De Nieuwe Taalgids. Jaargang 77

[p. 110]

Klopstock's inscriptie in de Vriendenrol van Rhijnvis Feith

P.J. Buijnsters

Als zovele achttiende-eeuwers bezat ook de dichter Rhijnvis Feith een album amicorum, kostbaar kleinood van de sentimentele vriendschapscultus uit die periode. Feith begon ermee in 1779, toen hij nog vrijwel aan het begin stond van zijn literaire loopbaan. Elders heb ik al een en ander over deze Vriendenrol medegedeeld,¹ daarbij echter opzettelijk slechts terloops melding makend van het pronkstuk uit Feith's album: de eigenhandige bijdrage van de Duitse dichter Klopstock. Die verdient om haar bijzonder karakter een afzonderlijke beschouwing.

Maar laat ik om te beginnen eerst een transcriptie geven van bedoelde tekst (zie afb.).

1 P.J. Buijnsters, ‘De Vriendenrol van Rhijnvis Feith’, in Documentatieblad Werkgroep 18e Eeuw, nr. 18 (januari 1973), p. 3-15. Het album bevindt zich in het familie-archief Feith te Vorden dat begin 1983 is overgebracht naar het gemeente-archief van Zwolle.

An Hr. R. Feith.

Noch fil Ferdinst ist übrig. Auf, hab' es nur;

Di Welt wirds kennen!

Zum

Andenken.

Mit der Bitte, mich Hr. Münch, Hr. Groenenveld, u. Hr. van Santen freündschaftlich zu emfälen; auch der Frau van Winter, in meinem Namen, eine

[p. 111]

Libeserklärung zu machen, in so fern dise damit bestehen kan, dasz Si keine Hollenderin, sondern eine Römerin, u' dahar eine Ferräterin des Faterlandes ist. Hamburg, den 2^τ Jul. 1781.

Klopstock.

Klopstock's bijdrage trekt om meer dan een reden onze aandacht. Opvallend is reeds zijn eigenzinnige akoestische spelling, waarvoor hij kort tevoren in zijn Über die deutsche Rechtschreibung (1778) een pleidooi had gehouden. Verder treft ons de datum: op 2 juli 1781 vierde Klopstock juist zijn zevenenvijftigste verjaardag. En wat te denken van dat raadselachtige verzoek met betrekking tot ‘Frau van Winter’? Welke betekenis mogen wij verder aan dit document toekennen voor de relatie Feith-Klopstock?

We weten niet precies wat de achtentwintig-jarige Zwollenaar bewoog om in de zomer van 1781 een reisje naar Hamburg te maken. Het ligt evenwel voor de hand om te veronderstellen, dat het voornaamste doel van zijn tocht was een bezoek te brengen aan de vereerde Klopstock. Aan Klopstock alleen! Hierop wijst al het ontbreken van andere Duitse namen in de Vriendenrol. Ook de ontvangst op Klopstock's verjaardag kan moeilijk het ‘bloot toeval’ geweest zijn dat M.C. van Hall erin zag.² Volgens Feith's eigen zeggen was hij die bewuste dag in Hamburg te gast bij een vriendin van de dichter, die de gewoonte had ‘jaarlijks den Geboortedag van haaren Vriend ten haaren huize plegtig te vieren’.³ Terecht veronderstelt M. Langbroek, dat hiermee Klopstock's vriendin Johanna Elisabeth von Winthem, geb. Dimpfel, bedoeld moet zijn.⁴ Sinds 1776 immers woonde Klopstock in bij deze nicht van zijn overleden vrouw Meta. Vele jaren later, in 1791, zou hij nog met haar in het huwelijk treden. Klopstock was beslist niet de man om een toevallige passant uit Holland in de armen te sluiten. De gedachte aan een tevoren geplande visite dringt zich nadrukkelijk op: Feith had niet voor niets zijn album op zak.

