De Nieuwe Taalgids. Jaargang 77

[p. 556]

Boekbeoordelingen

H. Bennis en T. Hoekstra: De syntaxis van het Nederlands. Een inleiding in de regeeren bindtheorie. Foris, Dordrecht, 1983.

De Syntaxis van het Nederlands, door H. Bennis en T. Hoekstra (in het vervolg SN) heeft volgens het voorwoord tot doel inzicht te verschaffen in de structuur van het Nederlands, de theorie van de syntaxis, en de wijze waarop die theorie relevant is voor de beschrijving van het Nederlands. De specifieke syntactische theorie die hier gepresenteerd wordt is de regeer- en bindtheorie, de meest recente versie binnen de Chomskyaanse onderzoekstraditie. Deze keuze wordt gemaakt vanwege de grote mate van explicietheid, en dus falsifieerbaarheid van deze theorie, de relatief dominante positie die deze theorie inneemt binnen de theoretische taalkunde, en wordt tevens gestuurd door de persoonlijke voorkeur van de auteurs, die beiden bekend staan als goede onderzoekers binnen dit theoretisch kader.

Het boek bevat een twaalftal hoofdstukken, die worden besloten met vraagstukken en suggesties voor verder lezen.

In hoofdstuk I, taal en taalvermogen, wordt uitgelegd hoe taal en taalvermogen zich tot elkaar verhouden, en wat de noties ‘grammatica’ en ‘grammaticamodel’ inhouden. Tevens komen kort allerlei methodologische aspecten aan de orde (mentalisme, empirisme vs. rationalisme, visie op taalverwerving).

Hoofdstuk 2, de vorm van een grammatica, illustreert de noties ‘eenvoud’ en ‘universalia’ aan de hand van het V2 verschijnsel in het Nederlands. Voorts wordt de subjacentie conditie op vraagwoordverplaatsing besproken, en de R-pronomina, die hier een uitzondering op vormen.

Hoofdstuk 3, de interne structuur van woordgroepen, gaat over de woordgroepenleer, de structuur van de Nederlandse NP, AP, VP, PP, en er wordt uiteengezet hoe men inzicht in woordgroepen kan omzetten in herschrijfregels.

In hoofdstuk 4, de interne structuur van zinnen, wordt, voortbordurend op hoofdstuk 3, de interne structuur van de zin besproken; subcategorizatie van het werkwoord, onderscheid tussen subcategorizatie en specificatie, de status van de subjectspositie, Θrol toekenning aan argumenten, recursiviteit van zinnen, en tenslotte zinstypes.

Hoofdstuk 5, transformaties, bespreekt de theoretische analyse van V2, illustreert NP-verplaatsing aan de hand van passivizering, en behandelt de eigenschappen van wh-verplaatsing.

Hoofdstuk 6, infinitiefzinnen, behandelt tempusloze complementen; ‘gewone’ tempusloze complementen, subject-raising zinnen, en AcI complementen.

Hoofdstuk 7, verb raising en extrapositie, gaat over de verschijnselen V-raising en Extrapositie en de mogelijke interacties daartussen.

Hoofdstuk 8, gebonden anaforen, introduceert de bindingtheorie m.b.t. gebonden anaforen, en behandelt de werking ervan in verschillende soorten tempusloze complementen.

Hoofdstuk 9, regeren, voert de regeertheorie in.

Hoofdstuk 10, vrije anaforen en niet-anaforen, bespreekt de bindingtheorie m.b.t. vrije anaforen en referentiële uitdrukkingen.

[p. 557]

Hoofdstuk 11, lege plaatsten, behandelt de eigenschappen van sporen van NP-verplaatsing en WH-verplaatsing, en het lege pronominale element PRO. Tevens wordt getoond hoe de bindingtheorie hier onderscheid tussen maakt.

Hoofdstuk 12, parameters, geeft een illustratie van de parametrische benadering van verschillen tussen talen. De pro-drop parameter wordt besproken, en ook hoe talen m.b.t. Subjacentie kunnen verschillen.

Zoals uit deze korte samenvatting van de inhoud blijkt, concentreert SN zich nogal op de technische werking van de regeer- en bindtheorie, iets waarvoor de auteurs bewust gekozen hebben. Ze motiveren dit met de overweging dat men belangrijke punten, zoals de interne consistentie van het theoretisch model en de plausibiliteit van de voorgestelde principes, pas op waarde kan schatten als men een bepaalde vertrouwdheid met de werking van deze principes heeft.

