De Nieuwe Taalgids. Jaargang 78

[p. 305]

Het Brusselse fragment van de Middelnederlandse vertaling-in-verzen van de Lancelot en prose^*

Bart Besamusca

Inleiding

De Proza-Lancelot was in het Middelnederlands taalgebied zeer populair. Het eerste deel van deze roman, de Lancelot en prose (de andere delen zijn La Queste del Saint Graal en La Mort le Roi Artu), is zeker drie maal in het Middelnederlands omgezet. Er zijn fragmenten overgeleverd van een prozavertaling (de Rotterdamse fragmenten),¹ van een bewerking-in-verzen (Lantsloot vander Haghedochte)² en van een vertaling-in-verzen. Over deze derde vertaling handelt dit artikel.

De Middelnederlandse versvertaling is bewaard gebleven in handschrift 's-Gravenhage, KB, 129 A 10.³ Van deze codex is het eerste deel verloren gegaan, waardoor slechts het slotgedeelte (nog altijd 36.947 verzen) van de vertaling van de Lancelot en prose overgeleverd is. Daarnaast bezitten we nog één blad van een tweede handschrift van de vertaling ('s-Gravenhage, KB, hs. 75 H 58),⁴ én één blad dat tekst bevat van het verloren gegane eerste deel. Dit laatste fragment wordt bewaard in de Koninklijke Bibliotheek te Brussel onder signatuur II 115-3. Het valt moeilijk uit te maken of dit blad behoord heeft tot het verloren gegane eerste deel van hs. 129 A 10, of dat het een restant is van een tweede dan wel derde kopie.⁵ Van Oostrom heeft verondersteld dat het fragment het restant is van het officiële dedicatie-exemplaar, het boek dat de vertaler bestemd had voor zijn opdrachtgever.⁶

* Dit artikel vloeit voort uit ZWO-projekt nr. 124-22-012 en is bedoeld als voorstudie ten behoeve van een beschrijving van de vertaaltechniek die aan de Mnl. versvertaling van de Lancelot en prose ten grondslag ligt. Ik ben W.P. Gerritsen en O.S.H. Lie dank verschuldigd voor hun kritiek op eerdere versies.

1 Zie: O.S.H. Lie, The Middle Dutch prose Lancelot: a study of the Rotterdam Fragments and their place in theFrench, German and Dutch Lancelot en prose tradition. Diss. Berkeley, 1979.

2 Zie F.P. van Oostrom, Lantsloot vander Haghedochte; onderzoekingen over een Middelnederlandse bewerking van de ‘Lancelot en prose’. Amsterdam etc., 1981. Middelnederlandse Lancelotromans 1.

3 Roman van Lancelot (XIIIe eeuw). Naar het (eenig-bekende) handschrift der Koninklijke Bibliotheek, op gezag van het gouvernement uitgeg. door W.J.A. Jonckbloet. 2 dln. 's-Gravenhage, 1846-1849.

4 Zie: M. Draak, ‘The Workshop behind the Middle Dutch Lancelot Manuscript The Hague K.B., 129 A 10’ In: Neerlandica manuscripta. Essays presented to G.I. Lieftinck 3. Amsterdam, 1976. Litterae textualis, p. 18-37.

5 Zie MNW 10 (Bouwstoffen), nr. 1299.31 en J. Deschamps, Middelnederlandse handschriften uit Europese en Amerikaanse bibliotheken. 2e herz. dr. Leiden, 1972, nr. 11.

6 F.P. van Oostrom, ‘Maecenaat en Middelnederlandse letterkunde’. In: Hoofsheid en devotie in de middeleeuwse maatschappij; de Nederlanden van de 12e tot de 15e eeuw (red. J.D. Janssens). Brussel, 1982, p. 21-40. Veronderstelling op p. 37.

