De Nieuwe Taalgids. Jaargang 77

[p. 97]

Licht op de voorgeschiedenis van Dirck Pietersz Pers' Bellerophon of lust tot wysheyd^*

B. van Selm

Naar de boekverkopers en drukkers uit de zeventiende eeuw die zich toelegden op de productie van Nederlandstalige boeken, is nog maar weinig onderzoek gedaan.¹ Zelfs van de belangrijkste onder hen hebben we nog geen redelijk volledige fondslijst. Zo'n lijst van uitgaven van één boekverkoper - ik beperk mij nu tot degene die in boeken handelt en enige trekken vertoont van wat wij nu een uitgever noemen - is natuurlijk niet het doel van, maar slechts een onmisbaar hulpmiddel bij het onderzoek. Om inzicht te krijgen in de productie, distributie en (mogelijke) receptie van zeventiende-eeuwse teksten in gedrukte vorm, is het noodzakelijk de werkwijze van de boekverkoper nauwkeurig te bestuderen. Hij bepaalde immers niet alleen in welke vorm een tekst in druk zou verschijnen, maar in veel gevallen nam hij ook het initiatief voor een uitgave.² Bij elk boek dat zijn naam draagt, moeten we ons dan ook afvragen: hoe is hij aan de kopij gekomen?; heeft hij teksten vertaald, bewerkt of opnieuw gerangschikt en welke personen heeft hij daarvoor ingeschakeld?; heeft hij illustraties laten maken of heeft hij reeds bestaande platen opnieuw gebruikt?; was het een duur of goedkoop boek?; werd het bij de beurs uitgevent, op de binnenplaats van de schouwburg verkocht, door marskramers langs de deur gebracht, in stalletjes op één van de vele jaarmarkten gesleten, of was het bedoeld voor de verkoop in één van de grote Amsterdamse boekwinkels op het Water (het huidige Damrak), dat wil zeggen in het handelscentrum van de Republiek?

Archivalische bronnen voor leven en bedrijf van een boekverkoper zal de literatuurhistoricus niet versmaden, maar veel van de noodzakelijke gegevens moet hij toch ontlenen aan de boeken zelf. Een in Nederland nog nauwelijks systematisch bestudeerde bron van informatie is natuurlijk de titelpagina. Met een adequate tekst in een toepasselijke vormgeving werd getracht de aandacht te trekken van de beoogde kopers: een titelpagina lag immers niet alleen bovenop de stapel ongevouwen vellen of ongebonden katernen, maar werd ook gebruikt als prospectus en als uithangbiljet. Andere

* Drs. A.J.E. Harmsen, H.W. de Kooker en Prof. Dr. K. Porteman waren bereid dit artikel voor publikatie te lezen. Van hun kritische opmerkingen heb ik dankbaar gebruik gemaakt.

1 Vgl. mijn opmerkingen in het Tijdschrift voor Nederlandse taal- en letterkunde 99 (1983), p. 56 en E.K. Grootes: ‘De bestudering van populaire literatuur uit de zeventiende eeuw.’ In: Spektator 12 (1982-1983), 3-24; over de studie van het fonds, p. 21.

2 Vorig jaar heeft H. Pleij geschetst, welke mogelijkheden hij zag in het onderzoek naar het fonds van een boekverkoper teneinde de functie ervan te reconstrueren: Herman Pleij: De wereld volgens Thomas van der Noot, boekdrukker en uitgever te Brussel in het eerste kwart van de zestiende eeuw. Muiderberg 1982. Inaugurele rede Universiteit van Amsterdam. Daarnaast zijn natuurlijk ook andere onderzoeksdoelen denkbaar. In elk geval heeft Pleij aangetoond, dat de benaderingswijze waarbij de boekverkoper centraal gesteld wordt, voor de literatuurgeschiedenis nieuwe resultaten kan opleveren.