De kwestie is vooral van belang, omdat als men H.G. ten Bruggencate moest geloven,⁵ Feith min of meer als een onwetende naar Hamburg zou zijn gegaan, onkundig zelfs van de dood (in 1758!) van Meta Moller. In werkelijkheid beschikte Feith over voldoende mogelijkheden tot informatie via zijn oud-studiegenoot Laurens van Santen, die in 1771 eveneens Klopstock te Hamburg bezocht had en sedertdien met hem in correspondentie was blijven staan.⁶ Uit Bilderdijk's brieven aan Feith blijkt bovendien duidelijk, dat Rhijnvis minstens vanaf december 1780 helemaal in de ban verkeerde van de Duitse dichter, wiens Messias hij toen voornemens was te vertalen.⁷ En deze geestdriftige bewonderaar, die Bilderdijk telkens vraagt om toezending van Klopstock's dichtbundels, zou dan niet van diens omstandigheden op de hoogte zijn

2 Gedenkzuil voor Mr. Rhijnvis Feith, Leeuwarden 1825, p. 24.

3 Feith's verslag in zijn Verhandeling over het heldendicht, Leyden 1782, p. 36-39.

4 M. Langbroek, Liebe und Freundschaft bei Klopstock und im niederländischen empfindsamen Roman, Purmerend 1933, p. 194.

5 H.G. ten Bruggencate, Mr. Rhijnvis Feith, Wageningen 1911, p. 202.

6 Zie mijn Tussen twee werelden. Rhijnvis Feith als dichter van ‘Het Graf’, Assen 1963, p. 16.

7 Zie G. Kalff, ‘Onuitgegeven brieven van Bilderdijk aan Feith’, in: Tijdschrift voor Nederlandsche Taal- en Letterkunde 24 (1905), p. 45-104; J. Bosch, Mr. W. Bilderdijk's briefwisseling, dl. I, Wageningen 1955, p. 110 en passim.

[p. 112]

geweest? Hij heeft naar dit bezoek toegeleefd. Wellicht hield het mede verband met zijn vertaalplannen.

Als er iemand niet goed op de hoogte kon zijn, dan was dat Klopstock. Een ontmoeting als deze hield immers alle risiko's in zich voor een kortsluiting. D. Hillenius heeft die tragiek van de ‘fan’ trefzeker aangeduid: ‘Je leest een schrijver, schrijfster, bewondert hem, haar, gaat van hem, haar houden, je kent de fijnzinnigste en ook de onzinnigste gedachten van de ander, voor zover ze zijn opgeschreven. Voor jou is die schrijver, schrijfster een heel goede bekende, vaak meer dan een vriend, vriendin. Bij een ontmoeting of als je wilt schrijven, blijkt er een principiële kloof. De ander weet niets van jou.’⁸ Wat voor Feith een literaire pelgrimage was, had voor de gevierde dichter noodzakelijk een meer zakelijk karakter.⁹

Aan welwillendheid jegens de vreemde bezoeker ontbrak het hem overigens niet. Hij moet zich gevleid gevoeld hebben en onderhield zich enige tijd met zijn gast over o.a. de nare gelijkluidendheid tussen plat Duits en nederduits en over de wenselijkheid van ‘eene min Gothische en meer regelmaatige spelling’ in het hoogduits - zijn stokpaardje dus. Dat is althans wat Feith over hun gesprek meedeelt.¹⁰

Tenslotte legde Rhijnvis hem zijn nog bijna lege album voor. Er stonden wat namen in van Leidse en Amsterdamse dichtgenootschappers, figuren die Klopstock uiteraard nauwelijks bekend konden zijn. De laatst ingeschreven bijdrage was van Lucretia Wilhelmina van Winter, geboren van Merken (1721-1789). Feith had maar kort tevoren via Bilderdijk kennis gemaakt met haar die op dat moment als ‘de grootste dichteresse onses lands’ gold.¹¹ Het lijdt geen twijfel, of het gesprek tussen Feith en Klopstock is ook over Lucretia gegaan.

De inscriptie van Klopstock vormt een wonderlijk geheel. De eerste twee regels zal Feith aanstonds herkend hebben als een citaat. Ze zijn ontleend aan de voorlaatste strofe van Klopstock's ode Der Rheinwein uit 1753:

‘Noch viel Verdienst ist übrig. Auf, hab es nur;
Die Welt wirds kennen. Aber das edelste

Ist Tugend! Meisterwerke werden

Sicher unsterblich; die Tugend selten!’¹²

Een bemoedigend en inspirerend woord van een gevierd dichter tot iemand die zo graag ook enige letterroem wil vergaren. Er liggen nog kansen genoeg voor hem open, maar laat hij het voornaamste - deugd - niet vergeten!