[p. 306]

Het Brusselse fragment, uitgegeven door C.P. Serrure,⁷ bevat een gedeelte van de Middelnederlandse vertaling van de proza-Charrette, die deel uitmaakte van de Lancelot en prose. Aan de hand van de tekst die in dit fragment bewaard is gebleven, wil ik de vertaaltechniek van de Middelnederlandse dichter bestuderen. Om het lezen van de voorbeelden te vereenvoudigen geef ik eerst een overzicht van de gebeurtenissen die in het fragment weergegeven worden. Vergezeld door een jonkvrouwe die zijn naam wil weten, is Lancelot op zoek naar Arturs vrouw. Een jonge verwaande ridder eist de jonkvrouwe op, maar zijn vader verbiedt hem te vechten. Ze besluiten om Lancelot te volgen teneinde diens daden te aanschouwen. Lancelot en de jonkvrouwe vragen onderdak bij een klooster. De volgende dag doorstaat Lancelot een proef: hij opent het graf van koning Galaad, de jongste zoon van Joseph van Arimathea. Er is nog een proef in het klooster, maar daarbij faalt hij: hij kan het brandende graf van Symeu, neef van Joseph van Arimathea, niet openen, want dat is alleen weggelegd voor degene die de Graal zal vinden. Symeu's ziel kan in dit graf geen rust vinden. Hij legt Lancelot uit dat hij faalt omdat hij zondige begeerten heeft gekend en omdat zijn vader overspel heeft gepleegd. Lancelot legt zich neer bij zijn mislukking. Kloosterlingen uit Gales komen intussen het lijk van Galaad ophalen. Lancelot en de jonkvrouwe rijden verder, de jonge ridder die de jonkvrouwe opeiste en zijn vader keren, onder de indruk van Lancelots daden, naar huis terug. Ook de jonkvrouwe vertrekt dan naar haar opdrachtgeefster, omdat zij nu weet hoe Lancelot heet (Symeu heeft zijn naam genoemd). Lancelot gaat alleen verder.

Tot slot van deze inleiding nog een opmerking over de identiteit van de Middelnederlandse vertaler. Met behulp van een aantrekkelijke redenering is Van Oostrom tot de slotsom gekomen dat we met een redelijke mate van zekerheid Lodewijk van Velthem, de eigenaar van het Haagse hs. 129 A 10, als de vertaler van de Proza Lancelot mogen beschouwen.⁸ Zijn hypothese zal getoetst moeten worden aan de uitkomsten van toekomstig onderzoek. Zolang de gegevens over de identiteit van de Middelnederlandse vertaler niet steviger gefundeerd zijn, lijkt het mij beter de naam Velthem niet te gebruiken. Ik prefereer de aanduidingen ‘de Middelnederlandse dichter’ en ‘de Middelnederlandse vertaler’.

7 C.P. Serrure, ‘De ridder met de kar’. In: Vaderlandsch Museum 4 (1861), p. 309-323.

8 F.P. van Oostrom, ‘Maecenaat en Middelnederlandse letterkunde’, p. 35-36.

De Oudfranse versies

In een reeks artikelen⁹ heeft Micha de handschriftelijke traditie van de Oudfranse Lancelot en prose in kaart gebracht. Voor de proza-Charrette onderscheidt hij, in navolging van G. Hutchings, twee versies: α en β.¹⁰ De Middelnederlandse tekst gaat duidelijk terug op de β-versie.¹¹ Ik geef één, representatief, voorbeeld. Lancelot bevindt zich

9 A. Micha, ‘La tradition manuscrite du Lancelot en prose’. In: Romania 85 (1964), p. 293-318, 478-517; 86 (1965), p. 330-359; 87 (1966), p. 194-233.

10 Zie: Romania 85(1964), p. 503-505.

11 Ook het Charrette-gedeelte in de Lantsloot vander Haghedochte berust op de β-versie. Zie F.P. van Oostrom, Lantsloot vander Haghedochte, p. 27-28.

[p. 307]

in de kelder van het klooster bij het brandende graf van Symeu. Hij nadert het graf (α-versie links, β-versie rechts):

puis vient a la tombe, mais par paine qu'il i mete ne l'a ne tant ne quant levee, et la flambe l'a si asproié que ses haubers li chiet par pieces ains qu'il ait le degré monté. Et il aporte son escu en sa main tant qu'il revient el haut cimentiere ou tos li pueples l'atendoit.	puis vient a la tombe et se fiert dedenz le feu, et tant i est que plus ne puet souffrir. Si s'en retourne jusqu'au degré, et s'en va tout contremont as genz qui l'atendoient. Il demandent qu'il a fait et il dist neant. Et li preudons qui la tombe Galaad li avoit mostree, le vit irié, si li dist:
Et quant il le voient vif si en ont grant joie, mais il est trop iriés de son hauberc qu'il a perdu. Et li vavasors qui ne laissa son fiz conbatre, li dist:	(ed.-Hutchings, p. 50, r. 51, r. 4)
(ed.-Hutchings, p. 51, r. 3-11