Omdat SN een inleiding is in de meest recente versie van de EST, die op tamelijk toegankelijke wijze een complexe theorie presenteert aan de hand van Nederlandse taalfeiten, valt te verwachten dat het boek in een behoefte voorziet. In zeker opzicht is het ook een aantrekkelijk boek; de hierboven al aangegeven technische oriëntatie nodigt uit tot het oplossen van technische puzzels. Hier zit echter wel een gevaar aan vast - waar de auteurs zich overigens van bewust zijn. Het boekbesteedt nl. weinig aandacht aan het presenteren en vertrouwd maken van de redeneertrant en wijze van verklaren die in de EST gebruikelijk is. Waar dit wel gebeurt, is de uiteenzetting nogal aan de summiere kant. Ik geeft hier een voorbeeld van.

In hoofdstuk 1 wordt in ongeveer tweeëneenhalve bladzijde samengevat wat taalvermogen is, hoe men vanuit de theorie het begrip ‘mogelijke natuurlijke taal’ ziet, wat UG is, dat de EST visie een mentalistische visie is, wat het contrast tussen empirisme en rationalisme is, en tenslotte wordt in ongeveer één bladzijde verteld wat de argumenten zijn om aan te nemen dat de mens een aangeboren, in zekere mate gestructureerde taalkennis bezit. Voor de taalkundig ongeschoolde, de vermoedelijke doelgroep van dit boek, bevat dit lijstje geen enkel begrip wat niet volkomen nieuw is. Dat deze begrippen en denkwijzen in een inleiding geen rol moeten spelen, lijdt geen enkele twijfel. Als dat zo summier gebeurt als in SN, lijkt het me echter een slechte zaak, omdat ze op deze manier geen basisdenkwijze kunnen vormen waarmee men huidige taalkundige problemen kan benaderen. Vanuit dit oogpunt bezien steekt SN ook af tegen sommige andere inleidingen die hier juist wel veel aandacht aan besteden, zoals b.v. binnen een wat vroegere versie van de EST de Basiscursus Algemene Taalwetenschap door G. de Haan et. al.

Een ander voorbeeld komen we tegen op blz. 26-27, volgend op een uiteenzetting over Subjacentie en hoe R-pronomina hier een uitzondering op vormen. Dat de auteurs hierop voortborduren met aan te nemen dat Subjacentie een principe van UG is, dus aangeboren, en dat daarom een taallerend kind op basis van taalaanbod moet postuleren dat R-pronomina via een extra positie verplaatst worden, is op zich een prima zaak. Mijns inziens behoeft dat echter veel uitgebreidere discussie dan hier gebeurt, omdat deze manier van denken volkomen onvertrouwd is voor het publiek waar dit boek op doelt.

Het boek vertoont op een aantal plaatsen nog een andere tekortkoming van vooral didactische aard. De regeer- en bindtheorie bevat een aantal elementen die voor de taal-

[p. 558]

kundig ongeschoolde ongebruikelijk abstract zullen overkomen. Een eenvoudig voorbeeld hiervan zijn de diverse types lege plaatsen en de subtheorieën waarbinnen die passen. Je zou dan ook verwachten dat aan de Sporentheorie en de Controletheorie redelijk uitgebreid aandacht wordt besteed. Dat gebeurt ook, maar pas in het voorlaatste hoofdstuk. Aangezien enig begrip van deze theorieën in een veel eerder stadium nodig is (hoofdstuk 4 en 5) worden daar en passant in het bestek van ongeveer een bladzijde de abstracte ingewikkeldheden van deze theorieën gepresenteerd. Deze didactische beslissing wordt wellicht gestuurd door de overweging dat de wat moeilijkere theoretische concepten in een later fase aan de orde moeten komen - het is opvallend dat in SN de centrale noties van de regeer- en bindtheorie uitgebreid besproken worden in hoofdstuk 8 en daarna, terwijl eerdere hoofdstukken veeleer door Nederlandse taalfeiten bepaald worden. Ik zie echter niet in waarom de Sporentheorie niet uitgebreid aan de orde kan komen in het hoofdstuk over transformaties, hoofdstuk 5.

Een ander voorbeeld waarbij ik mijn bedenkingen heb op didactische gronden, vinden we op blz. 18-19. Na een discussie over V2 feiten wordt, wederom zeer summier, iets gezegd over de theorie van structuurbehoudendheid, met wat (haastige) extra illustraties uit het Engels en het Frans, met als conclusie dat het universale van structuurbehoudendheid deze verschijnselen, inclusief de onderliggende SOV woordschikking in het Nederlands, verklaart. Als men er voor kiest om structuurbehoudendheid te behandelen, dan lijkt mij dat dat, wederom, veel uitgebreider zou moeten. Ook heb ik mijn bedenkingen bij de casuele manier waarop geconcludeerd wordt dat hier een verklaring geboden wordt. Dit is een specifieke, aan de taaltheorie eigen, manier van verklaren, echter niet een die voor de taalkundig oningewijde vanzelfsprekend kan worden geacht.

