De Nieuwe Taalgids. Jaargang 78

[p. 369]

Boekbeoordeling

De Antwerpse Madelgijsfragmenten. [Uitgeg. door] B.W.Th. Duijvestijn. Antwerpen, 1983. Publikaties van de Stadsbibliotheek en het Archief en Museum voor het Vlaamse cultuurleven 4. 75 pp., afbn. Prijs: BF 170,-.

De figuur van de ridder-tovenaar Madelgijs of Malegijs is in onze streken bijzonder geliefd geweest, in de middeleeuwen en lang daarna. Er zijn fragmenten bewaard gebleven van maar liefst elf verschillende Middelnederlandse handschriften waarin zijn lotgevallen werden verhaald (zie Besamusca, Repertorium van de Middelnederlandse Karelepiek). De restanten van één van die codices worden bewaard in de Stadsbibliotheek van Antwerpen. Begin 19e eeuw kwamen de fragmenten (resten van vier folia) uit een boekband tevoorschijn. Helaas raakten ze zoek. Dientengevolge konden Verdam en De Pauw, die in 1875 resp. 1889 een editie bezorgden van alle toenmaals bekende Madelgijs-fragmenten, de tekst van deze folia niet publiceren. Aan het eind van de jaren twintig van onze eeuw werden ze teruggevonden. Onlangs verscheen de eerste editie van de Antwerpse fragmenten - de laatste Madelgijs-fragmenten die nog op uitgave wachtten. Ze werd bezorgd door B.W.Th. Duijvestijn. Het boekje ziet er verzorgd uit, presenteert de tekst overzichtelijk, heeft prettig brede marges en bevat acht goede reprodukties, waaronder twee van de Antwerpse fragmenten. Aan de eigenlijke teksteditie vooraf gaan een hoofdstuk dat gewijd is aan de lotgevallen van de fragmenten, een beschrijving van de fragmenten en de codex waaruit ze afkomstig zijn, een hoofdstuk over de plaats die de tekst van deze fragmenten inneemt in het geheel van de Madelgijs-overlevering en uiteraard een verantwoording van de uitgave.

De beschrijving van de fragmenten is vrij gedetailleerd. Veel aandacht schenkt Duijvestijn aan het taaleigen, op grond waarvan hij de fragmenten voorzichtig lokaliseert in Oost-Vlaanderen/West-Brabant. Interessant is zijn constatering dat de Antwerpse fragmenten niet alleen voor wat betreft de taal, maar ook in verscheidene andere opzichten overeenkomst vertonen met de Haagse fragmenten van de Renout, een tekst waarmee de Madelgijs inhoudelijk nauw samenhangt. Bij dit hoofdstuk wil ik hier twee kritische kanttekeningen maken. Ten eerste zijn de opmerkingen op p. 19 dat de kopiist aan het eind van een woord altijd v schrijft en dat de u uitsluitend binnen in een woord voorkomt, niet juist. Zie bijvoorbeeld ‘comstu’ in vs. 246 en ‘Nu’ in vs. 442. In de tweede plaats beschouwt Duijvestijn het teken 7, de afkorting voor ‘ende’, ten onrechte als een e met superscripte e (zie p. 22. In de teksteditie, bijvoorbeeld in vs. 7, heeft hij het getranscribeerd als ‘ende’); de oorsprong van dit tekentje ligt in een zgn. Tiroonse noot. In Latijnse en Franse teksten staat het voor ‘et’.

Uit het hoofdstuk over ‘De Antwerpse fragmenten en de Madelgijsstof’ blijkt waarin ‘het grote belang’ (p. 9) van deze fragmenten is gelegen. De Nederlandse, Duitse en Franse literatuur over de geliefde ridder-tovenaar overziend, onderscheidt Duijvestijn vijf verhaalversies. De Franse literatuur kent er drie: die van het chanson de geste, die van de handschriftelijke prozaromans en die van de prozadrukken. De vierde versie wordt geboden door het merendeel van de Middelnederlandse handschriftfragmenten en door de Duitse Malagis, die een getrouwe vertaling van de Middelnederlandse tekst is. In deze versie is het verhaal meer dan tweemaal zo lang als in het Franse chanson de geste. De vijfde versie breidt het verhaal met nog weer zo'n 100% uit. Deze versie is overgeleverd in het Nederlandse volksboek en in een klein aan-

[p. 370]

