De Nieuwe Taalgids. Jaargang 78

[p. 145]

Bij de woordwording van tig

J. Van Marle

In zijn bekende bijdrage ‘Woordwording van affixen’ (Ntg 50 (1957): 79-82) heeft Michels een aantal gevallen besproken van woordgeworden affixen. Voorbeelden van woorden die langs deze weg zijn ontstaan, zijn bijvoorbeeld isme en schap die beide in de handwoordenboeken vermeld staan, en ook het niet door Michels vermelde her of herretje (uit herexamen) heeft zich een plaats in de woordenboeken veroverd.¹ Gevallen van meer incidentele aard zijn onder meer de heiden (‘Zindelijkheid (...) en (...) de overige heiden’; Michels, p. 79), oer (‘te oer’; vermeld door Schultink², ice (uit inspektrice; cf. Zaalberg in Ntg 53 (1960): 158), terwijl Van Haeringen het tot woord worden van een woorddeel reeds signaleerde in verband met taria. Op basis van gevallen als sneltaria, Edison's taria (‘taria’ in de Edisonstraat) en Henktaria (‘taria’ van Henk) stelde Van Haeringen (Ntg 38 (1945): 149) ‘nederlands taria is een zelfstandig woord geworden’,³ en ook het door een anonymus in Ntg 39 (1946): 6 vermelde de goedkope taria getuigt hiervan. Een geval apart tenslotte vormen de gogen, logen en zelfs ogen - ik heb de indruk dat de meervoudsvormen populairder zijn dan de enkelvoudsvormen, al zijn de laatste zeker niet uitgesloten - waaraan woorden als andrago(o)g(en), andragolo(o)g(en), pedago(o)g(en), psycholofo)g(en), etc. ten grondslag liggen.

Een recent en bij mijn weten nog nauwelijks gesignaleerd geval van een tot woord geworden ‘affix’ - over de synchronische status van dit element in de grondwoorden (cf. hieronder) valt te twisten - is het woord tig.⁴ Dit woord, dat voor zover ik heb kunnen nagaan vrijwel uitsluitend in ‘slang’-sfeer wordt aangetroffen - en dan nog bij voorkeur wanneer de spreker een duidelijk humoristisch effect beoogt (maar zie beneden) -, is om met Kruisinga te spreken ‘geabstraheerd’⁵ uit de telwoorden twintig, dertig, veertig, vijftig, zestig, etc.

Het gebruik van het woord tig in het modern Nederlands levert intussen een weinig gefixeerd beeld op. Uit mondeling taalgebruik heb ik de volgende gebruiksgevallen genoteerd:

(i)	De uitdrukking een stuk of tig ‘heel wat, (tenderend naar) veel’; deze uitdrukking noteerde ik verscheidene malen als antwoord op vragen als ‘Hoeveel (bijv. glazen

1 M.J. Koenen en J.B. Drewes, Verklarend handwoordenboek der Nederlandse taal. Groningen: Tjeenk Willink, 1974, 27e druk, p. 513.

2 )H. Schultink, De morfologische valentie van het ongelede adjectief in modern Nederlands. Den Haag: Van Goor, 1962, p. 152.

3 Van Haeringen kwam nog op taria terug in Ntg 39 (1964): 189.

4 De enige mij bekende verwijzing naar tig is te vinden in Onze Taal 51 (1982), afl. 10, p. 127-128 (zie ook: Onze Taal 52 (1983), afl. 1, p. 16).

5 Zie bijvoorbeeld Kruisinga's bijdrage ‘Woordvorming door abstrahering’ in Taal en Leven 5 (1942) pp: 184-188. Vergelijk in dit verband ook Sassens recentelijke opmerkingen over ‘affixextractie’ in Forum der Letteren 22 (1981): 128 ff.

[p. 146]

pils) heb je die avond gedronken?’ of ‘Hoeveel mensen waren bij die wedstrijd aanwezig?’. Als antwoord op vermelde vragen kan ook steeds het enkele tig dienst doen; ook dan is de betekenis ‘heel wat, (tenderend naar) veel’. Het gebruik van tig in de uitdrukking daar heb je er tig van ‘daar zijn er heel wat, veel van’ sluit zich bij de voorafgaande gevallen aan, evenals het verwante daar heb je er wel tig van.