Evenals in de β-versie is in de Middelnederlandse tekst geen sprake van een maliënkolder en is het de kloosterling die Lancelot toespreekt:¹²

Lanceloet dede alsoe ende daernaer
Ginc hi ter tommen ende was daer
Alse lange als hijt mochte geduren.
Doe ginc hi ten lieden die tier uren
Daer buten na hem ontbeiden doe
Ende hi seide hem lieden alsoe
Dat hi niet¹³ ne hadde gedaen.
Die gode man seide tot hem saen
Die hem gram dochte wesen:

De β-versie is een aantal malen uitgegeven. Er zijn, naar verschillende handschriften, edities van Jonckbloet,¹⁴ Sommer,¹⁵ Hutchings,¹⁶ en Micha.¹⁷ Dat maakt een zeer nauwkeurige vergelijking mogelijk.¹⁸ Kleine verschillen worden dan waardevol, maar men moet voorzichtig zijn in het typeren van de afwijkingen als ingrepen van de vertaler. Ik geef twee voorbeelden.

12 Ik citeer naar de voorlopige versie van een leestekst die ik t.z.t. hoop te publiceren. In het foto-archief van de bronnen der Mnl. ltk. van het Instituut De Vooys, Utrecht, wordt een diplomatisch afschrift bewaard dat voor belangstellenden ter inzage ligt.

13 niet: ‘niets’.

14 Naar hs. Parijs, B.N. 339: Roman van Lancelot. Ed. Jonckbloet, dl. 2, p. LXXVII-CXXXII.

15 Naar hs. London, British Museum, Ms. Add. 10293: The Vulgate Version of the Arthurian Romances. Published from manuscripts in the British Museum by H.O. Sommer. 7 dln. Washington, 1908-1916 (reprint 1979). Dl. 4.

16 Naar hs. Oxford, Rawlinson Q.b. 6: Le Roman en prose de Lancelot du Lac. Le Conte de la Charrette. Edité par G. Hutchings. Paris, 1938 (reprint Genève, 1974).

17 Naar hs. Parijs, B.N. 110: Lancelot. Du deuxième voyage en Sorelois à l'‘Agravain’. Versions courtes. Edition critique par A. Micha. Dl. 3 Genève 1979. (Verder: M).

18 Naast de edities heb ik ook nog gebruik gemaakt van microfilms van de hss. Parijs, B.N. 767 en 1430.

[p. 308]

In het klooster opent Lancelot het graf van Galaad. Daarna willen de aanwezige kloosterlingen dat Lancelot dankbaarheid toont voor het feit dat God hem heeft toegestaan het graf te openen:

Atant l'enmainent^19 al mostier por rendre graces, (M, XXXVII, 33)

117 Die gode man leide daer naer Lancelote in ene kerke daer, Om dat hi soude loven 120 Onsen Here daer af hier boven.

Het ligt voor de hand Onsen Here als een toevoeging van de vertaler te beschouwen. Dat zou echter waarschijnlijk een onjuiste gevolgtrekking zijn, blijkens:

Atant lenmainent al moustier pour rendre grasces a nostre seigneur
(ed.-Sommer, p. 175, r. 24)

Het tweede voorbeeld is wezenlijker omdat de vertaler een essentiële mededeling lijkt weg te laten. Symeu deelt Lancelot mee dat het vinden van de Graal niet voor Lancelot weggelegd is wegens het overspelige gedrag van zijn vader:

(...), ende om ene sonde
Die dijn vader dede tere stonde
Met dat hi dede jontrouwe
Dire moder, dat hi met ere joncfrouwe
Hem besondechde dorperlike
Binnen sinen huwelike.

Het Oudfrans leest:

Et d'autre part l'as tu perdu par. I. pechié que li rois Bans tes peres fist: car puis qu'il ot espousee ta mere qui encore vit jut il a une damoisele (M, XXXVII, 40)

Lancelot is zeer verheugd als hij verneemt dat zijn moeder nog leeft:

Quant Lancelos oï dire que sa mere estoit encore vive, si en ot si grant joie que a paine le vous porroit nus dire. (M, XXXVII, 41)

