijk waar ze bijhoren. We moeten dan aan elliptische zinnen denken: en dus (is het zo) resp. en daarbij (komt). En zo kan men ook het enkele bovendien, daarbij enz. uitleggen. Dat brengt ons echter niet wezenlijk verder, want ook zinnen kunnen als voegwoord dienst doen (vgl. dat wil zeggen, ik bedoel, let wel, zeg, zeg maar, zo je wilt).

We kunnen constateren, dat er behalve de welbekende nevenschikkende voegwoorden nog andere zelfstandige woorden, woordgroepen en zinnen zijn, die een afhankelijke zin met hoofdzinvolgorde inleiden. Wil men doorzichtige sa-

9 Reeds in de eerste Nederlandse grammatica's (o.m. in Twe-spraack 1584, bij Kók 1649 en Moonen 1706) werden ‘niet alleen woorden als ende en ófte, maar ook deshalven - een voegwoordelijk bijwoord dus - als voegwoord beschouwd’ (Dibbets 1974, p. 131).

10 We zijn ons ervan bewust, dat deze omschrijving van het intonatiepatroon lijkt op de opmerking van een kind, dat seringen naar zeep ruiken. Naar wij hopen, is echter duidelijk wat wordt bedoeld.

[p. 119]

menstellingen als daarbij en bovendien nog geen voegwoorden noemen, dan zal men toch moeten toegeven, dat ze op weg zijn het te worden. Wanneer we nu in het hedendaags Nederlands zien, hoe voegwoordelijke bijwoorden zich tot voegwoord ontwikkelen, dan zouden ook oudere voegwoorden op vergelijkbare wijze ontstaan kunnen zijn.

De etymologische woordenboeken¹¹ geven geen uitsluitsel. Veronderstellen we echter, dat de nevenschikkende conjuncties of en en in oorsprong voegwoordelijke bijwoorden waren. Beide voegwoorden telden aanvankelijk twee lettergrepen. Nog in het Middelnederlands luidden ze ofte resp. ende. (Met ofte correspondeert in het Gotisch aíppau, in het Angelsaksische edda, in het Oudengels oppe, het Oudhoogduits ëddo→ ode, het Oudsaksisch ofthe en ëftho/ëftha, het Oudfries ieftha.) Voegwoordelijke bijwoorden als bovendien, daarbij, daarenboven, desalniettemin en dus (< dies) hebben alle een aanwijzend element in zich, dat met het voorgaande een verbinding legt. Dat maakt het aannemelijk, dat het tweede element in en-de en of-te vorm is van het aanwijzend voornaamwoord (oorspr. the), in functie gelijk te stellen met het jongere demonstratief dien in bovendien en indien. Een vergelijkbare vorm van het aanwijzend voornaamwoord kennen we nog in te meer, d.i. ‘daardoor meer’ (< de meer; vgl. Schönfeld-Van Loey 1970, p. 146), dat niet langer als demonstratief herkend, werd versterkt door des. En nu bestaat zelfs de neiging om ter verduidelijking daardoor toe te voegen: daardoor des te meer; een opeenhoping van drie demonstrativa.

Gelet op de hedendaagse voegwoordelijke bijwoorden moeten de eerste leden van en-de en of-te voorzetsels zijn geweest. Wat ende betreft is het niet moeilijk te besluiten, dat we met het voorzetsel en/in te doen hebben (vgl. het Onfrank. inde, Ohd. enti, inti), zodat de samenstelling kan worden geparafraseerd als ‘op dat, daarbovenop, daarenboven, daarbij’. Nog in het Mnl. betekent in ‘op’ (vgl. MNW 3, 816) en komen en en in als wisselvormen voor.

Lastiger te doorzien is ofte. Het enige voorzetsel dat naar de vorm in aanmerking komt, is af/of, hetgeen betekent, dat de samenstelling moet stammen uit de tijd dat ave als voorzetsel (vgl. het Engelse of) nog niet door de jongere vorm va(n) was verdrongen.¹² Het lijkt misschien een raadsel, hoe zich uit de betekenis ‘van dien, van dat, daarvan’ het huidige exclusieve ‘of’ heeft ontwikkeld, al kunnen we de precieze betekenis van dit voegwoord moeilijk omschrijven. Wij gebruiken naast of(wel) echter een andere conjunctie, dan (wel), waarvan de etymologie ook voor of verhelderend is. Dan is de genitief van daar en kan dus worden omschreven als ‘vandaar, daarvandaan’. Dat maakt de etymologische verklaring van ofte aannemelijk.

De oorspronkelijke betekenis van de voegwoorden werpt licht op verscheidene aspecten van of.

(1) Om te beginnen wordt ons vermoeden bevestigd, dat het tweede lid van de ‘nevenschikking’ eigenlijk een toevoeging is aan het eerste, en daarvan d.m.v. het verwijzende of afhankelijk is.

11 In deze bijdrage worden de navolgende woordenboeken geciteerd: Feist 1939, Franck-Van Wijk-Van Haeringen 1949, Kluge 1967, Onions 1982, Vercoullie 1925 en De Vries 1971. Een uitvoerige bibliografie treft men aan in De Vries 1971.

12 Vgl. voor de etymologie van van/van Kluge 1967, p. 825.

[p. 120]

(2) Duidelijk wordt nu ook, waaraan het aspect van uitsluiting¹³ is toe te schrijven. In koffie dan wel thee is de genitief dan (‘van daar, daarvandaan’) separatief, hij geeft een scheiding aan: eerst moet de koffie worden verlaten, opgegeven, voordat de thee aan bod komt. Door dan (en of) wordt slechts de koffie en niet de thee uitgesloten.

(3) Kiest men echter voor koffie, dan komt men aan de thee niet toe. De keuze koffie sluit thee uit, zodat in constructies met of toch van wederzijdse uitsluiting sprake is, al komt die op verschillende wijzen tot stand. Dat kan de indruk wekken, dat de leden gelijkwaardig zijn (zie hieronder sub II), dat er symmetrie heerst.