Het vreemde nu is dat Klopstock hieraan nog een tweevoudig verzoek vastknoopt

8 D. Hillenius, Hel romantische mechaniek, Amsterdam 1969, p. 81.

9 De enige reminiscentie aan Feith in Klopstock's correspondentie is te vinden in een brief aan Johan Meerman d.d. 10 januari 1784 (zie E.F. Kossmann, Holland und Deutschland. Wandlungen und Vorurteile, Den Haag 1901, p. 37-38). Mijn dank voor verkregen informatie geldt mevr. Jacomijn Klever-Coumou van de Hamburger KIopstock-Ausgabe.

10 Rhynvis Feith, Brieven over verscheide onderwerpen, dl. I, Amsterdam 1784, p. 8-9; dl. VI (1793), p. 18 (citaat).

11 Zo noemt Betje Wolff haar in 1777, daarmee het algemene oordeel van haar landgenoten weergevend, cf. H.A. Höweler, in: Boeket voor Betje en Aagje, Amsterdam-Antwerpen 1954, p. 73.

12 Zie Klopstock's Werke, dl. V, Berlin, Hempel, z.j., p. 144-146.

[p. 113]

dat in een brief aan Feith wel zou passen, maar dat in een album amicorum misstaat. Waarom heeft Klopstock zich niet bepaald tot een mondeling verzoek? Was het soms de bedoeling dat Feith zijn boodschap aan Frau van Winter zou laten lezen?

De minste problemen geven nog Hr. Münich, Hr. Groenenveld, u. Hr. van Santen. Dat zijn alledrie relaties van Klopstock en ten dele ook van Feith.

Peter Münch, geboren omstreeks 1722 en afkomstig uit Frankfurt, was een lutherse bankier, die sedert 1752 te Amsterdam verbleef.¹³ Hij overleed daar op 26 februari 1784. In de Messias-uitgave van 1780, te Altona verschenen, komt zijn naam voor onder de intekenaren. Blijkens een brief van Klopstock aan Laurens van Santen van 4 augustus 1781¹⁴ liep de betaling van door Klopstock naar Holland gestuurde boeken via Peter Münch. We mogen hem dus beschouwen als een literair geïnteresseerde zaakwaarnemer van Klopstock.

Christiaan Groenevelt¹⁵ was de zoon van een Amsterdamse zilversmid. Hij werd aldaar gedoopt op 4 juli 1731 in de Oude Lutherse kerk. Het Amsterdamse begrafenisregister vermeldt zijn teraardebestelling op het Kartuizer kerkhof d.d. 9 december 1785. Christiaan Groenevelt was geen familie van Feith's vrouw, Ockje Groenevelt en Rhijnvis kende de man vóór zijn bezoek aan Hamburg in juli 1781 stellig niet persoonlijk. Anders had hij vast wel geweten van Groenevelt's ambitieuze plan om der Messias in het Nederlands te vertalen. Want de Amsterdamse edelsmid deed niet voor Feith onder in geestdrift voor Klopstock's verheven poëzie. Helaas kende hij maar gebrekkig Duits, terwijl zijn eigen dichtoefeningen in het Nederlands geen spoor van talent verraden. Van der Aa noemt zijn Treurgalm op de dood van Willem IV uit 1751 een ‘nare jammerklacht’, die hij ‘gerust had thuis mogen houden’.¹⁶ Maar Klopstock toonde zich tegenover Feith bijzonder ingenomen met Groenevelt's nog ongepubliceerde proeven van vertaling en prees ze ver boven de Franse en Engelse vertaling. Voor Feith was dit voldoende reden om na thuiskomst kontakt op te nemen met Groenevelt. Hij kreeg nu op zijn beurt inzage van diens Messias-vertaling in statu nascendi. Ook Bilderdijk werd erbij betrokken, maar die had van Groenevelt geen al te hoge dunk. Feith van zijn kant was genereus genoeg om helemaal af te zien van zijn eigen vertaalplan. Hij hielp Groenevelt zoveel hij kon en poogde zelfs een baantje voor de onbemiddelde di-

13 Hij ging 21 april 1752 te Amsterdam in ondertrouw met Anthonia Höselei (begraven 11 april 1766) uit Utrecht. Gegevens over hem volgens br. GA Amsterdam van 18-1-1973.