Een aantal van mijn informanten kon tig niet anders gebruiken dan op bovenstaande wijze (tig treedt dus ofwel alleen op, of het maakt deel uit van een min of meer vaste verbinding); anderen echter kennen aan tig veel ruimere gebruiksmogelijkheden toe. Beschouw gevallen als:

(ii)	Veelvuldig treedt tig op als equivalent van standaard Nederlands heel wat, veel en soms ook wel heel veel. Voorbeelden die dit gebruik van tig illustreren zijn (a) tig boeken, tig mensen, tig platen, etc. (voor standaard Nederlands ‘heel wat’, ‘veel’ of ‘heel veel’ boeken, mensen en (grammofoon)platen, en (b) tig pils, tig tijd, tig uur, etc. (voor standaard Nederlands ‘heel wat’, ‘veel’, ‘heel veel’ pils, tijd en uur/uren).^6 (De zin waarin tig uur voorkwam luidde: ‘Ik heb wel tig uur staan wachten’.)
(iii)	Veel zeldzamer is het gebruik van tig als equivalent van standaard Nederlands groot. Ik heb slechts het overigens meer dan eens door mij opgetekende een tig aantal tot mijn beschikking. Bijvoorbeeld: (over de Ahoyhallen) een tig aantal plaatsen ‘een groot aantal plaatsen’.
(iv)	Tig komt ook voor als equivalent van standaard Nederlands erg. Dit wordt in de eerste plaats geïllustreerd door gebruiksgevallen als tig de pest in hebben, tig de balen hebben van, ergens tig van balen. Een ander gebruik van tig als equivalent van standaard Nederlands erg treffen we aan in tig hard ‘erg hard’ (gezegd van motorfiets). Dit laatste gebruik van tig werd echter door het merendeel van mijn informanten als ‘ongewoon’ gekenschetst.
(v)	Interessant is ook het gebruik van tig in combinatie met telwoorden. Vergelijk bijvoorbeeld tig duizend gulden waar tig als equivalent van standaard Nederlands een paar optreedt. (Uit de context van het gesprek bleek overigens dat de spreker wilde onderstrepen dat het om veel geld ging.)
(vi)	Een unicum tenslotte is de formatie tigtal ‘een groot aantal’, waarin tig tot woorddeel is geworden.^7 Mogelijk is tigtal een verkorting van een tig aantal (zie (iii) hierboven).

Vrijwel alle gebruikers van tig omschrijven het als ‘slang’ of ‘kroegtaal’ en het lijkt

6 Bij deze gevallen sluit het tig keer vermeld in Onze Taal 51 (1982): 127 zich aan.

7 Dit is het enige gebruiksgeval van tig dat afkomstig is uit een schriftelijke bron. In de Volkskrant van 28/7/82, p. 9 sprak een woordvoerder van de Ziekenomroep van ‘een tigtal programmamakers’.

[p. 147]

vooralsnog vrijwel uitsluitend in gebruik te zijn bij jongeren. In deze zin stemt het overeen met wat Michels meldt over de ‘geautonomiseerde voorvoegsels’ als prae (in: een prae hebben) of sub (uit: subregent), waar het tot woord worden van affixen eveneens in verband wordt gebracht met groeptalen ‘of (andere) soorten van “slang”’ (Michels, p. 81). De toevoeging van ‘schoolterm’ bij het woord her (zie boven) in Koenen-Drewes (1974: 513) tenslotte, wijst in dezelfde richting.

Een tweede kenmerk van veel van de tot woord geworden affixen is het ‘opzettelijke’ - en bijgevolg veelal ‘humoristische’ - karakter van deze woorden. In het W.N.T., dl. 6, p. 442 werd dit al opgemerkt bij (onder meer) (de) heiden (zie boven), en ook andere gevallen van woordgeworden affixen zijn, om met Schultink te spreken, zonder enige twijfel ‘woordspelenderwijs’ gevormd.⁸ De in Michels (p. 80) vermelde ‘boutade’ over ‘-SCHAPpelijk Nederlands’ ondersteunt deze gedachte, en naar mijn mening wijzen veel van de andere gevallen - bijvoorbeeld veel van de taria's gesignaleerd door Van Haeringen (zie hierboven) - in dezelfde richting. Het woord tig vormt op deze regel stellig geen uitzondering. Voor het overgrote deel van mijn informanten is tig een opzettelijk gevormd woord dat dienst doet als in-crowd ‘taalgrap’, en waarvan de ‘herkomst’ bekend is.⁹