(4) Uit de etymologie van of vloeit voort, dat de reeksvorming als in We drinken of koffie of thee oneigenlijk is, en pas mogelijk werd na herinterpretatie van koffie of thee als een verbinding van gelijkwaardige alternatieven. Dat bevestigt de intuïtie van ervaren taalgebruikers, die of... of als een uitzonderlijke, gemarkeerde constructie ervaren, hetgeen ook in de taalkundige beschrijving is onderkend.¹⁴

(5) De uitsluiting van het eerste lid door of en dan wordt bevestigd en versterkt door de toevoeging van wel, die bij dan zelfs regel is. Wanneer het tweede lid positief is, moet het eerste negatief zijn. Wanneer men wèl thee drinkt, drinkt men gèèn koffie. Of en dan wel maken, zij het achteraf, de voorzin negatief. Dit gegeven vormt een belangrijk element in de verklaring van of in de zgn. balansschikking¹⁵ (zinnen als Er is geen mens of hij moet sterven; ANS p. 648) waarbij de voorzin altijd negatief is.¹⁶

13 Of bewerkt altijd uitsluiting, is dus altijd exclusief. Er wordt in de grammatica's echter, en terecht, een onderscheid gemaakt tussen zinnen als Wat drink je, port of sherry? Schaakt (hij) of bridge hij? en Zullen we een glas [port of sherry] drinken? [Schaakt of bridge] hij misschien]? In de eerste zinnen is vervanging door de doorzichtige en nadrukkelijke voegwoordelijke verbinding dan wel mogelijk: Port dan wel sherry? Schaakt dan wel bridget hij? In de laatste zinnen niet. Het met wel versterkte of neemt wat nadruk betreft een positie in tussen dan wel en of. Het nadrukkelijke of wel dwingt tot een keuze. Onbetoond echter kan het voegwoord ook in de laatste twee zinnen worden gebruikt. In alle gevallen bewerkt of dat een van de leden wordt uitgesloten. In de laatste zinnen echter is die uitsluiting niet actueel. De alternatieven worden gezien als varianten van een overkoepelend begrip, niet de tegenstelling maar de overeenkomst telt: port en sherry zijn beide aperitieven, schaken en bridgen gezelschapsspelen. Doordat de keuze er voorlopig weinig toe doet, noemt men of in de laatste zinnen wel ‘niet-exclusief’, dit in tegenstelling tot het ‘exclusieve’ of in de eerste zinnen (ANS p. 1111-1112). Daar of altijd exclusief is, zouden we misschien beter van ‘actuele’ en ‘niet-actuele uitsluiting’ kunnen spreken.

14 ‘Realisatie van een coördinator vóór de eerste conjunct is een afwijking van de normale presentatie van een coördinatie’ (Bakker 1982, p. 239). Vgl. over ‘initial vs. non-initial coordination’ Neijt 1979 en Bakker 1983 en 1984.

15 Vgl. over de ‘balansschikking’ o.m. Bos 1964, p. 238-257. Van den Toorn 1972, Van Royen 1980 (literatuuropgaven op p. 143 en 145), ANS p. 647-649, Duinhoven 1985.

16 Ook bij verbindingen met noch - dat een geheel andere herkomst heeft dan of - wordt achteraf het eerste lid ontkend: Geld noch brieven waren bij hem veilig. De door noch verbonden leden zijn evenwel door de intonatie hecht verbonden: [geld noch brieven], [buiten noch binnen] tegenover *geld, noch brieven en *buiten, noch binnen. Hoewel noch etymologisch gezien eigenlijk de negatieve pendant is van het begrip ‘en’ (n-och d.i. niet ook [de etymologie is van Behaghel (1923-1932, 3, p. 218); vgl. Kluge 1967 en De Vries 1971]; ‘geen geld en geen brieven’) werd en wordt dit voegwoord als de ontkenning van of gezien. Daartoe zal de gelijkenis in vorm hebben bijgedragen: naast of/ofte is in het Mnl. och/ochte gewoon. Daardoor ontstaat naast noch de vorm nochte, die we tot in de achttiende eeuw tegenkomen (zie MNW 4, 2460 en WNT 9, 2030). Een tweede factor waardoor een volksetymologisch verband werd gelegd tussen of en noch, zal liggen in het feit dat in beide gevallen (Jan of Piet resp. Jan noch Piet) het eerste lid per implicatie wordt uitgesloten. Deze ontkenning kan worden geëxpliciteerd: noch Jan noch Piet (tegenover of Jan of Piet). Het verschil tussen noch en of lijkt te liggen in het feit dat het tweede lid al dan niet negatief is.

[p. 121]

1. A of b

Wanneer we ons beperken tot de tweeledige ‘nevenschikking’ d.m.v. of (waarvan de meerledige niet wezenlijk afwijkt), dan kunnen we zeggen, dat oorspronkelijk het semantische zwaartepunt op het eerste lid lag: A of b. Deze verhouding bestaat nog steeds en kan door toevoegingen worden verduidelijkt. Vgl.

Een huis aan de rivier of (anders, tenminste, althans enz.) aan een gracht

De onderschikking van het tweede lid blijkt duidelijk bij bedenkingen achteraf:

Iedereen was blij, of althans het merendeel van de aanwezigen

Heel vaak opponeert de of-zin met de strekking van de eerste zin of met een implicatie:

Ga zitten. Of heb je geen tijd?
Wanneer is Shakespeare geboren? Of weet je dat niet?

In de ANS worden dit soort ‘nevenschikkingen’ oneigenlijk genoemd, en dat zijn ze ook wanneer men van de gelijkwaardigheid der leden uitgaat. In oorsprong echter was het tweede lid een toevoeging. En dat is de nazin nog steeds, wanneer die na een bevel in de voorzin een onprettig alternatief schildert:

Loop door, of je krijgt een bekeuring
Kom niet boven, of ik gooi je de trap of (ANS p. 1151)

De essentie van de informatie ligt in de voorzin. De nazin dient om het bevel te versterken.¹⁷ De spreker die het bevel geeft, gaat ervan uit dat het wordt opgevolgd. Loop door impliceert ‘je loopt door’. En daaraan wordt het afschrikwekkende alternatief gekoppeld: of(wel) je krijgt een bekeuring. De voorzin heeft de nazin niet nodig, wel omgekeerd. Het tweede lid is van het eerste afhankelijk, daaraan ondergeschikt. In dit opzicht is er geen verschil met zinnen waarin het tweede lid een vraag is, zoals in het bovengeciteerde Ga zitten. Of heb je geen

17 In de ANS wordt de voorzin als een negatieve conditie beschouwd (p. 1151): ‘Als je niet doorloopt, (dan) krijg je een bekeuring’. De ongeveer gelijke strekking van de parafrase kan echter niet dienen om de structuur van de zin met of te verduidelijken. Ook van de nazin kan een negatieve conditie worden gemaakt: Loop door, als je geen bekeuring wilt krijgen.

[p. 122]

tijd? Het bevel Ga zitten impliceert: ‘je hebt tijd’, waaraan bij nader inzien vragenderwijs het alternatief wordt gekoppeld: ‘of niet?’.¹⁸

18 Het hangt van de gesprekssituatie af, of een vraag ernstig moet worden genomen. Wanneer in het laatste voorbeeld de aangesprokene geen haast kan hebben, moet de vraag retorisch bedoeld zijn. Hij heeft dan een versterkend effect, dat tegenwerpingen moeilijk maakt (‘Je hebt immers alle tijd’).