14 Vier brieven van Klopstock aan L. van Santen staan afgedrukt in de door Helmut Riege uitgegeven editie van K's Briefe 1776-1782, Berlin-New York 1982, 3 Bde., nr. 116 (11.8.1779), 117 (12.8.1779), 126 (12.11.1779) en 199 (4.8.1781). Ze bevinden zich allevier in UB Leiden, sign. BPL 244.¹

15 Christiaan Groenevelt werd 4 juli 1731 in de Oude Lutherse kerk te Amsterdam gedoopt als zoon van Anthoni Groeneveld, meester zilversmid, en Anna Elisabeth Hukenius. Ook zelf stond hij als zodanig te boek, zowel bij zijn poorterinschrijving op 5 dec. 1752 als in het begrafenisregister. Hij trouwde 3 april 1774 met Johanna Hendrica van Heesel, oud 19 jaar en hervormd. Aldus informatie mij welwillend verstrekt door GA Amsterdam, br. van 11-12-1972.

16 A.J. van der Aa, Nieuw Biografisch, Anthologiesch en Kritiesch Woordenboek van Nederlandsche dichters, dl. II, Amsterdam 1864, p. 287.

[p. 114]

lettant te vinden, tevergeefs overigens.¹⁷ Tenslotte verscheen dan kort voor Groenevelt's dood diens in rijmloze hexameters vertaalde Messias (Amsterdam, 1784-1785, 2 dln.) met een opdrachtsvers van de bewerker aan zijn ‘halsvriend’ Feith.¹⁸

Evenals Münch en Groenevelt kan men ook Laurens van Santen beschouwen als een soort bemiddelaar die Klopstock's werk in Nederland hielp introduceren. In elk geval zag Klopstock zelf zo hun rol. Hij had graag gezien, dat Van Santen hier te lande intekenaren won voor zijn Messias, maar deze voelde er niets voor om als colporteur op te treden.¹⁹ Latinist met hart en ziel, won de klassieke poëzie het bij hem toch op den duur van de ‘moderne’ literatuur.

Rest ons nog een verklaring van de raadselachtige passage uit Klopstock's inscriptie, daar waar hij over Frau van Winter spreekt. Om die te begrijpen moet men weten, dat Lucretia van Merken in 1778 haar tweede heldendicht, Germanicus, had gepubliceerd. Zij bezong daarin de Romeinse veldheer als ‘den waardigste Romein, die immer triomfeerde’, hetgeen haar, volgens Te Winkel, kwalijk genomen werd: ‘want al kon ook moeielijk ontkend worden, dat Germanicus eene ware heldenfiguur was, die zich te midden van eene verbasterde maatschappij zoowel door edelmoedigheid als door moed onderscheidde, een Germaan kon hem toch moeielijk huldigen als den overwinnaar van Arminius, als den triumphator over de Germanen.’²⁰ Klopstock schaarde zich blijkbaar bij deze critici op de ‘Römerin’, maar de termen waarin dit gebeurt zijn buiten alle maat, om van de onredelijkheid van dergelijke kritiek maar te zwijgen. Interessant is alleen de vraag waarop Klopstock zijn oordeel baseerde. Had hij Lucretia's Germanicus gelezen, of reageerde hij alleen op het oordeel van anderen, van Feith misschien? Het lijkt in elk geval onwaarschijnlijk, dat deze laatste die zonderlinge boodschap aan de zeer gereserveerde ‘Frau van Winter’ heeft durven overbrengen.

