De Nieuwe Taalgids. Jaargang 77

[p. 411]

Het refrein in het volkslied ‘Van de vier weverkens’

R.J.G.A.A. Gaspar

‘Schietspoele, sjerrebekke, spoelza,
Djikkedjakke, kerrekoltjes, klitsklets’

De charme van het Zuidnederlandse¹ lied ‘Van de vier weverkens’ is zeker niet in de laatste plaats te danken aan deze opgewekte, grappig klinkende regels die - dat zal ook de niet in filologie geïnteresseerde zanger-voor-zijn-plezier duidelijk zijn - het geluid van het weefgetouw willen weergeven.

Reeds Pol de Mont, die in 1889 voor het eerst dit lied publiceerde² (althans de versie waarin het bovenstaande refrein voorkomt), wees in een enkel zinnetje hierop: ‘De nabootsing van het eigenaardige geluid des weefgetouws is ongemeen gelukkig’.³ Hij kan - hiermee evenwel de indruk wekken de desbetreffende regels (‘schietspoele’ natuurlijk uitgezonderd) zo al niet in hun geheel, dan toch overwegend als onomatopoëtisch te beschouwen. En inderdaad zijn de woorden ‘Djikkedjakke’ en ‘klitsklets’ wel van dien aard (cf. Is. Teirlinck, Zuid-Oostvlaandersch Idioticon I-III, Gent 1908-1922 op ‘Tsik’, ‘Djak’ en ‘Kleits’).

Maar ‘sjerrebekke’ en ‘spoelza’ in r.1, alsmede ‘kerrekoltjes’ in r. 2 zijn, meen ik, allerminst klanknabootsingen; ze vormen echter, hoe vreemd ze ook mogen klinken, evenmin ‘nonsenswoorden’. Weliswaar zijn ze (met uitzondering van ‘spoelza’) niet licht toegankelijk in hun betekenis, maar het is m.i. zeer wel mogelijk hun ‘zinvolheid’ aan te tonen.

Het ligt immers voor de hand - en ik wil het als uitgangspunt nemen voor het hierna volgende - dat ‘Djikkedjakke’ en ‘klitsklets’ de tweevoudige beweging bij het weefproces verklanken, nl. het geluid bij de wisseling van de schachten (djikkedjakke) en

1 Het lied is misschien van (Oost-)Vlaamse oorsprong. De zin ‘En kruipt er een muisken in hunne schapraai, van honger zoo moet het er sterven’ (4e strofe) zou nl. een parafrase kunnen zijn van de Oostvlaamse zegswijze ‘De muize sterven er in de schaprouie’ (zie Is. Teirlinck, Zuid-Oostvlaandersch Idioticon I-III, Gent 1908-1922 op ‘Schapraaie’). In dit verband is het wellicht ook van betekenis, dat in een van de twee andere versies van dit lied (te vinden in: Fl. van Duyse, Hel oude Nederlandsche lied, (dl. 1), Den Haag 1903, blz. 874-878) gesproken wordt over ‘....vier felle wevers uit Gent, ja, wevers uit Gent...’ (Fl. van Duyse, t.a.p. blz. 876). Zie echter ook noot 8, tweede gedeelte.
Wat de tijd van ontstaan betreft: deze kan waarschijnlijk op zijn vroegst de tweede helft van de 15e eeuw zijn; de meervoudsuitgang -s bij het diminutief ‘weverken’ zou in dezen een sjibbolet kunnen zijn (cf. A. van Loey, Middelnederlandse spraakkunst (I, Vormleer), 1964⁴, par. 12_γ).

2 Pol de Mont: ‘Volksliederen’ in: Volkskunde. Tijdschrift voor Nederlandsche Folklore onder redactie van Pol de Mont en Aug. Gittée, 2e jrg., Gent 1889, blz. 70-74.

3 Pol de Mont, t.a.p. blz. 73.

[p. 412]

bij het aandrukken van de rietkam (klitsklets).⁴ Zou het dan niet zo kunnen zijn, dat de eerste regel (‘Schietspoele, sjerrebekke, spoelza’) en ‘kerrekoltjes’ in r. 2 het voortdurend heen en weer bewegen van de schietspoel kernachtig weergeven? De aanhef ‘Schietspoele’ wijst immers al in die richting.