II. A of B

Hoewel de verbinding met of (en en) eigenlijk een hiërarchische structuur heeft (A of b), is de rangorde in vele gebruikssituaties onduidelijk. Of kan leden verbinden die niet alleen gelijksoortig, maar ook inhoudelijk gelijkwaardig zijn. De vooropplaatsing van een van de keuzemogelijkheden vloeit dan voort uit het feit dat er nu eenmaal iets voorop moet staan. In Wanneer zullen we vergaderen: donderdag of vrijdag? kan het om een open vraag gaan. Dat donderdag voorop wordt geplaatst, hangt samen met de chronologie der weekdagen, en houdt geen voorkeur in. De gelijkwaardigheid der leden in syntactisch en informatief opzicht wekt het idee van nevenschikking: A of B. Het is duidelijk, dat deze herinterpretatie pas mogelijk was, toen ofte (en ende) naar de betekenis ondoorzichtig werd. Ofte dwong tot een keus (ende tot een samenvoeging), maar op welke wijze dat gebeurde, kon de taalgebruiker niet meer vaststellen. De woordbetekenis werd onduidelijk, en daarmee was de onderschikking niet langer dwingend. De gelijkstelling der leden had verschillende effecten.

(1) Terwijl of aanvankelijk een mogelijk alternatief inleidde, dwingt het nu tot een keuze uit gelijkwaardige elementen. Het bewerkt nog wel een uitsluiting, maar stelt toch in de eerste plaats twee of meer elementen naast elkaar. Dat verklaart de behoefte om, met behoud van de gelijkwaardigheid, het keuzeaspect te versterken: het voegwoord wordt ook voor het eerste lid geplaatst (hoewel het etymologisch gezien zou moeten terugverwijzen): of A of B. Slechts één van beide mogelijkheden, maar onverschillig welke, geldt:

We vragen of jouw of mijn moeder om op te passen

(2) Zonder deze versterking is het mogelijk, dat de overeenkomsten tussen de gelijkwaardige leden gaan overheersen. Dat leidt tot het zogenaamde ‘niet-exclusieve’ gebruik, waarbij de uitsluiting niet-actueel is (vgl. hierboven noot 13).

Vraag je [broer of zuster] om op te passen

(3) Als varianten van eenzelfde overkoepelend begrip zijn ook synoniemen te beschouwen, zoals een touw of een lijn (vgl. p. 115). De twee benamingen voor dezelfde zaak kunnen niet worden verbonden door òfwel of dan wel, die tezeer de aandacht zouden vestigen op het verschil. Mogelijk is wel: men noemt dit een touw ofwèl een lijn resp, een touw oftewél een lijn. In beide gevallen ligt de nadruk niet op het exclusieve of(te), doch op het modale wel, dat de verbinding bevestigt. Oftewél (*òftewel) is een versteende samenstelling (waarvan het eerste

[p. 123]

lid niet meer zelfstandig voorkomt). Het dient uitsluitend ter inleiding van alternatieve termen of formuleringen. Door zijn lengte heeft oftewèl het voordeel boven het onbetoonde of, dat het een duidelijke aankondiging vormt: ‘andersgezegd’.

III. a of B

Bij verbindingen met of (en en) heeft zich de overgang van onderschikking (A of b) tot nevenschikking (A of B) voorgedaan, al moet gezegd, dat de volgorde ook bij nevenschikking meestal een hiërarchie bewerkt. Het zou een krasse ontwikkeling zijn, wanneer de herinterpretatie A of b → A of B zou blijken door te slaan naar een verhouding a of B. De woordbetekenis van of staat deze herinterpretatie niet meer in de weg, maar de volgorde maakt deze rangorde ongewoon. Het is niet toevallig, dat een vorst de voorste (vgl. first) was, en een prins de princeps (d.i. ‘de eerste’).

Nu kan een syntactisch ondergeschikt zinsdeel de kern van de informatie bevatten, hetgeen dan een zekere spanning veroorzaakt tussen de syntactische structuur en de informatie-structuur. In zinnen als

Loop door of je krijgt een bekeuring (zie hierboven p. 121)

zou de nazin wel eens de meeste indruk kunnen maken. De tendens echter om aan de zin een a of B-structuur toe te kennen, zal tot een omzetting leiden, waarbij het belangrijkste element voorop wordt geplaatst: B of a. Daardoor wordt het dreigement nog sterker; een bekeuring lijkt onontkoombaar totdat de nazin een reddend alternatief levert:

Je krijgt een bekeuring, of je loopt door

Hoe ongewoon het patroon a of B ook zij, ontwikkelingen in de taal zijn vaak grillig en onverwacht. In verbindingen als een gulden of vijf, een jaar of dertig, een dag of wat, een stuk of tien overheerst het laatstgenoemde aantal, hetgeen op een constructie a of B lijkt te wijzen. Dat of + telwoord aanvankelijk een toevoeging achteraf vormde (A of b), blijkt echter nog duidelijk uit het feit dat het znw. in het enkelvoud staat en direct op een volgt. Het gaat echter niet om één gulden, en ook niet om de keus uit één of vijf, doch om ‘ongeveer vijf gulden’.

Naar alle waarschijnlijkheid is de ontwikkeling begonnen bij de toevoeging van of twee aan één + znw., zoals in het WNT (10, 65-66) wordt verondersteld. In een zin als

Rust u enen dach of twee (Wal. 2770)

met welke woorden de vrouw van koning Amadijs Walewein toepreekt, kan de tijdsbepaling als A of b, mogelijk als A of B worden geïnterpreteerd. Duidelijk is wel, dat de keuze niet actueel is, het gaat er de koningin om dat Walewein nog wat blijft. De termijn is vaag: een, twee dagen, mogelijk meer. Daardoor kon een dach of twee worden geïnterpreteerd als ‘ongeveer twee dagen’, waarbij het tweede getal maatgevend is. De vaagheid van de termijn is toegeschreven aan een, dat ook in andere posities van telwoord tot onbepaald lidwoord is gewor-

[p. 124]

den.¹⁹ Op de vorm heeft deze herinterpretatie geen invloed gehad. De ontwikkeling blijkt echter uit de mogelijkheid in plaats van twee ook grotere getallen te gebruiken.²⁰ In een gulden of vijf vormt een gulden geen alternatief voor vijf (gulden). Daardoor kan deze verbinding niet dienen om het voorkomen van constructies van het type a of B te bewijzen.²¹

19 Op vergelijkbare wijze is een [ + znw.) twee drie als in een kip twee drie (V. Lennep, Rom. 1, 198) d.i. ‘een, twee of drie kippen’ (WNT 3, 3811) geïnterpreteerd als ‘zo ongeveer twee, drie kippen’. Daardoor kon men ook zeggen: een kip vijf zes d.i. ‘vijf, zes kippen’.

20 Het moet om aantallen gaan die geschat kunnen worden. Vandaar een stuk of acht, vijftien, twintig, honderd; maar ongewoon is: een stuk of drieëntwintig, honderdenvijf. Eenzelfde beperking geldt t.a.v. verbindingen als een vijftien, een twintig tegenover ?een drieëntwintig, ?een honderdenvijf.