Ondanks deze tamelijk kritische kanttekeningen zou ik toch niet willen concluderen dat SN een moeilijk bruikbaar boek is. Zoals gezegd heeft het boek zijn aantrekkelijke kanten en zal degene die een uitdaging ziet in technische puzzels zeker aanspreken -en overigens bestaan veel leuke taalkundige problemen uit pure techniek. Een goed voorbeeld hiervan vinden we in hoofdstuk 6 over V-raising en Extrapositie. Dit hoofdstuk wordt besloten met een zeer complex voorbeeld, dat echter Iaat zien dat men door rigide toepassing van enkele regels, het voorbeeld kan analyseren. Ook mogen we met genoegen constateren dat het Nederlandse feitenmateriaal zeer royaal aan bod komt.

Door de hierboven aangestipte didactische tekortkomingen lijkt SN me wel moeilijk bruikbaar voor de oningewijde lezer zonder begeleiding. Mits deze begeleiding aanwezig is, lijkt me dat de docent een aantal van deze didactische problemen moet kunnen ondervangen.

Inst. de Vooys voor Nederlandse taalen letterkunde

Padualaan 14, 3584 CH Utrecht

ANS VAN KEMENADE

[p. 559]

Harm Klifman, Studies op het gebied van de vroegnieuwnederlandse triviumtraditie (ca. 1550-ca. 1650).Dordrecht-Cinnaminson (USA), 1983 (Foris) (235 pp.) ISBN 90 6765 006 04. Prijs f 24,50.

Dit boek is de handelseditie van het gelijkgestelde proefschrift waarmee de auteur op 23 november 1983 het doctoraat in de letteren verwierf aan de Universiteit van Amsterdam (promotor: prof. dr. L. Peeters, co-promotor: dr. P. Tuynman), afronding van het ZWO-project 17-22-03 van de Werkgemeenschap Geschiedenis van de taalkunde van de Stichting Taalwetenschap. De vermelding ‘Geschiedenis van de taalkunde (een)’ op de omslag houdt voor geïnteresseerden de informatie in dat met deze Studies een (niet nader aangekondigde) nieuwe reeks van start is gegaan.

Zoals behoort is met de titel aangegeven wat het boek inhoudt: de term Studies wijst op een aantal onderling betrekkelijk onafhankelijke verhandelingen, het overige laat het object zien dat de verbindende rode draad tussen die verhandelingen vormt. 4 van de 6 hoofdstukken van Klifmans boek worden dan ook gevormd door (hier en daar wat aangepaste, zie p. 3) artikelen die in de periode 1981-1983 waren verschenen in Leuvense bijdragen, Utrechtse Pedagogische Verhandelingen, Gramma en Spectator.

Hoofdstuk 1 handelt Over de geschiedenis van de Nederlandse taalkunde in de zestiende en de zeventiende eeuw. Na een korte inleiding bespreekt Klifman de betekenis die het artikel van R. Simone, ‘Theorie et histoire de la linguistique’ (Historiographia linguistica 2 (1975)) kan hebben voor de geschiedschrijving van de taalkunde in het algemeen en die van het Nederlands in het bijzonder. Naar Klifmans opvatting geeft Simones artikel, waarin ‘het historiografisch onderzoek gestuurd [wordt] in de richting van een systematische bestudering van het verleden ten behoeve van het heden’, ‘nieuwe velden van historisch onderzoek aan, waarvan de exploratie zal kunnen bijdragen tot een verantwoorde interpretatie van de vroegste werken op het gebied van de grammatica van het Nederlands’ (p. 25).

Het tweede hoofdstuk bevat een beknopte geschiedenis van het trivium. Het is m.i. het minste van de 6, aangezien het niet uitstijgt boven het compileren van encyclopedische gegevens betreffende het onderwerp, waaraan niets oorspronkelijks is toegevoegd. Het hoofdstuk heeft, ondanks zijn 33 pagina's, nauwelijks functie binnen het geheel, temeer niet omdat geconstateerd kan worden dat een aantal details eruit die voor andere hoofdstukken (met name het derde) van belang zijn, in die hoofdstukken in kort bestek worden herhaald (de op p. 3 vermelde aanpassingen van de artikelen i.v.m. deze bundeling is dus niet ver genoeg doorgevoerd!): vgl. p. 32 en 73, 34-52 en 75-80.