[p. 98]

onderdelen van het boek, die relevante inlichtingen kunnen verschaffen, zijn de tekst van een privilege,³ een voorrede zoals bijvoorbeeld die van D.P. Pers: ‘De Drucker wenscht alle Kunst-lievende Nederlanders eeuwich heyl en welvaren,’⁴, de opdracht aan een maecenas of de tekst van de lofdichten. De ondernemer bepaalt de vormgeving en het formaat van het boek, de kwaliteit van het papier, de aard en de hoeveelheid illustraties, kortom de omvang van de investering. De vaststelling hiervan hangt natuurlijk samen met het aantal exemplaren, dat hij binnen een bepaalde tijd denkt te kunnen verkopen en de prijs, die het door hem beoogde publiek voor het boek zou kunnen en willen betalen. Een literatuurgeschiedenis, waarin de producenten niet voorkomen, de verschillende vormen van distributie en de geleidelijke veranderingen daarin ontbreken, en de groepen (beoogde) kopers en lezers niet worden onderscheiden, is niet langer denkbaar. Ook neerlandici zullen daarom steeds intensiever onderzoek verrichten op deelgebieden van de Nederlandse boekgeschiedenis.⁵

De aard en ontwikkeling van het fonds van de boekverkoper Dirck Pietersz, later genoemd Pers (1581-1659) is een diepgaand onderzoek meer dan waard. Hij is één van degenen, die aan het begin van de Gouden Eeuw de vernieuwing tot stand hebben gebracht. Pers werd geboren in Emden, in 1581 een centrum van vluchtelingen uit de Nederlanden. Zijn vader was de boekverkoper Pieter Dirkszoon, die mogelijk afkomstig was uit de Zuidelijke Nederlanden.⁶ Rondom de eeuwwisseling is hij naar Amsterdam

3 Voor de publikatiegeschiedenis van een tekst en daarmee voor de literatuurgeschiedenis is het privilege natuurlijk altijd van belang. Helaas is het nog niet vanzelfsprekend de tekst ervan op te nemen of te vermelden in moderne tekstuitgaven; vgl. b.v. B. Huydecoper: Arzases of 't edelmoedig verraad. Met inl. en aant. door Maria A. Schenkeveld-van der Dussen. 's-Gravenhage 1982 en de opmerking van de recensent Ton Harmsen in Spektator 12 (1982-1983), 389b.

4 De opdracht van Dirck Pietersz. (= Pers) in Den gulden winckel uit 1613, geciteerd naar de reprint Joost van den Vondel: Den gulden winckel. Einleitung J. Becker. Soest 1978, fol. A2r. Over dit boek K. Porteman: ‘D’ een klapt, t'geen d'ander beelde. Kijken en lezen in en rond Den Gulden Winckel (1613).' In: Visies op Vondel na 300 jaar. Een bundel artikelen verzameld door S.F. Witstein en E.K. Grootes t.g.v. de driehonderdste sterfdag van Joost van den Vondel. Den Haag 1979, 26-59.

5 Zoals in de Germanistiek en de Anglistiek al veel langer gebruikelijk is. Vanzelfsprekend bevat bijvoorbeeld het Reallexikon der deutschen Literaturgeschichte, begr. von Paul Merker und Wolfgang Stammler, 2. Aufl., Bd. 4 (1982), 650-677 een omvangrijk lemma ‘Verlagsbuchhandel’. Een groot aantal studies, waarnaar de auteur van dit artikel, Herbert G. Göpfert verwijst, laat zien, hoe vruchtbaar het boekhistorische uitgangspunt is voor de moderne literatuurgeschiedschrijving.

6 Cesare Ripa: Iconologia of Uytbeeldinghe des verstands. Introduction Jochen Becker. Soest 1971, p. II. Hoewel Pers als boekverkoper en auteur een belangrijke rol heeft gespeeld in de Hollandse renaissance, is er aan hem nog geen monografie gewijd. Gegevens over leven en werk zijn te vinden in een reeks publicaties, maar een kritische studie gebaseerd op diepgaand bronnenonderzoek ontbreekt. Vgl. bijvoorbeeld Dirck Pietersz. Pers: Suyp-Stad of Dronckaerts Leven. Tekstuitgave met inleiding en aantekeningen. Voorbereid door een werkgroep van Amsterdamse neerlandici en uitgewerkt door J.E. Verlaan en E.K. Grootes. Culemborg 1978 (Klassieken Nederlandse letterkunde), pp. 14-23 met de correcties van Ton Harmsen in Spektator 9 (1979-1980), 281-3. De bibliografie over Pers kan aangevuld worden met de studie van B.H. Molkenboer O.P.: ‘Vondels drukkers en uitgevers: Dirck Pietersz Pers.’ In: Vondelkroniek 12 (1941), 34-71 en met de in mijn noten genoemde reprints, verzorgd door Jochen Becker.