21 Ten aanzien van retorische vragen als Profeet of profiteur? Drink je omdat je het zo moeilijk hebt? Of heb je het zo moeilijk omdat je drinkt? wordt nooit het eerste lid ‘aanbevolen’. De hoorder of lezer wordt ertoe verleid het tweede lid te kiezen (vgl. Van der Spek 1984). We zouden daardoor geneigd zijn van a of B te spreken (anders dan in Freiheit oder Sozialismus en dergelijke politieke leuzen met een duidelijk A of b-patroon; zie Verhoeven 1980). In syntactisch opzicht echter is de nazin wel degelijk een (verlossende) toevoeging achteraf. Niet of bewerkt dat het eerste lid wordt verworpen, maar de retorische vraag. De kwalificatie profeet wordt ter discussie gesteld. Ook het enkele profeet? maakt het reeds dubieus, dat de Bhagwan-beweging, waarom het hier gaat, ideële motieven zou hebben. Wanneer men nu een alternatief stelt, al is het vragenderwijs, krijgt dit de kracht van een suggestie.

Het onderschikkende of

We zijn hierboven tot de conclusie gekomen, dat het nevenschikkende of (uit ofte) een synoniem was van dan: of-te = ‘van dien, daarvanaf’. Wanneer dit juist is, moet het enkele of (zonder -te) wel een nevenvorm zijn van het bijwoord-voorzetsel af. Nog in het Mnl. zijn af en of wisselvormen; of is als voorzetsel in het Engels bewaard, waarnaast het voegwoord if is ontstaan. Het Duitse ob verhoudt zich tot ab als of tot af, en tegenover von gebruiken wij van. Dit voorzetsel van moet zich uit het onbetoonde bijwoord ave hebben ontwikkeld (met een toegevoegde -n als in toen < doe). De -n was een aanvankelijk ongewilde overgangsklank, een hiaatdelger, die vóór een klinker nauwelijks te vermijden viel.²² Het onbetoonde voorzetsel av∂n werd (via ∂van) gereduceerd tot van.

Deze verspringing van de klinker is ook in andere gevallen bekend. Algemeen en slechts door de fonetische omgeving bepaald lijkt de afwisseling van het negatiepartikel en/ne (hine weet; icken come niet). Ook -er en -re wisselen elkaar af (miner naast mire). In de Latijnse preposities ad en de staan de klinkers aan verschillende zijden van dezelfde kern (Vercoullie 1925, p. 361). Met het Engelse at correspondeert het Nederlandse te. Naast het Noorse bijwoord oppe staat het voorzetsel p∂ (in het Nederlands beide op). Welbekend zijn de vele gevallen van r- en l-metathesis (vgl. Schönfeld-Van Loey 1970, p. 69-73 en Van Bree 1977, p. 227) b.v. ors→or∂s→∂ros→ros.

Dat of in oorsprong met af zou moeten worden gelijkgesteld, is wat de vorm betreft wel te accepteren. Maar hoe kan zich uit het bijwoord of beter het voor-

22 Vgl. over de insertie van -n- tussen klinkers, b.v. in ik hoorde-n-em (‘ik hoorde hem’), wilde-n-ie (Van Dale 1984, p. 1090) Van Marle 1975-1976, p. 584-586.

[p. 125]

zetsel ‘van’ een onderschikkend voegwoord hebben ontwikkeld met zoveel verschillende functies:²³

(a)	Of geeft een onzekerheid aan: Thomas weet niet of hij komt; het is onzeker of Thomas komt; ik hoor wel of Thomas komt.
(b)	Het voegwoord kan worden gebruikt in indirecte vragen: Ik vraag Thomas of hij komt; ik vraag Thomas wie of er komt.
(c)	Ook zonder voorzin: Of Thomas komt? Wie of er komt?
(d)	En met een retorische strekking: Of Thomas komt? Nou en of!
(e)	Daarnaast kennen we of in het oudere Nederlands in de betekenis van het Engelse if, ‘indien’ (vgl. hierboven p. 115): Of het gebeurde dat ik krank wierd (Bild. Versch. 3, 23).
(f)	En, meestal versterkt door al, ook, wel of schoon, in concessieve zinnen: Of ik al riep, er kwam niemand (WNT 10, 70).
(g)	Tenslotte kennen we het vergelijkende (als)of (+ conjunctief): Het is of ik haar hoor spreken. Of ik dat niet wist!

Het is duidelijk, dat of in al deze verschillende functies niet rechtstreeks van het voorzetsel ‘van’ kan afstammen. De ene betekenis zal zich uit de andere hebben ontwikkeld. Daar de meeste betekenisovergangen echter hebben plaats gevonden vóór de periode van schriftelijke overlevering, blijft het gissen in welke functie of is ontstaan: tenzij wij doorzien waarom de toevoeging van af/of, d.i. ‘van’, nodig of wenselijk was.

In het WNT (10, 67-81) wordt een tweedeling gemaakt. Of als voorwaardelijk voegwoord (‘indien’) wordt primair gesteld (e→f en g)²⁴ en het ‘grammatische voegwoord’ (waartoe ook of in de balansschikking wordt gerekend) zou daarop teruggaan (a→b→c en d). Bij deze analyse heeft de vergelijking met het Frans een rol gespeeld, waarin men ook in vraagzinnen si gebruikt (si = ‘indien’ < ‘zo’, dat ook in het Nederlands hypothetisch kan zijn: zo je wilt). De etymologie van het aanwijzende bijwoord si is doorzichtig: ‘zó, in dat geval, indien’. Daardoor ligt voor het Latijn (en het Frans) deze ontwikkeling voor de hand: VOORWAARDE→ONZEKERHEID→AFHANKELIJKE VRAAG. In parafrase: zo (indien) hij komt→ik wacht af, zo (voor het geval) hij kom→ik vraag zo (of) hij komt.

Of stamt echter niet van zo af, zodat ook de verdere ontwikkeling anders kan zijn verlopen. Van Es (1953) legt ten dele nieuwe verbanden. Net als de redacteuren (De Vries en Verwijs) van het WNT (deel 10) verklaart hij het concessieve gebruik rechtstreeks uit de hypothetisch-conditionele functie (zie ook Van Es 1951). ‘Ook de vergelijkende functie zal hoogstwaarschijnlijk uit de hypothetische moeten worden afgeleid’ (1953, p. 20).²⁵ De vloeiende overgangen tussen deze drie categorieën blijken uit vele citaten in genoemde publikaties, zodat we

23 Behalve in de ANS, het MNW en het WNT vindt men informatie over het gebruik van of in De Rooij 1965.

24 Bij deze groep sluit aan het in het WNT (10, 72) vermelde wensende gebruik in zinnen als ‘Och of ik de groene wei nog eens zien mocht’ (Beets, Madel, 183), waar of in het hedendaags Nederlands door als is vervangen. Vgl. Als ik dat nog eens mocht beleven!

25 De synonymie van Het was als hield zijn mij vast en Het was of zij mij vast hield heeft niet slechts tot de versterkende samenstelling alsof geleid, maar in verscheidene dialecten ook tot de volgorde Het was of hield zij mij vast. Zie De Rooij 1965, p. 76 en Brachin 1976.