tal Middelnederlandse handschriftfragmenten. Onder de weinige handschriftfragmenten nu waarvan we de inhoud uitsluitend terugvinden in het Nederlandse volksboek, bevinden zich de Antwerpse. Hun tekst vertoont met die van geen enkel ander fragment overlapping. Een inhoudsoverzicht, onderverdeeld in 26 ‘verteleenheden’, geeft een goed beeld van het verhaal dat wordt verteld door resp. het chanson de geste, de korte Middelnederlandse versie en de lange Middelnederlandse versie. Boven elk van de 26 eenheden is aangegeven waar we dit tekstgedeelte kunnen vinden in het chanson de geste, in de Malagis en in het Nederlandse volksboek, en van welk Middelnederlands handschriftfragment de inhoud binnen dit gedeelte valt. Allen die zich bezighouden met de bestudering van de epische literatuur over Karel de Grote, heeft Duijvestijn met dit heldere overzicht zeer aan zich verplicht. Toch roept dit hoofdstuk een paar vragen bij me op. De eerste betreft het karakter van de tekst van het handschrift waartoe de fragmenten VII, XI en XII hebben behoord. Blijkens noot 61 beschouwt Duijvestijn fragment XII (Leiden, U.B., Ltk. 203) als een representant van de lange versie en rekent hij de fragmenten VII en XI (Leiden, U.B., Ltk. 202) tot de korte. (Tussen haakjes: in het inhoudsoverzicht had fragment XII niet alleen bij verteleenheid 18, maar ook bij eenheid 19 vermeld dienen te worden; het vertelt zowel over het huwelijk tussen Spiet en Ysane als over Oriandes queeste.) In Besamusca's Repertorium nu vinden we de informatie dat de fragmenten Ltk. 202 en 203 uit éénzelfde codex afkomstig zijn. Bevatte deze codex dus een mengversie? Òf zouden de fragmenten VII en XI wellicht ook representanten van de lange versie kunnen zijn? De tweede vraag die dit hoofdstuk bij me oproept, is namelijk, waarin de lange versie zich nu precies onderscheidt van de korte: zit het verschil hem alleen hierin, dat de lange versie het verhaal van de korte biedt plus een verlengstuk, en dat de volgorde waarin de gebeurtenissen worden verteld, hier en daar misschien niet dezelfde is, of zijn er nog meer verschillen? Het is opvallend, dat Duijvestijn alle fragmenten - op XII na - die binnen een verhaalgedeelte vallen dat in beide versies voorkomt, tot de korte versie rekent (zie noot 61). Dat deze fragmenten inderdaad toevallig stuk voor stuk restanten van de korte versie zijn, kan men uiteraard alleen dan aantonen, wanneer de twee versies in verhaalgedeelten die zij gemeenschappelijk hebben, onderlinge afwijkingen vertonen. Over dergelijke afwijkingen nu spreekt Duijvestijn niet. Hopelijk zal hij op deze kwesties ingaan in zijn dissertatie, die zal handelen over de Middelnederlandse en Duitse Madelgijs-versies.

De tekst van de Antwerpse fragmenten heeft Duijvestijn uitgegeven in de vorm van een diplomatisch afschrift. De toestand waarin de fragmenten zich bevinden, is deplorabel. Grote gedeelten van de tekst zijn niet of slecht te ontcijferen. Stippeltjes in het afschrift en alternatieve lezingen in de aantekeningen zijn dan ook niet te vermijden. Helaas echter laat deze eerste editie van de fragmenten meer te wensen over dan nodig zou zijn. Bij een collatie op foto's van de fragmenten ontdekte ik nogal wat fouten: zeker vijftien plaatsen waar de oplossing van de abbreviatuur niet onderstreept is en even zovele foutieve lezingen.

Ik noem hier ‘subtijleden’, 1. ‘suptijleden’ (85), ‘bevalse’, 1. ‘beualse’ (115), ‘doe’, 1. ‘ooc’ (221), ‘Djkent’, 1. ‘Djckent’ (345), ‘mochten’, 1. ‘mochtmen’ (362) en ‘vor’, 1. ‘voor’ (500). Voorts lees ik bijvoorbeeld ‘geloues mie’ i.p.v. ‘geloue daer mie’ (29), ‘rike’(?) i.p.v. ‘alte’ (166), ‘(ma)d(el)gijs’ i.p.v. ‘......gijt’ (167), ‘maergin’ (‘morgen’) i.p.v. ‘maer gi(er)’ (172), ‘vernieude’ i.p.v. ‘vermeerde’ (313), ‘(vint)’ i.p.v. ‘(were)’ (355), en beter lijkt me ‘sbaeli-

[p. 371]

uus’ dan ‘sbaeluius’ (133 en 243), ‘wapendem’ dan ‘wapenden’ (286), ‘(die)’ dan ‘(daer)’ (351) en ‘met g[enint]’ (vgl. MNW s.v. ‘genende’) dan ‘(mere)’ (356).

Een aantal fouten is te wijten aan slordigheid. Een aantal andere valt wellicht te verklaren vanuit Duijvestijns wetenschappelijke bakermat: voor een germanist zal het ontcijferen van een slecht leesbare Middelnederlandse tekst over het algemeen een nog lastiger karwei zijn dan voor een neerlandicus. Ik vind het jammer dat Duijvestijn ervan heeft afgezien een transcriptie te geven, hoe onvolledig ook, van enkele gedeelten waarvan de tekst bijzonder zwaar beschadigd is, zoals van het stukje volgend op vs. 194. Op een zo gering aantal verzen lijkt me ieder leesbaar woord de moeite van het transcriberen waard. Ter aanvulling vermeld ik nog dat ik hier en daar ook in de verzen die Duijvestijn wèl gedeeltelijk heeft afgeschreven, iets meer lees dan hij. Zo lees ik in vs. 151 op de stippeltjes ‘liede(m)’ en in vs. 191 ‘(ma)delghijs’.

De editie wordt afgesloten door een register van eigennamen, een notenapparaat en een bibliografie. De bibliografie bevat een paar storende fouten: Duinhovens dissertatie heet niet Bijdrage tot een reconstructie [...] maar Bijdragen tot reconstructie [...]; Gerritsen heeft in zijn proefschrift de resultaten neergelegd van zijn onderzoekingen over de Middelnederlandse, niet over de Middeleeuwse bewerkingen van de Vengeance Raguidel, en Wulf heet Wulff.

Het is jammer dat de eerste editie van de Antwerpse fragmenten, die toch op veel plaatsen getuigt van een drang tot grote precisie en voorzichtigheid, een te groot aantal onnauwkeurigheden bevat. Desondanks moeten we er Duijvestijn dankbaar voor zijn dat hij ons de mogelijkheid heeft geboden eindelijk kennis te maken met de tekst van deze fragmenten, dat hij ze vrij gedetailleerd heeft beschreven en dat hij ons beknopt en overzichtelijk een beeld heeft gegeven van het geheel van de Madelgijs-traditie. Naar ik hoop zal zijn proefschrift ons spoedig verder vertrouwd maken met deze intrigerende traditie.

Houten, 18 maart 1985

IRENE SPIJKER