Zijn reactie vinden we in het Middelnederlands terug: Ende Lanceloet was harde blide das, / Als hem vertellet was / Dat sijn moder levende doe / (vs. 245-247). Maar hoe kon Lancelot weten dat zijn moeder nog leefde? De mededeling qui encore vit is in het Middelnederlands immers onvertaald gebleven (vgl. vs. 232). Is een streven naar verkorting hier verantwoordelijk voor een verhaalkundige fout? Het lijkt er wel op, want bijna alle Oudfranse handschriften vermelden dat Lancelots moeder nog leeft. Er is één uitzondering: BN 767 (F. 58V). Dit hs. toont aan dat de zinsnede qui encore vit ook al in de Oudfranse grondtekst van de vertaling kan hebben ontbroken.²⁰

19 Subject van enmainent: de kloosterlingen.

20 Overigens ontbreekt ook Lancelots vreugdevolle reactie in BN 767 (F. 58V).

Vertaling

Al eerder is geconstateerd dat de vertaling die ons is overgeleverd in het Brusselse frag-

[p. 309]

ment zeer getrouw is.²¹ De vertaler moest natuurlijk rekening houden met de eisen van rijm en metrum, maar hij lijkt verder een zo woordelijk mogelijke omzetting te hebben nagestreefd. Als we de verzen 210-216 vergelijken met het overeenkomstige Oudfranse proza, hebben we een goed voorbeeld van de knappe wijze waarop de dichter vaak te werk gaat.

et jou te connois molt bien, car nous sommes d'un lignage entre moi et toi. Et saches que cil qui de chi me deliverra ert mes cousins et ert si prés tes carneus amis que plus ne porroit. (M, XXXVII, 39)

210 Ende ic kinne di harde wel: Wi sijn onder mi ende di Van enen geslechte, ende oec hi Die mi sal van deser stede Verloessen, sal min maech sijn mede 215 Ende hi sal di alse na bestaen Alse man mach anderen sonder waen.

Zeer gebruikelijk zijn kleine invoegingen die nodig waren om te voldoen aan verstechnische eisen:²²

et cil esgarde ens et voit le cors d'un chevalier tot armé et voit sor lui. I. escu d'or a une vermeille crois, et s'espee ert dalés lui (M, XXXVII, 32)

77 Hi sach inward ende hi vant daer Enen doden lichame daer naer Van enen doden riddere gewapent doe, 80 Ende enen scilt op hem licgende toe Van goude, met enen cruce roet. Ende sijn sward lach bi hem al bloet,^23

Naast de kleine invoegingen maakt de vertaler gebruik van een ander hulpmiddel: het veranderen van de woordvolgorde. Enkele voorbeelden verduidelijken deze handelwijze:²⁴

‘A ce, fait Lancelos, m'assaierai jo molt volentiers.’ ‘Et nous le vous mosterrons,’ fet li preudom. Et Lancelos fu tous armés fors del chief et des mains (M, XXXVII, 31-32)	53 ‘Ic souder mi gerne proven an,’ Seide Lanceloet. Do sprac di goede man: 55 ‘Wi selent u togen altehanden.’ Lanceloet was altoten handen Ende toten hoefde gewapent daer.
‘Chi gist Galaad, li haus roi de Gales, li fils Joseph d'Arimathie.’ (M, XXXVII, 32)	95 ‘Hier leget die hoge coninc Galaad in, in warre dinc, Van Gales, ende die goene Was Joseps van Aramatien sone.’

21 F.P. van Oostrom, Lantsloot vander Haghedochte, p. 28. Vgl. ook de opmerkingen over de Mnl. vertaling van de Lancelot en prose die ons in de Lancelotcompilaie is overgeleverd: W.P. Gerritsen, Die Wrake van Ragisel. Onderzoekingen over de Middelnederlandse bewerkingen van de Vengeance Raguidel, gevolgd door een uitgave van de Wrake-teksten. 2 dln. Assen, 1963. Neerlandica Traiectina 13, p. 163; O.S.H. Lie, The Middle Dutch prose Lancelot, p. 277; F.P. van Oostrom Lantsloot vander Haghedochte, p. 55-56; M. Joye, ‘De Middelnederlandse Lancelot: de Rotterdamse prozafragmenten vergeleken met de Haagse versvertaling. Bijdrage tot de kennis van de vertaaltechniek van middeleeuwse auteurs’. In: LB 66 (1977), 403-431 (speciaal, p. 424).