[p. 126]

van deze ontwikkeling wel zeker kunnen zijn:



Voor Van Es is het echter de vraag, of de hypothetisch-conditionele functie wel het uitgangspunt vormt voor wat hij het dubitatieve of noemt, welk voegwoord onzekerheid verraadt (a t/m d). Het verband met de per definitie onzekere hypothese is duidelijk, maar welk of is primair: het dubitatieve of het hypothetische? Ook Van Es zoekt het antwoord in de etymologie²⁶ en grijpt daarvoor terug op het Gotisch, dat tegenover ons onderschikkende of twee conjuncties kent: ibái en jabái: ‘in beide is -ba het eigenlijke partikel’ en i- en ja- zouden toegevoegde pronominale elementen zijn.²⁷ Van Es merkt op (1953, p. 21) dat ibái, behalve in onderschikkingen ook als vragend partikel in zelfstandige zinnen voorkomt. Het zou ter vertaling dienen van het Griekse mè, dat wij met ‘immers niet’ kunnen parafraseren, ofwel met het nevenschikkende of: ‘Of kunnen de bruiloftsgasten treuren, zolang de bruidegom bij hen is’, d.i. ‘de bruiloftsgasten kunnen immers niet treuren, zolang de bruidegom bij hen is.’

Van Es ziet dit zelfstandige dubitatieve ibái als de oudste functie, waaruit zich het afhankelijke dubitatieve voegwoord zou hebben ontwikkeld. Daarop zou weer het hypothetisch-dubitatieve jabái (‘indien’) zijn terug te voeren. De overgang van afhankelijke vraag naar hypothetische zin wordt gesteund door de bekende ontwikkeling van vraag tot hypothese, zoals in: komt hij?→komt hij, dan gaan we weg. Het is volgens Van Es (p. 22) ‘niet nodig den afhankelijken zin (subjects- of objectszin) af te leiden uit den hypothetischen of omgekeerd’, al neemt hij toch aan, ‘dat er tussen beide ook in jongere perioden aanrakingsmomenten blijven bestaan’ (p. 23).

De ontwikkeling zoals Van Es die heeft beschreven, kan als hieronder worden geschematiseerd.

Er zit in dit schema één zwakke stee. Het lijkt acceptabel het zelfstandige dubitatieve of (ibái) primair te stellen en het afhankelijke gebruik als afgeleid te zien. We kennen echter ook in het hedendaags Nederlands gevallen waarin het onderschikkende of een op zichzelf staande zin inleidt (vgl. c en d), maar we voelen

26 ‘In al zijn gebruikswijzen verraadt dit incorporerende voegwoord of - meestal in semantische oppositie tot dat - zijn oorsprong uit een modaal partikel, dat wijst op onzekerheid, twijfel, irrealiteit of hypothese’ (Van Es en Van Caspel 1975, nr. 48, § 100, p. 157).

27 Vgl. Feist 1939, p. 286-287 en 299-300. ‘Etymologische Deut. nicht sicher’.

[p. 127]

wel degelijk, dat er een voorzin is weggelaten. Daarbij komt, dat in het geciteerde voorbeeld (Matth. 9:15; vgl. Marc. 2:19) ibái volgt op het werkwoord ‘sprak’, dat een vraag inleidt. We hebben niet met een geheel zelfstandige zin te doen. Het zou hier kunnen gaan om een tussenvorm van directe en indirecte rede.²⁸

Van Es heeft of in verband gebracht met het Gotische voegwoord ibái/jabái. Het is daarom van belang inzicht te verkrijgen in de oorspronkelijke betekenis van het woord.²⁹ Feist (1939) herleidt de Gotische prepositie af tot *ab, waarmee in het Ohd. ab en aba corresponderen. Wij vermoeden, dat bij ab(a) op dezelfde wijze als dat bij ave→va[n] is gebeurd, de klinker achter de medeklinker terecht is gekomen: aba→aba, en dat de i-, zoals ook Kluge (1967) veronderstelt, aan de invloed van ja-bái is te danken.³⁰ Of sterker nog: ibái kan worden beschouwd als de onbetoonde vorm van jabái. Misschien speelt de oppositie tot het ontkennende niba(i), dat is ‘indien niet’, ook een rol.

Doorzichtig lijkt het prefix ja- in jabái, dat ook in het Mnl. sporen heeft achtergelaten (vgl. MNW 3, 1048-1049). Jof is een veelgebruikte nevenvorm van het onderschikkende of (Ags. gif, Oeng. gife, gif, gef→if, Ofri. iof, ief, Ohd. ibu (naast obe, ube, ubi). De i/j-klank is bij uitbreiding ook aan het nevenschikkende of(te) toegevoegd. Het lijkt niet toevallig, dat de volle vorm met ja juist in hypothetische zinnen voorkomt. Bij de overgang van (zelfstandige dan wel afhankelijke) vraagzin tot hypothetische zin (vgl. Komt hij resp. of hij komt, dan gaan we mee) wordt impliciet uitgegaan van een positieve beantwoording van de vraag: ‘Komt hij inderdaad, als hij ja komt, dan gaan we mee’.³¹ Dat maakt het waarschijnlijk, dat in jabái het partikel ja aan het bijwoord/voorzetsel aba is voorgevoegd.³²

28 Er zijn allerlei manieren om de afhankelijkheid van een zin aan te geven (o.m. conjuncties, de consecutio temporum, modus en woordorde). Niet alle middelen behoeven tegelijkertijd te worden aangewend. Dit laat ruimte voor subtiele modificaties, hetgeen vooral in poëzie kan worden uitgebuit. Vgl. Balk-Smit Duyzentkunst 1983.

29 Ibái is wel verklaard als instrumentalis van *iba, dat ‘twijfel’ zou betekenen (‘met twijfel’), o.m. door Vercoullie 1925 en WNT 10, 67. Kluge (1967) neemt echter aan, dat het Ohd. znw. iba (‘twijfel’) op basis van de conjunctie is gevormd (vgl. in het Nederlands een maar), en hij brengt bai met beide in verband; het eerste lid zou een pronomen zijn. Franck en Van Wijk (1949) en De Vries (1971) zien bai als een ‘verzekerings-partikel’ (‘inderdaad’), hetgeen met de uitleg van Van Es overeenstemt. Maar hoe is dan het pronominale element te verklaren? Hoe kan uit het bevestigende ‘dát inderdaad’ het dubitatieve ‘of’ zijn voortgekomen?

30 Vermischung der Formengruppe met got, jabai ‘wenn, ob’ anzunehmen, empfiehlt sich im Hinblick auf ags. gif (engl. if), afries. (j)ef, (j)of ‘wenn, ob’ (Kluge 1967, p. 517).

31 Als hij ja komt,... lijkt een germanisme, daar het partikel in het Duits een wat ruimer gebruik kent dan in het hedendaags Nederlands (vgl. Bublitz en Von Roncador 1975): ‘wenn er ja noch kommen sollte,...’. Het ruimere gebruik van ja in het Mnl. (vgl. MNW s.v.) en het Duits (vgl. Behaghel 1923-1932, 3, 195-198) maakt het acceptabel dat ja ter bevestiging aan ‘of’ werd voorgevoegd.