[p. 99]

getrokken om er in dienst te treden van Cornelis Claesz (1546/7-1609). In het bedrijf van deze boekverkoper, de grootste en belangrijkste die op dat moment in Amsterdam werkzaam was, heeft hij het vak geleerd. Blijkbaar heeft hij zich even vóór of in 1607. als zelfstandig boekverkoper gevestigd. In elk geval stamt het oudst bekende gedateerde boek met zijn naam in het impressum uit genoemd jaar.⁷ Het werd gevolgd door een reeks interessante werken, waarvan de meeste een vaste plaats hebben gekregen in onze literatuurgeschiedenis. Vele uitgaven zijn prachtig geïllustreerd. Hij legde zich met name toe op emblematische werken en gedurende een aantal jaren had hij hierin bijna een monopoliepositie. Door de ‘schoone kunst platen oft Beeldenissen’ zijn het uitgesproken dure boeken, zeker als men de prijs vergelijkt met die van prozaromans, liedboekjes, e.d.⁸ Het laten graveren van koperplaten betekende een forse investering en het kon lang duren, voordat deze was terugverdiend. Voor een beginnend boekverkoper was het dan ook niet of nauwelijks mogelijk een dergelijk fonds op te bouwen zonder van bestaand materiaal gebruik te maken. Pers moet dan ook systematisch collecties koperplaten hebben gekocht om deze reeks uitgaven tot stand te kunnen brengen. De beslissing een bepaald boek uit te geven, was voor hem dan ook meestal niet afhankelijk van de beschikbaarheid van de tekst, maar van de illustraties. Had hij die eenmaal, dan kon er zonodig een tekst-op-maat bij worden gemaakt. Voor Den Gulden Winckel der Konstlievende Nederlanders (1613) en de Vorsteliicke Warande der Dieren (1617) maakte hij gebruik van series koperplaten, die in de zestiende eeuw in de Zuidelijke Nederlanden waren gegraveerd.⁹ Zo verschenen er te Amsterdam boeken met afdrukken van Zuidnederlandse platen en met teksten van (afstammelingen van) Zuidnederlandse vluchtelingen.

De voorgeschiedenis van één van Pers' boeken is tot op heden vrij duister. Het betreft hier de bundel:

Bellerophon, of lust tot wysheyd. Begrijpende veel zeedighe, stichtlijcke en leerlijcke sinnebeelden met haere verklaringhen. [gravure] T'Amstelredam. By Dirck Pietersz. Boeck-

7 Het is Den nieuwen verbeterden Lust-hof; vgl. Aug. Keersmaekers: ‘Drie Amsterdamse liedboeken 1602-1615. Doorbraak van de renaissance.’ In: De nieuwe taalgids 74 (1981), 121-133 en A.A. Keersmaekers: ‘De oudst-gedrukte gedichten van Vondel (1607)’. In: De nieuwe taalgids 76 (1983), 109-123.

8 De ‘Gulde Winckel met Figuren in 4.’ staat in de magazijncatalogus van de Amsterdamse boekverkoper Hendrick Laurensz uit 1628 op fol. C4v genoteerd met een prijs van 1 gulden en 14 stuivers. Ongeveer 75% van de boeken in deze catalogus zijn voor een lagere prijs te koop; vgl. Bert van Selm: ‘Some Amsterdam stock catalogues with printed prices from the first half of the seventeenth century.’ In: Quaerendo 10 (1980), 3-46, met name pp. 34 en 37. In de magazijncatalogus van Hendrick Laurensz uit 1638 staat op p. 166 ‘Dirck Pietersz Gulde Winckel, 4.’ geprijsd voor 2 gulden en 2 stuivers en op p. 175 de ‘Warande der Dieren, 4.’ voor 2 gulden en 10 stuivers. De gemiddelde prijs van de boeken in deze rubriek is 29,45 stuivers (Quaerendo 10, p. 30) en Pers' Warande kost dus bijna tweemaal zoveel.