22 Vgl. de in n. 21 vermelde studies van Van Oostrom (p. 55-56), Lie (p. 259-278) en Joye.

23 De lezing al bloet vinden we terug in BN 1430, F. 248R: delez lui tote nue.

24 Andere voorbeelden vinden we terug in de verzen 121-124 en 207-212.

[p. 310]

Lors demande a celui son non et por coi il fu laiens enserrés et s'il est mors ou vis. (M, XXXVII, 39)

250 Hi vrachdem hoe sijn name ware Ende hoe datmenne daerin sloet Ende oft hi levende was oft doet.

Soms moet de vertaler terwille van het rijm hele verzen invoegen. Ook hiervan geef ik enkele voorbeelden:²⁵

A cel tans estoit costume que nus chevaliers n'estoit mis en tere qu'il ne fust armés de totes ses armes. (M, XXXVII, 32)	89 Het was costume in dien jaren 90 Dat ridders al gewapent waren Rikelike met groter waerde Alsmense leide in die aerde.
si tost qu'il metera dedens ceste cave le pié, et il verra le fu (qui m'art (M, XXXVII, 38)	199 Ende als hi den voet hier in setten sal, 200 Daer het dus es ontsteken al, Ende hi dat vier dat mi bernet sal sien,
si gist en la perilleuse place ou mains anuis sont avenus as chevaliers errans. (M, XXXVII, 39)	265 Leget in die vresselijcste plage nu Van alder werelt, secgic u, Daer menech vernoy^26 gesciet es Wandelenden ridders, sijt seker des.

Tot slot van deze paragraaf behandel ik een passage die geleid heeft tot een ingreep van de vertaler on een verhaalkundige fout te herstellen. Lancelot heeft de graftombe van Galaad geopend:

Longement tint Lancelos la lame en haut desor son cief et quant il le volt metre jus, si se tient en tel maniere com il l'avoit tenue, que onques puis ne se ravala. (M, XXXVII, 33)^27

Longuement tint Lancelot la lame seur son chief en haut. Et quant il la volt metre jus, si la met en tel maniere conme il l'avoit trouvee que onques plus ne s'en ravala. (ed.-Hutchings, p. 46, r. 1-3?^28

Er zijn twee redacties: het graf blijft open (editie-Micha)²⁹ of het graf wordt weer afgesloten (editie-Hutchings).³⁰ Het is verhaalkundig juist dat het graf geopend blijft, want later in het verhaal eist een groep kloosterlingen het lichaam van Galaad op en kan er aan hun wensen worden voldaan.

25 Ook de verzen 249 en 289 zijn door de vertaler in z'n geheel ingevoegd terwille van het rijm.

26 vernoy: ‘leed’.

27 Vert.: ‘Lange tijd hield Lancelot de steen omhoog boven zijn hoofd, en toen hij hem neer wilde leggen, bleef hij (d.i. de steen) staan op zodanige wijze als hij hem had vastgehouden, want nooit daarna zakte hij weer neer.’

28 Vert.: ‘Lange tijd hield Lancelot de steen omhoog boven zijn hoofd. En toen hij hem wilde neerleggen, legde hij hem op zodanige wijze als hij hem gevonden had, want nooit daarna zakte hij weer neer.’
Voor hun hulp bij de interpretatie van deze twee (vgl. n. 27) Oudfranse passages ben ik Corrie Hogetoorn en Anneke Kok dank verschuldigd.

29 Eveneens in de editie-Jonckbloet, BN 767 en BN 1430.

30 Eveneens in het hs. waarop de editie-Sommer berust (blijkens p. 175, n. 6; Sommer wijzigde de tekst, zodat het graf open blijft).

[p. 311]

De Middelnederlandse dichter beschikte over een Oudfranse grondtekst waarin het graf werd afgesloten:

Lanceloet hilt lange dat descsel daer
Boven sinen hoefde, ende daernaer
Leidijt weder neder te hant
In dier maniren dat hijt vant.

Met zijn getrouwe vertaling³¹ nam de Middelnederlandse dichter de verhaalkundig minder passende redactie over. Even verderop begreep hij dat het verhaal niet klopte: hoe kon men het lichaam van Galaad meenemen als het graf weer afgesloten was, zoals hij in de verzen 105-108 had vertaald? Hij voegde het gecursiveerde gedeelte van vs. 321 in om de logica van het verhaal provisorisch te herstellen:

et demanderent le cors Galaad. Et cil de laiens lor demanderent comment il savoient que li cors Galaad fust hors de la tombe, (M, XXXVII, 43 bis)

319 Ende die begeven liede baden 320 Dien van daer binnen bi staden Om Galaad, die ut sire tommen was. Si vrageden weder den anderen das, Waer si gevreisten dat hi Uter tommen was. (...)