32 Ook K. Brugmann ziet in ja het affirmatieve partikel; vgl. Feist 1939, p. 299-300. Het voorkomen van jai naast ja kan ook de toevoeging van de -i aan jaba hebben bevorderd: ja(i)ba→jabái. Naast ibái komt ook iba voor. A en ai wisselen elkaar ook af in niba en nibái. Niet uitgesloten is, dat iba op zeker moment inderdaad als een adverbiale datief werd gezien, en verbogen volgens het paradigma der ō-stammen, zoals gibái, de derde naamval van giba, ‘gift’.

[p. 128]

Voorzover we kunnen zien, verzet het Gotische voegwoord jabái/ibái zich niet tegen de hypothese, dat of en ob zich uit het voorzetsel af/ab hebben ontwikkeld, terwijl het Engelse if uit de samenstelling ja en of voortkomt, hetgeen de overheersend hypothetische betekenis verklaart.³³ Het gaat er nu om te doorzien, hoe en in welke functie de prepositie of (d.i. ‘van’) tot een conjunctie kon worden. Een groot aantal voegwoorden in het Nederlands is uit voorzetsels of liever uit bijwoorden ontstaan. Meestal wordt het bijzinkarakter van de door een voegwoord ingeleide zin onderstreept door de invoeging van het onderschikkende dat, en in het hedendaags Nederlands ook altijd door de woordorde. Bij enkele voegwoorden, nl. tot en voor, kan het onderschikkende dat wegblijven.

In het algemeen geldt, dat het voegwoord dat - door herinterpretatie ontstaan uit het aanwijzend voornaamwoord: ik hoor dat; hij komt→ik hoor [dat hij komt] - geen verplichte inleider van de bijzin is. Ook in zinnen als ik hoor; hij komt morgen kon een formeel ondergeschikte zin ontstaan: ik hoor [hij morgen komt].³⁴ Opgemerkt zij, dat Van der Horst met deze belangrijke observatie de verklaring voor het ontstaan van de bijzinvolgorde ondergraaft die hij tezamen met Van der Wal heeft voorgesteld.³⁵ Zij kennen een grote rol toe aan het uitblijven van inversie na voegwoorden als toen en betrekkelijke voornaamwoorden als die (object). De volgorde (voegw. - S - Vf i.p.v. bijw. - Vf - S) zou geherinterpreteerd zijn als een verplaatsing naar achteren van de persoonsvorm. Uit de dat-loze zinnen blijkt echter, dat de bijzinvolgorde ook optreedt wanneer er geen voegwoord in het geding is. De verplaatsing naar achteren van het werkwoord moet dan ook, naar we menen, anders worden verklaard.³⁶

Op grond van wat we in het hedendaags Nederlands nog kunnen waarnemen, moet het mogelijk worden geacht, dat of (‘van’) een bijzin inleidde. Als voorzetsel/voegwoord maakt of een zin ondergeschikt en verduidelijkt daarmee het verband. Maar opgehelderd moet nog worden waarom juist of en geen ander voegwoord werd gebruikt. En waar komt het onzekerheidsaspect vandaan, dat of eigen is? De antwoorden op deze twee vragen hangen samen.

Wanneer we naar het effect kijken, dat het hedendaagse van op de betekenis heeft, kunnen we vaststellen, dat het voorzetsel (net als vroeger de genitief) een afhankelijkheid aangeeft, dus een verbinding legt, maar tegelijkertijd de schei-

33 Vgl. Onions 1982, waarin de uiteindelijke etymologie van if onbekend wordt genoemd: ‘ult. etym. unkn.’ (p. 460).

34 Zie van der Horst 1984a en De Rooij 1983. Vgl. ook Onze Taal 54 (1985) p. 4.

35 1979, inz. p. 28-32.

36 Kenmerkend voor dit type bijzin met de persoonsvorm achterin is het karakter van geformeerdheid. In tegenstelling tot de zelfstandige zin die verscheidene op zichzelf staande elementen bevat, is de bijzin een geconstitueerde eenheid (naar vorm en betekenis), in hoge mate vergelijkbaar met een nominale constituent. De bepalingen in een NC zijn attributief, d.w.z. ze zijn al tevoren aan het naamwoord toegekend. Zo zijn ook alle specificaties van de persoonsvorm in de bijzin attributief. Ze worden niet voor het eerst gereleveerd, maar zo gepresenteerd alsof ze al eerder aan de persoonsvorm zijn toegeschreven. Kortom, de bijzin bevat geen uiteenzetting, geen predicaat, doch is net als de NC een bestaande eenheid, en kan daardoor ook als zinsdeel dienst doen. Net als in de NC nu wordt de kern op de laatste plaats gesteld. De parallellie met de NC heeft de bijzinvolgorde bewerkt, die daardoor als een (al vroeger geformeerde) eenheid te herkennen is. Vgl. over de problematiek van de samengestelde zin Bos 1964, De Vriendt 1969-1970, Van der Horst 1984b.

[p. 129]

ding consolideert. Wanneer we spreken van het licht van de maan leggen we een verband (relativus): het licht hoort bij de maan (possessivus), is daarvan echter afkomstig dus gescheiden (separativus). Van heeft een scheidend effect, het distantieert en kan daardoor vervagend werken.

De scheidende functie blijkt duidelijk in zinnen als Ik meen van niet en Hij dacht van wel. Hier voorkomt van dat niet en wel op resp. meen en dacht worden betrokken, terwijl ze een zeer compacte ‘objectszin’ vormen. Het vervagende aspect van van wordt de laatste jaren in de spreektaal uitgebuit. Steeds vaker kan men anderen en zichzelf betrappen op zinnen als

(a)	Ik dacht van dat is wel interessant voor de krant^37
(b)	Dat geeft een gevoel van ik ben de situatie meester

In alle gevallen gaat het om de introductie van een directe rede. In de (b)-zin koppelt van een mogelijke uitspraak aan een znw. en maakt de directe rede tot een bepaling: ‘een gevoel (waarbij men zou kunnen zeggen:) ik ben de situatie meester’. Een directe rede, een citaat, is niet op zijn plaats, want de uitspraak wordt niet werkelijk gedaan. Dat geldt ook voor de (a)-zin. ‘Dat is wel interessant voor de krant’ is geen letterlijke weergave van de gedachte. Men bedoelt te zeggen: ‘ik dacht zo iets, iets van die strekking’. Van ontneemt aan de directe rede het karakter van een citaat. Daardoor kan men ook niet aan zijn woord worden gehouden. Door van verliest een uitspraak zijn pertinentie; de mededeling wordt vrijblijvender en minder bindend.³⁸ In dit opzicht is er overeenkomst met de indirecte rede. In:

Ik dacht dat dit wel interessant zou zijn voor de krant

wordt ook de inhoud weergegeven, niet de precieze vorm. Daarnaast is er echter ook een verschil: de indirecte rede is een geconstitueerde eenheid, een bijzin zoals boven beschreven. In de van-constructie is de (nu ook minder) directe rede nog steeds een predicerende hoofdzin, die een uiteenzetting bevat. De van-constructie neemt dus een tussenpositie in tussen directe rede [letterlijke weergave + hoofdzin] en indirecte rede [niet-letterlijk + bijzin]; de door van ingeleide zin is [niet-letterlijk + hoofdzin].³⁹

37 Titel van bijdrage van J.M. van der Horst in NRC Handelsblad dd. 9-9-1982, eerder gepubliceerd in Onze Taal (Van der Horst 1982). Zie verder Blok 1979. Onze Taal 48 (1979) p. 61, Verkuyl 1976-1977 en 1979, Vanacker 1984.