9 Vgl. de inleidingen van Jochen Becker in de reprints van Joost van den Vondel: Vorstelijke warande der dieren. Soest 1974 en van de in noot 4 genoemde Gulden winckel.

[p. 100]

verkooper op t'water in de witte Persse. Anno 1614. Coll. 4^o: A-I⁴, 36 ongenummerde folia.¹⁰

Over de herkomst van de gravures schreef A.G.C. de Vries, de grondlegger van de studie van de Nederlandse embleemboeken, in 1899: ‘Het werk schijnt niet oorspronkelijk. De eerste druk toch eindigt met een: “Register der Sinne-beelden H. Dammani.” Deze Hadrianus Damman, wiens naam ook voorkomt in “Den Nederduytschen Helicon. Haarlem 1610” op blz. 74 onder een lange rij poëten, een Gentenaar van geboorte, was eerst onderwijzer van Graaf Willem Lodewijk van Nassau en van 1585-1588 hoogleeraar te Leiden. In 1594 ging hij als “agent ordinaire et général” naar Schotland en bleef daar. Hij was een verdienstelijk Latijnsch dichter. [...] Een bundel “Emblemata” die het oorspronkelijke zou kunnen zijn van den Bellerophon vond ik nergens. De uitgever der oorspronkelijke prentjes was Joos de Bosscher, die als zoodanig enkele malen voorkomt o.a. op een portret van H. Damman, gesneden door Jacob de Gheyn.’¹¹

De auteurs, die na De Vries al of niet terloops over de bundel Bellerophon hebben geschreven, hebben deze kennis nauwelijks vermeerderd. Ik citeer als voorbeeld de zinnen, die Landwehr er in een artikel uit 1969 aan wijdde: ‘In 1614 laat hij [n.l. Pers] verschijnen Bellerophon, dat aan zijn pen wordt toegeschreven. Het is meer waarschijnlijk dat H. Damman (overleden in 1608) de auctor intellectualis is geweest. Raadselachtig is de herkomst van 30 kopergravures die het boekje sieren.’¹² Een goede karakteristiek van de bundel gaf K. Porteman in 1977: ‘Dit antiquiserend embleemboek, dat tot in 1695 niet minder dan dertien herdrukken beleefde, is niet geheel onin-

10 Voor dit onderzoek heb ik gebruik gemaakt van het exemplaar in de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag, 767 C 20. Mijn transcriptie heeft niet de pretentie de typografische vormgeving van de titelpagina weer te geven. Een moderne uitgave of reprint van Bellerophon bestaat niet; wel is ook deze embleembundel op microfiches verkrijgbaar bij Inter Documentation Company, Zug, Zwitserland. Helaas is daarbij niet aangegeven, welk exemplaar gefotografeerd is.

11 Anne Gerard Christiaan de Vries: De Nederlandsche Emblemata. Geschiedenis en bibliographie tot de 18de eeuw. Amsterdam 1899. Proefschrift Universiteit van Amsterdam, p. 36. Een ongewijzigde herdruk van de handelseditie verscheen te Utrecht in 1976 in de reeks Utrechtse herdrukken XII. De eerste druk van Bellerophon is door De Vries uitvoerig beschreven als No. 58 op p. XXXVIII. De Vries heeft weliswaar pionierswerk verricht, maar zich beperkt tot Nederlandstalige embleembundels. In de periode erna is het bibliografisch onderzoek in het algemeen sterk verwaarloosd. Over het ontbreken van bijvoorbeeld systematisch-bibliografisch onderzoek op neerlandistisch gebied heb ik geschreven in het Tijdschrift voor Nederlandse taal- en letterkunde 92 (1976), 295-307 en in mijn ‘Een voetnoot bij systematisch-bibliografisch onderzoek’, In: Dokumentaal 8 (1979), 7-10. We beschikken mede daarom nog steeds niet over een betrouwbare en voor zover mogelijk volledige bibliografie van embleemboeken gedrukt in de Nederlanden. Ik heb daarbij een lijst op het oog, waarvan de titels op controleerbare wijze zijn verzameld en op verantwoorde wijze beschreven. Ik deel dan ook de opvatting van Pierre Tuynman: Bijdragen tot deP.C. Hooft-ftlologie. [Amsterdam 1973] Proefschrift Universiteit van Amsterdam, p. 73, noot 46: ‘Het zal voor vakgenoten geen betoog behoeven dat wij om verwarringen en misverstanden te voorkomen rechtstreeks naar De Vries verwijzen, met voorbijgaan aan John Landwehr, Emblem books, Utrecht 1970.’

