De Nieuwe Taalgids. Jaargang 78

[p. 537]

Van casus-n naar genus-n

H.M. Hermkens

Handboeken en speciale studies gaan ervan uit dat het oudgermaanse casussysteem in ‘het Middelnederlands’ nog van kracht ondanks de talrijke onregelmatigheden. Ik twijfel daar steeds meer aan.

Als we constateren, dat in Huygens' Antwerps en Hollands de verbuiging van adnominale woorden, als systeem, volledig verdwenen is (Hk 1964, Hk 1981), dan zitten we met de knellende vraag: hoe en binnen welke tijd heeft die verandering plaatsgehad? Het wonderlijk feit doet zich nl. voor, dat het hedendaagse Antwerps nauwelijks verschilt van wat Huygens noteerde. Als er in de zeventiende eeuw een stadium bereikt is, dat na meer dan drie eeuwen nog geldt, dan is het niet aannemelijk, dat van de dertiende tot in de zestiende eeuw een essentieel ander systeem heeft gevigeerd: de ontwikkeling van het ene naar het andere systeem heeft meer tijd nodig.

Laten we de feitelijke gegevens eens op een rijtje zetten. Daarvoor kunnen de zuidelijke dialecten als model dienen, omdat de Middelnederlandse teksten voor het merendeel in het zuiden ontstaan zijn. Ik beperk me voor het gemak tot het Antwerps. We constateren:

- Middelnederlandse teksten zijn, afgezien van enkele eigenaardigheden, geschreven in een standaardtaal die met geen enkel dialect overeenkomt; het naamvallensysteem maakt daarvan deel uit, ondanks de talloze afwijkingen.

- Het zeventiende-eeuwse Antwerps kende voor het mannelijk enkelvoud geen syntactisch geconditioneerde casus-n maar een fonetisch geconditioneerde genus-n: in alle grammaticale functies trad de -n in den, groten, dezen enz. op vóór klinker (en h), d, t, b en r (Hk 1964).

- Het hedendaagse Antwerps gebruikt, net als de andere Zuidnederlandse dialecten, hetzelfde systeem (Corn./Verv., pag. 63; Smout, pag. 75), met dien verstande dat de r als factor zwak, en de b minder sterk staat. Voorbeelden: den oven, den heer, den toren, den dode, den ([dǝm]) beer, den raad; den dikken tak, dezen hoge stoel, enen hogen hoed, den hoge grond, den derde keer, den oude lap, menen tiende winter. Op deze wijze is het onderscheid mannelijk/vrouwelijk genus levend gebleven.

Voor de historische ontwikkeling koester ik een hypothese.

- Het lijkt me aannemelijk, dat het casussysteem in de oudnederlandse periode aan een afkalvingsproces begonnen is, dat in de loop van de vroege middeleeuwen zijn voltooiing heeft gevonden. Naar de oorzaken daarvan zullen we moeten gissen. Het lijkt aantrekkelijk, daarvoor de verklaring van Van den Berg (N. Tg. 1985) te beproeven: een niet-agens (eerst als nw. deel en aanspreking, vervolgens ook als onderwerp) trekt in het m. enkelvoud de -n naar zich toe. Ik denk echter, dat het fonetisch milieu daarbij al gauw een doorslaggevende rol heeft gespeeld, zozeer zelfs dat het fonetisch geconditioneerde genussysteem algemeen werd. Van den Berg is op een dwaalweg geraakt door dit aspect volledig te verwaarlozen.

- In de Middelnederlandse dialecten was het oude systeem (nagenoeg) verdwenen. In

[p. 538]

het geschreven ‘Middelnederlands’ is het casussysteem op kunstmatige wijze in leven gehouden door de ontwikkelden. Dezelfde ingreep in de omgangstaal hebben trouwens de grammatici en vervolgens de literatoren vanaf de zestiende eeuw gepleegd. Tot in onze eeuw toe bleef deze kloof tussen natuur en kunst bestaan.

Het wordt hoog tijd, dat bij de beschrijving van de ‘onregelmatigheden’ gekeken wordt naar wat erop volgt: als dat een van de genoemde fonemen is, dan is de natuur sterker geweest dan de leer. Zie de voorbeelden die Van den Berg (den vóór B!) geeft; ze zijn gedeeltelijk aan Stoett ontleend: enen oven, enen incthoren, den hertoghe, uwen hals, enen torre, haren toren, quaden tijt, den brief, dien berch, den roeke, desen raet.

Het is mogelijk, en zelfs waarschijnlijk, dat de lijst van fonetische factoren voor het Middelnederlands nog minder beperkt was dan in de zeventiende eeuw. In aanmerking komen andere dentalen dan t, d en r (s, z, l; n vóór n wordt volledig geassimileerd), andere labialen dan b (p; n vóór m wordt geassimileerd). Daartoe behoren de volgende voorbeelden van Van den Berg: groten strijt, minen lichame, desen man, enen man. Overigens moeten we rekening houden met de persevererende en anticiperende werking van de -n: den eersten vaer, desen waerliken torment. Voor Van den Bergs voorbeelden heb ik zijn formule agens/non-agens niet nodig: dat onderscheid was in de Middeleeuwen niet meer relevant.

Op de omstandigheid dat het verschijnsel van de genus-n, net zoals andere taalkundige verschijnselen, gecompliceerd, dus moeilijk correct te noteren is voor de gemiddelde tekstschrijver, heb ik al gewezen in Hk 1981. We zullen dus waarschijnlijk bij het verzamelen van materiaal met een aantal onregelmatigheden blijven zitten: afwijkingen van het grammaticale systeem, niet te verklaren door fonetische omstandigheden.

Wat de zeventiende eeuw betreft zijn de auteurs globaal in drie groepen te verdelen:

- degenen bij wie de natuur geregeld de leer doorbreekt (bv. Bredero);

- degenen die zich (geleidelijk) hebben aangepast aan de leer (bv. Vondel, Hooft);

- degenen die een compromis in praktijk brengen: het grammaticale systeem, getemperd door de gevallen waarin hiaatdelging om een -n vraagt (Huygens, vaak ook de Statenbijbel).

Ik nodig jonge collega's uit, deze hypothese op haar waarde te toetsen.

Literatuur

E. van den Berg (1985). Onpersoonlijke constructies, subjekten en nominatieve NP's in het Midlelnederlands, De nieuwe taalgids 78 (1985) pag. 201 e.v.

P.J. Cornelissen/J.-B. Vervliet (1899). Idioticon van het Antwerpsch dialect, eerste deel, Gent 1899.

H.M. Hermkens (1964). Bijdrage tot een hernieuwde studie van Constantijn Huygens' gedichten, Nijmegen 1964.

H.M. Hermkens (1981). Het genus in het Hollands van de zeventiende eeuw, in: Studies voor Damsteegt, Leiden 1981.

H. Smout (1905). Het Antwerpsch dialect, Gent 1905 (facsimile-herdruk 1981).