Welnu, in ‘sjerrebekke’ hebben we naar mijn mening te maken met een samentrekking van drie woorden.

Op de eerste plaats het transitieve werkwoord ‘sjeren’/‘sjerren’: werpen, wegwerpen, wegsmijten (cf. L. Schuermans, Algemeen Vlaamsch Idioticon, Leuven 1865-1870, op ‘sjeren’ en ‘sjerren’). Het wordt echter (blijkens enige door Schuermans t.a.p. gegeven voorbeelden: ‘sjeert van hier’ of ‘sjeert weg’, d.i. pak u weg, maak u uit de voeten) ook intransitief gebruikt in de betekenis van ‘weggaan’. Deze laatste betekenis nu is, dunkt me, op ‘sjerrebekke’ van toepassing.⁵

De twee volgende bestanddelen van ‘sjerrebekke’ vormen één betekenisgeheel, nl. ‘'n bekke’: 'n beetje (zie L. Schuermans, Bijvoegsel aan het Algemeen Vlaamsen Idioticon, Loven 1883, op ‘Bekke’ en ‘Betje’). Het duidt hier echter m.i. niet zo zeer op een geringe hoeveelheid, bv. in afstand (hoewel niet bij voorbaat onmogelijk!), als wel op een zekere aansporing tot ‘handelen’; m.a.w. het is een bijwoordelijke uitdrukking met de functie van een litotes (vgl.: ‘Maak een beetje voort!!’). De betekenis van ‘sjerrebekke’ is dus: ga snel weg.⁶

Ook het daarop volgende woord ‘spoelza’ bevat die aansporing tot ‘handelen’. Het heeft immers de twee bestanddelen ‘spoel’ en ‘sa’ (waarbij de regressieve assimilatie zichtbaar wordt in de spelling ‘za’). En dit ‘sa’ is, zoals bekend, een in onze wat oudere literatuur gebruikelijke interjectie tot opwekking van activiteit (cf. W.N.T. op ‘Sa’).

Alles bij elkaar krijgt de eerste regel van het refrein ‘Schietspoele, sjerrebekke, spoelza’ dus de volgende betekenis:‘Schietspoel, ga snel weg, hup spoel!’.⁷

4 De evenwijdig naast elkaar uitgespannen draden (de schering) worden telkens om en om (of in bundeltjes) opgelicht door de twee, haaks op de schering geplaatste, beurtelings opgeheven ‘schachten’, dit zijn twee ietwat schuin achter elkaar staande raamwerken waarin men in verticale richting touwtjes of metaaldraadjes heeft gespannen, die op halve hoogte voorzien zijn van een lusje; door zo'n lusje lopen een of meer scheerdraden. Met deze open neergaande beweging van de schachten ontstaat dus telkens een (wisselende) driehoekige ruimte; met behulp van de schietspoel wordt de inslag hier doorgeschoten en vervolgens door de zg. rietkam tegen de vorige inslag aangeslagen.

5 Dit ‘sjeren’/‘sjerren’ schijnt in etymologisch opzicht los te staan van nnl. ‘zich wegscheren’, een latere ontlening aan het Duits (zie Francks Etymologisch Woordenboek der Nederlandsche Taal en De Vries' Nederlands Etymologisch Woordenboek op ‘Scheren’; vgl. echter Schuermans' Alg. VI. ld. op ‘Sjeren’).

6 Waarschijnlijk is er ook. van haplologie sprake: de oorspronkelijke uitgang van de imperatief ‘sjerre’ is opgegaan in het erop volgende lidwoord ‘'n’.

7 Volledigheidshalve zij vermeld, dat het niet onmogelijk is ‘Schietpoele’ op te vatten als een aaneengeschreven imperatief en substantief. Het is echter m.i. niet nodig de overgeleverde versie op deze wijze te ‘verbeteren’ om tot een zinvolle interpretatie van de gehele regel te komen.