Het bezoek van Feith heeft in Klopstock's correspondentie (vrijwel) geen sporen achtergelaten. Van zijn dagboek bestaat slechts een fragment. Ook daarin wordt Feith nergens vernoemd. Zo zijn we voor de berichtgeving omtrent deze ontmoeting uitsluitend aangewezen op de mededelingen in Feith's eigen, gedrukte, Verhandeling over het Heldendicht (Leiden 1782) en in zijn Brieven over verscheide onderwerpen (Amsterdam 1784-1793, 6 dln.). Het karakter van zulke publikaties liet natuurlijk geen persoonlijke confidenties toe. Over de ontmoeting zelf laat Feith eigenlijk weinig los. Het

17 Feith bericht uitvoerig over Groenevelt en zijn relatie tot hem in de voorrede tot Orestes en Hermione, of De kracht der edele en zuivere liefde. In veertien boeken. Naar het hoogduits door Johan Jakob Dusch, Amsteldam 1786.

18 Zie over deze en andere vertalingen: Karl Menne, ‘Klopstocks Messias in den Niederlanden’, in: Der Einfluss der deutschen Litteratur auf die niederländische urn die Wende des XVIII. und XIX. Jahrhunderts, Weimar 1898, p. 37-61; H.A.C. Spoelstra, De invloed van de Duitsche letterkunde op de Nederlandsche in de tweede helft van de 18e eeuw, Amsterdam 1931, p. 114-115 en bijlage I.

19 Klopstock stuurde aan Van Santen in 1779 50 Probeletter, maar deze gaf duidelijk blijk geen zin te hebben in het ‘sammeln von Subskribenten’ (cf. de in noot 14 genoemde editie door Riege). In de auctie van 9-11-1967 bij J.L. Beijers te Utrecht werd onder nr. 58 een dertiental autografen geveild met betrekking tot Van Santen's reis naar Duitsland in 1771.

20 J. te Winkel, Ontwikkelingsgang der Nederlandsche letterkunde, dl. V, Haarlem 1924,² p. 399-400.

[p. 115]

uitvoerigst vertelt hij in een lange noot over zijn bezoek op 3 en 4 juli aan Meta's graf ‘op den Kerkhof te Otters, een Deensch dorp, even buiten Altona’. Men krijgt zelfs de indruk, dat dit bezoek (althans de tweede keer; de eerste maal bleef Feith ‘onverschillig’, doordat het ‘gewoel’ van een menigte rondgangers zijn stemming bedierf), meer nog dan de ontmoeting met Klopstock, hem in de ziel geraakt heeft. Hij voelde zich dan ook gedwongen om ‘eene naauwkeurige tekening van het Gedenkteken’ te maken, welke schets thuis door vriend Bilderdijk werd voltooid, waarna Reinier Vinkeles er een fraaie gravure van maakte. Het is deze gravure die Feith liet afdrukken in bovengenoemde Verhandeling over het Heldendicht, hoewel de plaat met het betoog daar nauwelijks te maken heeft. Wat de jonge Feith (wiens afbeelding we misschien in de mediterende figuur op de prent mogen zien) vooral trof waren de woorden die Klopstock op de grafsteen had laten graveren: ‘Saat von Gott gesät dem Tage der Garben zu reifen’. De echo hiervan valt op diverse plaatsen in Feith's werk te beluisteren.²¹

Het is, als ik goed zie, vooral de over de dood heenreikende liefde van Klopstock voor zijn Meta, zoals verzinnebeeld in dit grafteken, die Feith blijvend heeft geïnspireerd. In zijn Brieven komt hij juist op dit thema telkens terug, wanneer de naam Klopstock valt. Maar men doet Feith groot onrecht door hem een navolger van de Duitse dichter te noemen. Feith ging als dichter zijn eigen weg.²² Maar het was Klopstock die hem, meer dan wie ook, geholpen had om zichzelf te ontdekken.

21 Zie Rhijnvis Feith, Julia (1783), ed. J.J. Kloek en A.N. Paasman, 's-Gravenhage 1982, p. 95; ook Brieven over verscheiden onderwerpen, dl. V, Amsterdam 1790, p. 185.

22 In Brieven over verscheiden onderwerpen, dl. VI, Amsterdam, 1793, p. 62-63, distantieert Feith zich van de duistere Messias.