De Nieuwe Taalgids. Jaargang 78

[p. 143]

Mnl. Seltsiene

G.J. Steenbergen

In het MNW VII, 1086 vinden we -siene met als toelichting ‘in oochsiene en seltsiene; zie die woorden’. Men is geneigd daaruit af te leiden, dat Verdam -siene als een afleidingssuffix beschouwde: -nesse (IV, 2357) en -sam (VII, 121), b.v., worden op dezelfde manier in het Mnl. Wdb. opgenomen. Bij die twee voorbeelden vermeldt de auteur echter dat het een ‘uitgang’ betreft, wat hij bij -siene niét uitdrukkelijk zegt. Onder selt-siene (VII, 955) vinden we een hele reeks varianten met de aantekening: ‘Er zijn bij dit woord verschillende suffixen dooreengeloopen; het oudste is waarschijnlijk een ver-baalabstract van sien’. Ook dát roept de idee op, dat -siene een suffix zou zijn.

In een brief van 1979 betwijfelt Prof. van Haeringen of -siene wel een suffix is. Volgens hem is het ‘niet meer dan het tweede lid van een samenstelling’ (cursief van wijlen Van Haeringen). Blijkens een brief van 1981 is ook F. de Tollenaere ervan overtuigd, dat -siene geen suffix is.

Als het een tweede lid van een samenstelling is, dus een vrij morfeem, wat is dan dat morfeem? Onder ogesiene (V, 59-60) deelt Verdam mee: ‘Van oge en het bnw. siene’. Noteer dat -siene nu ook volgens Verdam geen suffix meer is, maar het tweede lid van een samenstelling, en wel een bnw. Hij vervolgt: ‘...siene, dat in het Mnl. gewoonlijk voorkomt in de bet. van schoon, mooi, doch, evenals mnd. sune, ook wel de bet. helder, klaar, duidelijk, zal gehad hebben.’ ‘Schoon’ is inderdaad de eerste betekenis die in VII, 1083 vermeld wordt, maar van ‘helder, enz.’ is daar geen sprake.

Slaan we er het retrograde woordenboek van het Mnl. (Van den Berg) op na, dan lezen we op p. 82 dat er ook nog bestond: gesiene = ‘schoon’ (MNW II, 1646), ongesiene = ‘lelijk’ (V, 682) - maar ongesienlijc betekent ‘onzichtbaar’ (ibid.) - onsiene = ‘lelijk’ (V, 925).

Vermoedelijk is siene een bijvoeglijk gebruikt verleden deelwoord van sien. De uitgang -e is die van het bnw. (zie A. Van Loey: Mnl. sprk. 1, § 22), en het prefix ge-is weggevallen, wat ook bij andere participia preterita kon gebeuren, zie Van Loey: a. w. I, § 52, d. Sien wordt op die plaats weliswaar niet vermeld. Verscheidene adjectiva die hier aan de orde zijn, hebben het prefix ge- wél, nl. gesiene en ongesiene. Dat laat toch de hypothese toe, dat ook siene verband houdt met het participium. Ogesiene heb ik hier niet vermeld, omdat -ge- in dit woord deel uitmaakt van het znw. oge, niét van de component -siene. Dat het bnw. siene direct van de infinitief zou zijn afgeleid, is niet aannemelijk. Bij de talrijke voorbeelden die Van Loey in § 22 geeft, is er niet één adjectief afgeleid van een infinitief, maar participia werden ook in het Mnl. als bnw. gebruikt, zie § 23, a.

Met siene = ‘schoon’ kan seltsiene = ‘zeldzaam’ niet in verband worden gebracht, en dat op grond van de betekenis. Houden al deze woorden verband met het werkwoord sien, dan kan de betekenis omschreven worden als (ge)siene ‘wél om aan te zieN’, on(ge)siene ‘niét om aan te zieN’, seltsiene ‘zelden gezien’. In het NEW van De Vries wordt deze laatste betekenis ook gesuggereerd onder zeldzaam (p. 860).

Wie de morfologische bouw van seltsiene tracht te begrijpen, moet ook aandacht

[p. 144]

schenken aan het eerste lid van de samenstelling. Daar schuilt nl. óók een moeilijkheid. In het Mnl. treffen we wél selden aan, maar * selt komt niet als woord voor. We vinden het echter terug in woorden van het type seltsiene, seltsam, enz., zelfs in nnl. zeldzaam. Wellicht is het ontbrekende -en een uitgang om een bijwoord van tijd aan te duiden, zoals in gisteren, heden (zie Schönfeld: Hist. gram. § 194, c).

Zo beschouwd is -siene inderdaad geen suffix, wat Van Haeringen en De Tollenaere mij dus terecht schreven. Verdam spreekt zich alleen onder ogesiene (V, 59-60) ondubbelzinnig uit, niét onder -siene (VII, 1086). Dààr zou een volledige toelichting anders beter op haar plaats zijn geweest dan een loutere verwijzing naar twee woorden, waar slechts bij één de gewenste informatie te vinden is, en dan nog onder een lemma met een andere spelling! De stamcomponent in kwestie lijkt wel degelijk het tweede lid van een samenstelling te zijn, dat zowel naar de vorm als naar de betekenis etymologisch verband houdt met het mnl. werkwoord sien.

Bij gesiene = ‘schoon’ (II, 1646) noteert Verdam, dat siene ‘het meer gewone’ woord is. Het bestaan alleen al van gesiene laat vermoeden, dat de mnl. taalgebruikers bij siene wel degelijk aan het deelwoord dachten: als ze siene bedoelden gebruikten ze soms gesiene, duidelijk participium. De toevoeging -e blijkt niet alleen een morfologische functie te hebben gehad, nl. de vorming van een bnw. (Van Loey: a.w. I, § 22), maar ook een semantische: de betekenis van het onverbogen adjectivum werd erdoor veranderd in ‘schoon’. In MNW II, 507 wordt -e niet vermeld, evenmin als in het handwdb. van Verdam en het supplement. Van Loey § 22 signaleert geen semantische functie; Schönfeld (passim) wél, maar alleen in verband met substantiva.

Ik denk niet dat we -siene kunnen beschouwen als een halfsuffix, waarover M.C. van den Toorn schreef in Ntg. 76 (1983) 4, 335-341. Het lijkt mij niet te beantwoorden aan de criteria die hij op pp. 337 e.v. vermeldt, en de weg naar suffix werd niet volledig afgelegd (p. 340). Dat blijkt evenwel geen beletsel te zijn voor de morfologische status ‘halfsuffix’. In het retrograde woordenboek van het Nnl. van Nieuwborg heb ik geen woorden aangetroffen waarin nnl. -zien(e) een suffix is. Er bestaat wel siene = ‘politieagent’, maar dat is een vrij morfeem dat dan nog uit het Bargoens stamt. Het heeft dus niets te maken met het mnl. woord dat mij hier intrigeert. Aangezien -siene al in het Mnl. voorkwam, had het anders ruimschoots de tijd om suffix te worden. Wellicht nóg een aanwijzing dat het geen halfsuffix is.

U. Antwerpen, UFSIA