38 Daardoor kunnen ook geluidsnabootsingen door van worden ingeleid, die slechts benaderingen zijn van wat men werkelijk heeft gehoord: ‘De klompjes gingen van klik klak klik, en de regen deed van tik tak tik’ (Blok 1979). Het directe citaat kan vanwege de onbestemdheid die van bewerkt, ook door een infinitief-constructie worden vervangen: ‘Waar staat van ‘wandelen voor uw aangezicht’?’ (I. Gerhardt in ‘Tussenuur’).

39 Door de indirectheid die de van-constructie kenmerkt, bestaat de neiging de hoofdzin tot bijzin te maken in overeenstemming met de indirecte rede: ‘Marion dacht van dat die man ze niet alle zeven op een rijtje heeft’ (Verkuyl 1976-1977, p. 483). Met een volledige bijzin hebben we nog niet te doen. De incongruentie naar tijd (heeft i.p.v. had) bewijst dat het nog om een tussenvorm gaat tussen directe en indirecte rede (vgl. hierboven noot 28). Maar ook aan onmiskenbare bijzinnen wordt van (bij uitbreiding) toegevoegd: Ik vraag me of (van) of zoiets nou wel kan (Van der Horst 1982, p. 88).

[p. 130]

Nu ervaren we de van-constructie als een moderne ontwikkeling. Het lijkt niet waarschijnlijk, dat de hedendaagse van-zin de voortzetting zou zijn van de oorspronkelijke of-zin. Het huidige gebruik van van kan ons echter iets leren over het mogelijke effect van het vroegere of. Naast de directe rede, de letterlijke weergave der gesproken woorden, heeft zich de indirecte rede ontwikkeld, waar-in de gesproken woorden als een bijzin (al dan niet ingeleid door dat) worden gepresenteerd:

Hij zei: ‘Ik kom morgen’ → Hij zei (dat) hij morgen kwam

Nu zijn er enkele zinstypen, waaronder de vraagzin, die zich niet op deze wijze in de indirecte rede laten omzetten. Vgl.

Hij vroeg: ‘Kom je morgen?’ → *Hij vroeg (dat) je morgen kwam

Verplaatsing van de persoonsvorm naar de laatste plaats zou een mededelende zin opleveren. Daardoor was het structureel onmogelijk een vraag als een bijzin te presenteren, d.i. als een reeds geconstitueerde eenheid, wat bij de herhaling van een vraag toch zeer wenselijk kan zijn.

Nu kan het onderscheid wel uit de intonatie blijken, en inleidingen als hij vroeg maken duidelijk, dat de spreker niet zelf de vraag stelt, doch citeert. Maar citaten zijn woordelijke aanhalingen. En lang niet altijd is het mogelijk of gewenst de gebezigde woorden precies weer te geven. De indirecte rede geeft de strekking weer. Zo kan de mededeling Hij zegt dat hij zal betalen de neerslag bevatten van een lange woordenstrijd, die gelukkig niet behoeft te worden herhaald. Doordat het echter structureel onmogelijk was de vraag in een bijzin onder te brengen, moesten vragen altijd letterlijk worden herhaald. Het is geen wonder, dat naar een mogelijkheid werd gezocht om van die verplichting af te komen.

In de voorfase van onder meer het Nederlands is de oplossing gevonden in de voorvoeging van de prepositie af/of, die de afhankelijkheid van de vraag onderstreepte en tegelijkertijd vervagend werkte.⁴⁰ Door de voorvoeging van af/of aan een vraag werd eenzelfde effect bereikt als bij de onderschikking van mededelende zinnen in de indirecte rede. Door of werd de vraag tot een ‘bijzin’ en werd het alsnog mogelijk het werkwoord naar achteren te verplaatsen. Deze woordorde kenmerkt de vraag als een geconstitueerde eenheid, dus als de weergave van een reeds gestelde vraag.

Nu het aanvankelijke gebruik van of is herkend en verklaard, is het niet moeilijk meer de ontwikkeling van het voegwoord te beschrijven. Of leidde een vragende bijzin in, die per definitie een element van onzekerheid bevat. Daardoor kon de

40 Een parafrase kan het effect van af/of verduidelijken. Wanneer Karel aan Jan vraagt, of Marian morgen komt, kan zijn vraag door Jan niet met (a), maar wel met (b) worden weergeven, waarin het slechts om de strekking en niet om een letterlijk citaat gaat:

(a)

Karel vroeg: ‘Kom jij morgen?’

(b)

Karel vroeg of (‘van’) kom je morgen → of je morgen komt

[p. 131]

of-zin, net als zinnen ingeleid door vraagwoorden als wie, wanneer en hoe, worden toegevoegd aan werkwoorden die een vraag impliceren:

Het is niet zeker of hij komt; het is niet zeker wie er komt

Het altijd onderschikkende of kon ter verduidelijking van het onderschikkende verband worden toegevoegd aan vraagwoorden als wie, wanneer, waar en hoe, die immers ook hoofdzinnen kunnen inleiden:

Ik vraag wie of er komt; het is niet zeker, wie of er komt

Het vragende dan wel dubitatieve aspect, dat door de werkwoorden in de voorzin tot uitdrukking wordt gebracht, gaat over op de vaste conjunctie of. Het vragende of kan daardoor ook zonder voorzin een (indirecte) vraag inluiden:

Of hij zin heeft?

welke vraag in bepaalde situaties retorisch kan zijn:

Of hij zin heeft? Òf hij zin heeft!

Het dubitatieve of kan daardoor ook worden verbonden met niet-dubitatieve werkwoorden als in:

Ik hoor wel of hij komt

en zonder voorzin worden gebruikt:

Maar of hij komt?

Vanuit de vragende of-zin heeft zich zoals hierboven (p. 126) is beschreven, de voorwaardelijke bijzin ontwikkeld, waarbij wordt uitgegaan van een positief antwoord op de vraag. Of kon door het partikel ja worden versterkt (→ jabái, jof, if). Op het hypothetisch-conditionele of gaat het concessieve en het vergelijkende voegwoord terug. Zo komen we tot dit schema:



De hypothetisch-conditionele tak van de boom dreigt af te sterven. Het concessieve en het vergelijkende of maken bijna altijd deel uit van een samenstelling:

[p. 132]

ofschoon en alsof. Het hypothetische of is zo goed als verdwenen en vervangen door als, indien en wanneer. Daaraan zal behalve het toenemende aantal functies en de daardoor dreigende misverstanden, de samenval met het nevenschikkende of (uit ofte) debet zijn, dat zoals we zagen ook op allerlei wijzen wordt gebruikt. Al die betekenissen, functies of gebruiksmogelijkheden, die zich geleidelijk aan hebben ontwikkeld, bestaan in het hedendaags Nederlands naast elkaar. Zowel in nevenschikking als in onderschikking speelt het kleine of een grote rol. De taalgebruikers moeten de diversiteit wel aanvaarden als een historisch gegeven. Of we het prettig vinden of niet, van of komen we niet meer af.