Interessant is verder de wijze waarop tig zich in het Nederlands binnendringt. Ook al zijn de gegevens waarop ik mij baseer beperkt - het volgende draagt dan ook een sterk hypothetisch karakter -, toch lijkt het me niet al te gewaagd om van de veronderstelling uit te gaan dat tig zich in het Nederlands verspreidt via een proces van relexificatie.¹⁰ In eerste instantie kon tig naar alle waarschijnlijkheid slechts ‘los’ en in enkele min of meer vaste verbindingen worden gebruikt. Dit is het gebruik van tig, zoals dit werd getypeerd in (i). De gebruiksgevallen van tig zoals vermeld in (ii)-(vi) illustreren naar mijn idee het verdere binnendringen van tig in het Nederlands. De wijze waarop dit proces zich voltrekt, kan het beste als volgt worden omschreven: ‘graadaanduidende’ woorden (of woordcombinaties) uit het standaard Nederlands worden vervangen door tig. Niet iedere tig-spreker gaat hierin even ver. Dit blijkt duidelijk uit het feit dat sommige tig-sprekers het gebruik van tig in de gevallen onder (ii) - het type tig platen of tig pils - als ‘normaal’ beoordelen, maar het gebruik van tig in bijv. tig hard (zie (iv)) afwijzen. Hoe ver dit proces van relexificatie zich zal doorzetten, is op dit moment volstrekt onvoorspelbaar; dát tig zich echter door middel van relexificatie in het Nederlands binnendringt, lijkt mij op basis van het voorafgaande echter tenminste aannemelijk.

8 Zie: H. Schultink, ‘De linguïstische grondslagen van het woordspel’. In Ntg 57 (1964), p. 248.

9 D.w.z. vrijwel al mijn informanten (maar zie hieronder) associeerden tig met de gelijkluidende slotsyllabe van twintig, dertig, etc. Geen van mijn informanten kende het Duitse zig ‘zeer veel’; ik heb geen aanwijzingen tot mijn beschikking die wijzen op Duitse invloed op het ontstaan en - interressanter nog - de ontwikkeling van tig in het Nederlands. Evenmin heb ik invloed kunnen bespeuren van het Friese tige dat eveneens ‘zeer’ betekent (vgl. O.H. Sytstra en J.J. Hof, Nieuwe Friesche Spraakkunst. Leeuwarden: Van der Velde, 1925, p. 258.)

10 Het proces van relexificatie is vooral bekend op het terrein van de creooltalen. Vergelijk bijvoorbeeld: J. Voorhoeve, ‘De oorsprong van het Sranan Tongo’, in: Forum der Letteren 18 (1977): 139-149.

[p. 148]

Veel aan het gebruik van tig in het modern Nederlands is onduidelijk. Voor sommige tig-spreker begint tig in die zin een ‘gewoon’ woord te worden dat het niet louter meer als ‘taalgrap’ kan worden gebezigd; het onder (iii) vermelde een tig aantal bijvoorbeeld, heb ik door verscheidene sprekers horen gebruiken zonder dat er ook maar sprake was van een zweem van scherts. Bovendien heb ik onlangs de eerste tig-sprekers aangetroffen die van de etymologie van tig niet meer op de hoogte waren. Ook voor deze laatste sprekers had tig echter zijn ‘slang’-karakter behouden; vooralsnog is en blijft tig klaarblijkelijk een specimen van modieus-nonchalante ‘tienertaal’, ongeacht het feit dat het op weg lijkt te zijn een ‘gewoon’ woord te worden.

Een laatste aspect van tig tenslotte dat ik onbeantwoord moet laten is de vraag of het ontstaan en het gebruik van tig in het Nederlands, niet een haast aan het Opperlands grenzend fenomeen is.¹¹ In dit geval echter geen Opperlands ontsproten aan het brein van Drs. G. van Buren, Battus of andere bezoldigde Opperlandici, maar ‘spontaan’ gevormd Opperlands dat gebaseerd is op de linguïstische creativiteit van Opperlandse buitenstaanders (i.c. de ‘gewone’ sprekers van het Nederlands). Dit laatste nu lijkt mij bepaald niet het minst interessante trekje van tig.

11 Zie: Battus, Opperlandse taal- en letterkunde. Amsterdam: Querido, 1981 (in dit verband lijkt vooral hoofdstuk 6 over het zgn. Ongram interessant). De hier opgeworpen vraag geldt niet alleen voor tig, maar ook voor andere woordgeworden affixen. Het ontbreken van Michels' ‘bou-:ade’ in het ‘-SCHAPpelijk Nederlands’ in Battus' magnum opus lijkt mij bepaald een omissie.