Op deze werkwijze van de vertaler is al eerder gewezen.³² De vertaler werkt currente calamo. Als hij een fout bemerkte, trachtte hij deze te herstellen, maar hij herzag de reeds vertaalde tekst niet.

31 Het Oudfrans que onques plus ne s'en ravala bleef echter onvertaald. Wellicht is hier sprake van een bewuste ingreep van de Mnl. vertaler die overwoog dat deze Ofr. mededeling niet in overeenstemming was met hetgeen hij al vertaald had, nl. dat de steen weer op het graf lag.

32 Zie F.P. van Oostrom, ‘Origineel, vertaling, bewerking: een gevecht in Lancelot en prose, Lancelotcompilatie en Lantsloot vander Haghedochte’. In: Ntg 72 (1979), p. 322-334; O.S.H. Lie, The Middle Dutch Prose Lancelot, p. 259-278.

Bewerking?

Hoewel de vertaling die ons in het Brusselse fragment is overgeleverd zeer getrouw is, kunnen we wel degelijk verschillen tussen het Middelnederlands en het Oudfrans aanwijzen. De afwijkingen betreffen kleine verhaaltechnische veranderingen, een minder omslachtige wijze van uitdrukken in het Middelnederlands, het weglaten van details door de vertaler en een invoeging in het Middelnederlands.

Er kunnen drie passages aangewezen worden waar sprake is van een verhaaltechnische wijziging. Symeu verschaft Lancelot inlichtingen over de herkomst van zijn naam:

ne tu n'as mie a non Lancelot en baptesme, mes Galaad: tes peres te fist ensi apeler por son pere qui ensi ot non. (M, XXXVII, 40)

236 (...) Ende du Ne wars niet daermen doepte di Lanceloet geheten, ende daerbi Galaad was dijn name daer, 240 Ende dijn vader hiet di daer naer Lanceloet, om dat sijn vader also hiet.

[p. 312]

Het Oudfrans is niet onduidelijk, maar het vereist wel een goede lezer. Heet Lancelots grootvader nu Galaad of Lancelot? De Middelnederlandse vertaler laat daar geen twijfel over bestaan: Lancelot.³³

Als we het begin van het Brusselse fragment vergelijken met het Oudfrans, zien we dat in de Franse tekst de vader van de jonge ridder op verschillende wijzen aangeduid wordt:

‘Laisse le,’ fait li preudom. Et cil le laisse, mes il dist qu'il se combatra au chevalier tant qu'il lenmenra ou cil le conquerra vers lui. Et li preudom li dist qu'il se garde bien de combatre de son gré et cil dist que non fera; si cort sus a Lancelot et li peres le trait arriere (M, XXXVII, 25-26)

1 Die vader seide: ‘Laetse varen,’ Dattie sone dede sonder sparen; Maer hi seide doe also houde Dat hi jegen hem vechten woude. 5 Die vader seide: ‘Gine sult niet!’ Ende als hijt dor hem nine liet, Traken die vader weder achter ward

In het Middelnederlands wordt telkens dezelfde aanduiding gebruikt (vs. 1, 5 en 7: vader), wat overzichtelijker is dan het Oudfrans. Nu is dit een vrij onbetekenend voorbeeld, maar de derde verhaaltechnische ingreep, die omvangrijker is, ligt in dezelfde lijn en is overtuigender. De kloosterling die Lancelot in het klooster ontvangt wordt door de Middelnederlandse vertaler consequent met die goede man aangeduid.³⁴ In het Oudfrans³⁵ komen li preudons en li freres afwisselend voor. Verderop in het verhaal treedt dit personage nogmaals op:

Et li preudom qui la tombe Galaad li avoit mostree le voit irié, si li dist: (M, XXXVII, 42-43)

302 Die gode man seide tot hem saen, Die hem gram dochte wesen:

De terugverwijzing in het Oudfrans is begrijpelijk omdat het personage op verschillende wijzen aangeduid wordt. De consequente vertaling maakt de verwijzing in het Middelnederlands overbodig.

In een aantal gevallen weet de Middelnederlandse vertaler zich op een veel minder omslachtige wijze uit te drukken dan zijn Oudfranse grondtekst. Een mooi voorbeeld vinden we ook hier bij het begin van het Brusselse fragment. De agressieve bedoelingen van de zoon worden in het Middelnederlands kort maar krachtig weergegeven (vs. 4: vechten; vgl. citaat hierboven).