Universiteit van Amsterdam, 12 februari 1985

Bibliografie

ANS. G. Geerts, W. Haeseryn, J. de Rooij en M.C. van den Toorn (red.): Algemene Nederlandse spraakkunst. Groningen-Leuven 1984.

D.M. Bakker (1982) ‘Nevenschikking’. In: Voortgang 3, p. 228-243.

D.M. Bakker (1983) ‘Coördinatie en Major Constituents’. In: Glot 6, p. 183-227.

D.M. Bakker (1984) ‘Major Constituents en samentrekking’. In: Voortgang 5, p. 207-229.

F. Balk-Smit Duyzentkunst (1983) ‘Getransformeerde directe rede en toch geen indirecte rede’. In: Fdl 24, p. 277-289.

O. Behaghel (1923-1932) Deutsche Syntax. Heidelberg.

H. den Besten (1973-4) ‘OF, of waarom “of” niet van “of” kan worden afgeleid’. In: Spektato 3, p. 479-483.

J.J.W. Blok (1979) ‘Hij zegt van me...’. In: Onze Taal 48, p. 40-41.

P.C. uit den Boogaart (1975) Woordfrequenties in geschreven en gesproken Nederlands. Utrecht.

G.F. Bos (1964) Het probleem van de samengestelde zin. The Hague enz.

P. Brachin (1976) ‘Of + inversie’. In: Ntg 69, p. 38.

C. van Bree (1977) Leerboek voor de historische grammatica van het Nederlands. Groningen.

W. Bublitz en M. von Roncador (1975) ‘Über die deutsche Partikel ja’. In: Syntaktische und semantische Studien zur Koordination. Tübingen, p. 137-187.

W. van Calcar (1973-4) ‘Het voegwoord of’. In: Spektator 3, p. 95-113.

Van Dale (1984) Groot woordenboek der Nederlandse taal. 11e dr. Red. G. Geerts, H. Heestermans en C. Kruyskamp, Utrecht-Antwerpen.

G.R.W. Dibbets (1974) ‘De benamingen van de woordsoorten in oude Nederlandse grammatica's tot 1805’. In: LB 63, p. 113-136.

A.M. Duinhoven (1985) ‘Dubbele negatie + of’. Zal verschijnen in: LB 74.

G.A. van Es (1951) ‘Syntactische vormen van de concessieve modaliteit in het Nederlands’. In: TNTL 68, p. 253-295.

G.A. van Es (1953) ‘Voegwoordelijke verbindingen ter uitdrukking van de conditionele (hypothetische) modaliteit in het Nederlands’. In: TNTL 71, p. 1-119.

G.A. van Es en P.P.J. van Caspel (1975) Syntaxis van het moderne Nederlands. ‘Samengestelde zin’. Groningen.

S. Feist (1939) Vergleichendes Wörterbuch der Gotischen Sprache. 3e Aufl. Leiden.

J. Franck, N. van Wijk, C.B. van Haeringen (1949) Etymologisch woordenboek der Nederlandsche taal. 's-Gravenhage.

Corpus Gysseling. Corpus van Middelnederlandse teksten (tot en met het jaar 1300). Ed. M. Gysseling. 's-Gravenhage 1977-(1983).

[p. 133]

W.L. van Helten (1887) Middelnederlandsche spraakkunst. Groningen.

J.M. van der Horst (1982) ‘VAN... een tipje van de sluier’. In: Onze Taal 51, p. 88-89.

J.M. van der Horst (1984a) (Over bijzinnen zonder dat). In: Onze Taal 53, p. 122.

J.M. van der Horst (1984b) ‘Over vorm en inhoud van bijzinnen’. In: Vorm en funktie in tekst en taal (bijlage TNTL 100). Leiden, p. 154-179.

J.M. van der Horst en M.J. van der Wal (1979) ‘Negatieverschijnselen en woordvolgorde in de geschiedenis van het Nederlands’. In: TNTL 95, p. 6-37.

E.D. de Jong (1979) Spreektaal. Woordfrequenties in gesproken Nederlands. Utrecht.

F. Kluge (1967) Etymologisches Wörterbuch der deutschen Sprache. 20. Aufl. bearb. W. Mitzka. Berlin.

J. van Marle (1975-6) ‘Diachronische fonologie’. In: Spektator 5, p. 571-588.

A. Neijt (1979) Gapping. A contribution to Sentence Grammar. Dordrecht.

C.T. Onions (1982) The Oxford dictionary of English etymology. Oxford.

P.C. Paardekooper (1977) ‘Of het nou regent of dat het mooi weer is als bw. bep.’ In: Ntg 70, p. 162-170.

J. de Rooij (1965) Als - of - dat. Assen.

J. de Rooij (1978) ‘Het ene of is het andere niet’. In: Ntg 71, p. 146-148.

J. de Rooij (1983) ‘I knew you knew he knew’. In: Nederlands dialectonderzoek. Red. J. Stroop, Amsterdam 1983, p. 231-246.

M. van Royen (1980) ‘Over negatie en nog wat’. In: Bundel-F. Lulofs. Groningen. p. 140-147.

Schönfeld-Van Loey (1970) A. van Loey: Schönfelds Historische grammatica van het Nederlands. 8e dr. Zutphen.

E.J. van der Spek (1984) ‘Toeval of opzet?’. In: Onze Taal 9, p. 156.

M.C. van den Toorn (1972) ‘Balansschikking en disjunctie’. In: Ntg 65, p. 104-123.

V.F. Vanacker (1984) ‘'t Is van + hoofdzin’. In: Feestbundel voor M. Gysseling. Leuven. p. 347-357.

J. Vercoullie (1925) Beknopt etymologisch woordenboek der Nederlandse taal. 3e dr. Gent.

G. Verhoeven (1980) ‘Het gebruik van tegenstellingen in politieke leuzen’. In: Tijdschrift voor taalbeheersing 2, p. 260-263.

H.J. Verkuyl (1976-7) ‘Het performatieve van’. In: Spektator 6, p. 481-483.

H.J. Verkuyl (1979) ‘Ik meen van niet’. In: Onze Taal 48, p. 61-62.

S. de Vriendt (1969-70) ‘De zogenaamde hoofd- en bijzin in het moderne Nederlands’. In: Tijdschrift V.U. Brussel 12, p. 60-74.

J. de Vries (1971) Nederlands etymologisch woordenboek. M.m.v.F. de Tollenaere. Leiden.