Hoofdstuk 3, de gedeeltelijke herhaling dus, herhaling voor een ander publiek, van hoofdstuk 2, bevat als voornaamste nieuwe elementen De positie van de volkstaal in het onderwijs van ca. 1550-ca. 1650 en Voor wie zijn de Nederlandse triviumuitgaven bedoeld? Hoewel de positie etc. aan de hand van uitspraken uit de grammatica's van de volkstaal wellicht nog wat nader bepaald had kunnen worden, en er, met name aan de hand van De Heuiters werk, nog wel wat over het onderwijs in de moedertaal te zeggen zou zijn geweest, biedt Klifman een lezenswaardig, informatief beeld van de aangesneden onderwerpen.

[p. 560]

Een boeiend hoofdstuk is het vierde: Nederlandse taalstudie in triviumverband: motieven en uitwerkingen. Aan dit hoofdstuk ligt de opvatting van K.O. Apel ten grondslag, dat de ontdekking van de moedertaal in de Westeuropese landen ten tijde van de renaissance gekenmerkt is door fundamentele afhankelijkheid van de Latijns-humanistische taalopvatting (Die Idee der Sprache in der Tradition des Humanismus von Dante bis Vico. Bonn, 1963). De kortelings hervonden Voorreden vanden noodich ende nutticheit der Nederduytsche taelkunste, die niet langer aan Coornhert maar aan de Antwerps-Londense koopman Johan Radermacher uit Aken moet worden toegeschreven, speelt hier een voorname rol. Klifmans nauwkeurige analyse van gegevens uit de Nederlandse triviumgrammatica's leidt tot een niet onbelangrijke nuancering met betrekking tot Apels visie.

Viel in hoofdstuk 4 de nadruk op de grammatica, in de laatste hoofdstukken gaat de aandacht uit naar dialectica, resp. rhetorica. Op gezag van Risse onderscheidt Klifman in de dialectica een zevental richtingen, waarvan hij er in de Nederlandstalige 3 terugvindt; Stevins dialectica van 1585 krijgt een geheel eigen plaats toebedeeld.

Een vreemde eend in de bijt lijkt op het eerste gezicht hoofdstuk 6, Over een achttiende-eeuwse rhetorica: Talaeus en Van Hoogstraten, aangezien de 18e eeuw nu eenmaal niet valt binnen de periode ‘ca. 1550 - ca. 1650’. Maar Van Hoogstratens werk blijkt sterk te zijn beïnvloed door de ramistische, 16e-eeuwse rhetorica van Omar Talon, alias Audomarus Talaeus, waardoor ook dit hoofdstuk een plaats blijkt te mogen innemen in Klifmans ‘verzameld werk’.

Het is jammer dat dit in vele opzichten zo interessante boek lijdt aan een aantal mankementen. Zo is de schrijver niet altijd gelukkig in zijn woordkeus of formulering. Naast enkelvoudige aanduidingen als grammatica, rhetorica, musica etc. staat veelvuldig het weliswaar bestaande, maar dan toch als substantief meervoudige geometrica (p. 16, 31, 41, 42, 47, 73). Taalkunde wordt in een aantal gevallen geïdentificeerd met grammatica of de tekst biedt aanleiding tot deze identificatie (p. 7, 14, 18), zodat de lexicografie o.a. wordt vergeten. Op p. 7 is het onduidelijk of Hoofts Waernemingen nu een grammatica, een spellingboekje of een beschouwing is; op p. 13 vormen die teksten van Hooft een taalkundige verhandeling, op p. 96 een grammaticaal geschrift, terwijl de onkundige lezer toch allereerst zou moeten weten dat er over niets anders wordt gesproken dan over een verzameling taalkundige privé-aantekeningen, die eerst in de achttiende eeuw in gedrukte vorm verscheen. Zo mag toch ook de hierboven al vermelde Voorreden van Radermacher niet als een manifest, toch een ‘openlijke bekendmaking’, worden gekwalificeerd, zelfs niet wanneer alleen naar de inhoud ervan wordt gezien: het handschrift kan die functie niet hebben vervuld. Onduidelijk ook is het gebruik van object(ief), termen die in de wijsbegeerte weliswaar een specifieke lading bezitten, maar hier onvoldoende uit de verf komen. Op p. 9-10 wordt gesproken over De Saussures objet, een term die even verderop vervangen lijkt te zijn door object. Aan object beantwoordt op p. 9 taalsystematiek, aan object op p. 10 het algemenere systematiek. In hoofdstuk 4 wordt op p. 127 het trio natura-ars-exercitatio besproken. Daarbij worden een subjectieve en een objectieve interpretatie onderscheiden, welke adjectiva niet voldoende worden toegelicht: op p. 128 wordt gesproken over de ‘subjectieve (in de zin van: op-het-menselijk-subject-betrokken) interpretatie’, over ‘een objectieve interpretatie’ waarbij objectieve niet wordt toegelicht, en over ‘deze sub-