Het Oudfrans leest:

mes il dist qu'il se combatra au chevalier tant qu'il l'enmenra ou cil le conquerra vers lui. (M, XXXVII, 25-26)

Ik geef nog een voorbeeld³⁶ om de werkwijze van de Middelnederlandse dichter te il-

33 Vgl. G.D. West, An Index of Proper Names in French Arthurian Prose Romances. Toronto, 1978, p. 30.

34 In de verzen 48, 54, 58, 71, 111, 117, 126, 141 en 150.

35 Zie: M, XXXVII, 31-32.

36 Ook in de verzen 5-7, 10-11, 295, 316 en 389 treffen we voorbeelden aan van een minder omslachtige wijze van uitdrukken.

[p. 313]

lustreren. Waar de vertaler eenvoudigweg met ginc (vs. 298: Doe ginc hi ten lieden (...)) volstaat, leest het Oudfrans:

Si s'en torne sor le degré et s'en vait tot contremont as gens
(M, XXXVII, 42-43)

Het derde aspect dat aan de vertaaltechniek te onderscheiden valt, is het verkorten van de Oudfranse tekst. Hier kunnen we vele voorbeelden van aanwijzen. De Middelnederlandse dichter laat vaak details, ‘overbodige’ uitweidingen die een werkelijkheid suggereren,³⁷ onvertaald.³⁸ Het meest in het oog springende voorbeeld is het volgende. De Middelnederlandse verzen 27-30 (Ende der joncfrouwe die Lanceloet dede / Savons herbergen tere stede / Daer si beide waren wel ontfaen / In een religioen. (...) /) vinden we in het Oudfrans als volgt terug:

Si ont tant alé que il vienent a une maison de religion et la damoisele dist a Lancelot: ‘Sire, il est huimais tans de herbergier et veés ci une maison ou on nous herbergera molt volentiers, por ce que vous estes chevaliers et por l'amor de moi.’ Et il dist qu'il i herbergera volentiers, puis qu'ele le vilt. Il en vienent a la porte et troevent. III. freres en une loge, si se lievent encontre le chevalier et li dient que bien soit il venus. Et quant il connoissent la damoisele, si en font molt grant joie, car ele est haute feme et nieche a.I. des rendus qui chevaliers avoit esté. Il descendent et on les maine en une molt bele cambre por eus aaisier, si desarment le chevalier et li cheval sont bien aaisié. (M, XXXVII, 27)

De Oudfranse uitweiding heeft met de hoofdhandeling weinig te maken. De Middelnederlandse dichter maakt de verhaalstructuur met de verzen 27-30 overzichtelijk.^38a Deze handelwijze treffen we vaak aan:³⁹

Et il esgarde par le chimetiere et voit de molt beles tombes et de riches, et bien en i avoit. XXXIIII., (M, XXXVII, 32)	63 Hi sach op enen kerchof van diren Ende van riken tommen vele maniren,
Et il met tantost sa main au plus gros chief si durement qu'il desront les jointures del plonc et del chiment et lieve la tombe haut deseure sa teste, (M, XXXVII, 32)	75 Lanceloet slogere an die hant Ende hieft boven sijns hoefs rant.
et maudist l'eure qu'il onques fu nes, quant il a tant vescu qu'il est honis. Lors commence a aler vers la tombe et s'apareille del lever, quant une vois li escrie qui de la tombe ist et li dist (M, XXXVII, 36-37)	169 Ende vlokede die wile doe 170 Dat hi was geboren ende levede toe. § Doe horde Lanceloet enen luut Dat dus sprac jegen hem ter tommen uut:

37 Vgl. T. Todorov, ‘La quête du récit’. In: Critique 21 (1969), p. 195-214 (met name p. 210).

38 Een voorbehoud is op zijn plaats. Het blijft mogelijk dat de Oudfranse legger de afwijking al bevatte. Waarschijnlijk is dit echter niet, gezien het aantal (6) handschriften dat ik ter vergelijking gebruik en het ter beschikking zijn van de variantenapparaten van Sommer en Micha.

38a Of is het Mnl. corrupt? De syntactische structuur van de vss. 27-30 rechtvaardigt een voorbehoud.