[p. 413]

Na het wisselen van de schachten zou de schietspoel dus als het ware teruggeroepen moeten worden. Dit gebeurt m.i. inderdaad met ‘kerrekoltjes’, een woord met een wat vreemd voorkomen.

Hierin de imperatief ‘kere’ te herkennen is evenwel niet moeilijk. We hebben hier nl. te maken met het Middelnederlandse ‘kerren’: zich (om)keren, zich wenden (zie Verwijs en Verdam, Middelnederlandsch woordenboek, op ‘kerren’ en ‘keren’ II).

De verklaring van de tweede helft van het woord is weliswaar lastiger, maar het is, dunkt me, zeker niet onmogelijk hieruit de betekenis ‘klosje’ op te maken, en wel als pars pro toto voor ‘schietspoel’. Ik zie nl. in ‘koltjes’ een ablautvorm⁸ van ‘kultjes’, diminutief van ‘kul’⁹, waarvan de eigenlijke betekenis luidt: bal, klos, kloot (vgl. Kiliaen, Etymologicum Teutonicae Linguae, op ‘kul’ en Schuermans, Alg. Vl. Id., op ‘kul, kuis’).¹⁰ De auslaut-s kan op twee manieren verklaard worden: geïnterpreteerd als meervoudsuitgang zou hij erop kunnen wijzen dat er sprake is van zg. dubbelweefsel óf van weven met afwisselende kleuren. Omdat echter in de vorige regel sprake is van slechts één spoel (dus van één klos), lijkt het me waarschijnlijker dat er analogiewerking is van het erop volgende ‘klitsklets’. De geprononceerdheid van de s, die daarin twéémaal voorkomt - m.i. nog versterkt door de halve maat rust met fermate die de melodie daarna kent -, kan deze verklaring naar mijn mening zeker ondersteunen. De betekenis van ‘kerrekoltjes’ wordt dan: ‘keer terug, klosje (sc. schietspoel)’.

We zien aldus dat er in het refrein allerminst sprake is van een reeks zinloze klanken waaruit alleen een weliswaar grappig klinkende, maar verder tamelijk ondefinieerbaar blijvende toespeling op het geluid van het weefgetouw zou zijn te destilleren. Integendeel: deze regels geven, naast ‘het eigenaardige geluid des weefgetouws’ (Pol de Mont, t.a.p.) óók de werking ervan, het weefproces, op kernachtige wijze weer:

‘Schietspoel, ga snel weg, hup spoel,
Djikkedjakke, keer terug, klosje, klitsklets’.¹¹

8 Mogelijk ook de ‘klankwettige’ vorm (oerg.* kuln(i)a(n) of *ku∂ -l(i)a(n)), waarvan ‘kultjes’ de Vlaamse variant is (cf. A. van Loey, Middelnederlandse spraakkunst (II, Klankleer), 1964⁴, par. 25b).
Of staat ‘koltjes’ soms in verband met Vla. ‘kal’: langwerpig stukje hout, aan de twee uiteinden afgedund, waar men met een stok op slaat om het te doen wegvliegen (Schuermans, Alg. Vl. Id. op ‘kal’) en betreft het hier een kustwvl. vorm (A. van Loey, o.c., par. 3, opm. 1)?

9 De verkleiningsuitgang ‘-tje’, hoewel in het Zuidnederlands taalgebied zeker vroeger niet gebruikelijk, hoeft toch niet een Hollands insluipsel van latere datum te zijn (zie Schönfelds Historische grammatica van het Nederlands, Zutphen 1964⁷, par. 186).

10 De term ‘kul’ staat niet vermeld in de door F. de Vos opgestelde lijst van weverstermen in Zuid-Oostvlaanderen, integraal weergegeven in J. van Ginnekens Handboek der Nederlandsche Taal, (dl. II), Nijmegen 1914, blz. 362-371; overigens mag deze lijst niet als compleet worden beschouwd.

11 Ik dank Dr. G.R.W. Dibbets voor zijn bereidvaardigheid het manuscript van deze beschouwing kritisch door te lezen.