[p. 561]

jectieve (in filosofische zin dus) interpretatie’, waarin deze moet refereren aan ‘subjectieve (in de zin van: op-hetmenselijk subject-betrokken)’; ik voeg daaraan van p. 129 de tegenstelling ‘privé-mening’.-‘objectieve existentie’ toe. Tot de categorie mankementen als gevolg van ongelukkige formulering reken ik ook de passage op p. 16 waar de algebra en de computerkunde worden opgevoerd als belangrijke leveranciers van theorievorming in moderne linguïstische stromingen: theorievorming zal moeten worden gelezen als theorie, met computerkunde zal gedoeld zijn op de compu-terlinguïstiek, d.w.z. linguïstiek waarbij van de computer gebruik wordt gemaakt, of op de wiskunde in het algemeen.

Een tweede mankement is dat er bij het herschrijven van de artikelen tot hoofdstukken onvoldoende gebruik is gemaakt van gegevens die schrijver blijkens de andere hoofdstukken of artikelen wel ter beschikking stonden. Zo zou in noot 31 op p. 29 de in dat verband zeer relevante opmerking van p. 100 hebben gepast waar toch duidelijk sprake is van een verbinding tussen de zestiende-eeuwse spellinguniformering en commerciële motieven van boekdrukkers. Ook zou een verwijzing in noot 15 op p. 149 naar Witsteins studie over Vondels Aenleidinge niet hebben misstaan: deze magistrale studie wordt wel gememoreerd op p. 219.

Een ernstige omissie acht ik het dat een register (van namen en zaken) ontbreekt: juist in een dergelijk werk, waarin zo dikwijls wordt verwezen naar opvattingen en uitspraken van verschillende schrijvers, zou een dergelijk register niet hebben mogen ontbreken. In de bibliografie is niet alles vermeld wat in het boek aan (vooral secundaire) literatuur is gehanteerd.

Klifman laat zijn lezer zitten met een aantal vragen, vragen van verschillende aard, vragen die een verschillende oorsprong hebben. Soms stelt Klifman vragen of signaleert hij problemen, die hij zelf niet oplost. Zo stipt hij aan dat het nominalisme betrokken zou moeten worden bij de verklaring van de herwaardering van de volkstalen (p. 19-20), en wijst hij erop dat de herkomst van de accidentialeer niet volledig is opgehelderd, dat er onvoldoende onderzoek is verricht naar de verschuivingen binnen de toepassingen van deze leer (p. 24). Daarnaast roept Klifman ook vragen op. Is de tegenstelling enerzijds... anderzijds op p. 7 niet een valse? Is de voorstelling dat er ‘nieuwe termen, Nederlandse woorden’ moesten worden geschapen (p. 17), wel juist: veelal werd aan bestaande woorden een nieuwe betekenis toegevoegd. Is het correct om humanisten als Estienne en Plantijn alleen te verdenken van brede taalwetenschappelijke interesse (p. 56) en hun commerciële belangen als drukker stil te zwijgen? Mogen De Booys uitkomsten voor het plattelandsonderwijs in Utrecht inderdaad veralgemeend worden tot de stand van zaken in het primaire onderwijs in de Nederlanden (p.86)? Constateerde Sexagius in 1576 inderdaad ‘een gebrekkige spelling van de volkstaal’ (p. 93) of zag hij problemen voor leerlingen die eerst (min of meer behoorlijk) hun moedertaal hadden leren lezen en schrijven, en vervolgens geconfronteerd werden met een ander spellingsysteem voor het Latijn?

Klifmans Studies is een informatief, prettig leesbaar werk dat bedoeld en onbedoeld vele uitnodigingen bevat tot nieuw onderzoek. Het vertoont gebreken, maar bevat ook veel positiefs. Wie de geschiedenis van de taalkunde, met name die van de volkstaalgrammatica, uit de periode 1550-1650 wil bestuderen, doet er goed aan zich via deze Studies te oriënteren.

G.R.W. DIBBETS