39 Andere voorbeelden van verkorting: vs. 12-17, 37-39, 67-70, 150-153, 157-158, 273-277, 341-342, 347-349, 369.

[p. 314]

Naast de vele verkortingen treffen we in het Brusselse fragment één invoeging van de Middelnederlandse dichter aan die niet door de eisen van rijm en metrum verklaard kan worden. De kloosterling vertelt Lancelot wat er zal gebeuren met degene die Symeu's graf opent:

que cil qui la lame levera qui laiens est achievera le siege perilleus de la Table Reonde et metra a fin la haute queste del Graal. (M, XXXVII, 34)

De Middelnederlandse vertaler verstrekt nog wat meer informatie over het ‘vreesselijc sitteN’, de zetel waarop alleen degene die voorbestemd was om de Graal te vinden, kon plaatsnemen. Hij vermeldt: Daer noit riddere in ne sat / Hem ne moeste mesfallen om dat. (vs. 135-136). Het betreft overigens nadere uitleg die beslist onnodig was voor iemand die enigszins op de hoogte was met de Arturstof.⁴⁰

Vs. 290 is een tweede voorbeeld van het verstrekken van extra informatie, al kan men tegenwerpen dat het vers ingevoegd is terwille van het rijm. Het Oudfrans vermeldt over het water dat Lancelot moet gebruiken om zich tegen het vuur te beschermen:

c'est l'eaue dont li prestres leve ses mains, aprés ce qu'il a usé le cors Nostre Signor. (M, XXXVII, 41)

De Middelnederlandse dichter voegt daar informatie aan toe over het tijdstip waarop de priester zijn handen wast:

Hets dwater daer die pape met pleecht,
Tijn tiden dat hi messe seecht,
Sijn hande met te dwane als hi
Onsen Here nuttet. (...)

Uit de voorafgaande voorbeelden is hopelijk overtuigend gebleken dat er bij de vertaling sprake is van vertaaltechnische veranderingen, een minder omslachtige wijze van uitdrukken, verkorting en het toevoegen van verzen die meer informatie verschaffen. De cruciale vraag is nu: zijn deze veranderingen het gevolg van ingrepen van de Middelnederlandse dichter die een andere romanpoëtica aanhing? Streefde hij er naar het verhaal overzichtelijker te presenteren en de verhaalstructuur te vereenvoudigen? Het is zeer aantrekkelijk deze vragen positief te beantwoorden. We zijn daarmee immers een bewerkingstendens op het spoor die we ook in de Lantsloot vander Haghedochte⁴¹ en Velthems Merlijn-continuatie⁴² aantreffen. Tevens zouden we dan wellicht kunnen veronderstellen dat de Middelnederlandse dichter er bij het vertalen rekening mee hield

40 In de tekst is m.i. geen formele aanwijzing te vinden die er op zou wijzen dat de verzen 135-136 van een kopiist afkomstig zouden kunnen zijn. Vgl. A.M. Duinhoven, Bijdragen tot reconstructie van de ‘Karel ende Elegast’. Dl. 1. Assen, 1975. Neerlandica Traiectina 21. Vgl. ook M.J. Hogenhout-Mulder, Proeven van tekstcritiek. Een onderzoek betreffende de tekstgeschiedenis van de ‘Renout van Montalbaen’ en de ‘Perceval’. Diss. Groningen, 1984, p. 19-22.

41 Zie: F.P. van Oostrom, Lantsloot vander Haghedochte, p. 168-174.

42 Zie: B. Besamusca, ‘Velthems Merlijn-continuatie: de Munsterse fragmenten’. In: Ntg 76 (1983), p. 27-42.

[p. 315]

dat zijn tekst voor voordracht bestemd was.⁴³ Zover is het echter nog niet. We mogen niet uit het oog verliezen dat er ook sprake kan zijn van een onbedoeld effect. Over de invloed van de eisen van rijm en metrum op de stijl van Middelnederlandse dichters zijn we slecht ingelicht. De mogelijkheid dat de genoemde veranderingen het gevolg zijn van de versvorm kunnen we (nog) niet verwerpen.⁴⁴.

43 Vgl. echter E. van den Berg, Middelnederlandse versbouw en syntaxis. Ontwikkelingen in de versificatie verhalende poëzi ca. 1200-ca. 1400. Diss. Utrecht, 1983, p. 230.

44 Vgl. F.P. van Oostrom, Lantsloot vander Haghedochte, p. 173.