12 John Landwehr: ‘De Gentse liefdesembleemdichters en D.P. Pers.’ In: Tijdschrift voor Nederlandse taal- en letterkunde 85 (1969), 105-119, citaat op p. 108; er staan natuurlijk 32 en niet 30 kopergravures in het boekje. Vgl. over Bellerophon ook Pers: Suyp-Stad, ed. Verlaan en Grootes, p. 19, noot 2.

[p. 101]

teressant. Wellicht een vertaling van een onbewaard Latijns voorbeeld van Adrianus Damman († 1608), illustreert het nog eens treffend de geleerde en ethische pretenties van het genre waarin “het choor der konsten en der deugden is versaemt” (embl. IV). Veel is er overgenomen uit Alciato, Junius en Sambucus.’¹³

Hoewel de auteur van het ‘voorbeeld’ bekend is, heeft blijkbaar nog niemand systematisch-bibliografisch onderzoek gedaan naar mogelijk bewaard gebleven exemplaren van één of meer drukken. Zelfs gegevens, die reeds in 1948 werden gepubliceerd en dat nog wel in het enige Nederlandse boekhistorische tijdschrift, zijn tot nu toe niet bij het onderzoek naar de voorgeschiedenis van Pers' Bellerophon betrokken. Ik doel hier op de uitvoerige beschrijving, die Louise E. van Wijk maakte van het album amicorum van Bernardus Paludanus.¹⁴

Paludanus werd op 28 oktober 1550 in Steenwijk geboren. Hij studeerde aan een Duitse universiteit medicijnen en bereisde als jonge man verschillende landen. In 1578 bezocht hij onder meer Palestina en Egypte. In 1580 promoveerde hij in Padua tot doctor in de filosofie en de medicijnen. Vanaf 1586 tot aan zijn dood in 1633 woonde hij in Enkhuizen. Bij zijn tijdgenoten was hij vooral bekend vanwege zijn waardevolle verzameling kunstvoorwerpen, naturalia en rariteiten, die hij uit alle delen van de wereld had samengebracht.¹⁵ Zijn album amicorum behoort tot de mooiste van de grote collectie, die in de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag wordt bewaard.¹⁶ Uit de beschrijving van mevr. Van Wijk blijkt, dat één van de onderdelen, waaruit het album is opgebouwd, het boekje is met de emblemata (zonder bijschriften!) van Damman. Vergelijking met Pers' Bellerophon leert, dat de afdrukken in beide bronnen gemaakt zijn van dezelfde koperplaten. Wel zijn sommige afdrukken representanten van verschillen-

13 K. Porteman: Inleiding tot de Nederlandse emblemataliteratuur. Groningen 1977. (Nieuwe literaire verkenningen), p. 87; over Bellerophon ook pp. 122 en 167. De uitspraak dat het Latijnse voorbeeld van Adrianus Damman ‘onbewaard’ is, kan natuurlijk alleen worden gedaan na systematisch-bibliografisch onderzoek. Een verslag van een dergelijk onderzoek, zoals P.J. Verkruijsse: Mattheus Smallegange (1624-1710): Zeeuws historicus, genealoog en vertaler. Descriptieve persoonsbibliografie met een verantwoording van de gevolgde methode van partiële interne collatie. Nieuwkoop 1983 (Bibliotheca Bibliographica Neerlandica XVI), pp. 67-75 (= Geraadpleegde collecties) en pp. 76-7 (= Lijst van trefwoorden, waarop is gezocht in de alfabetische hoofdwoordencatalogi) dat voor zijn onderwerp publiceerde, ken ik niet voor Damman.

14 Louise E. van Wijk: ‘Het Album Amicorum van Bernardus Paludanus (Berend ten Broeke)’, in: Het Boek 29 (1948), pp. 265-286; ook verschenen met andere paginering in het: Gedenkboek [van de] Koninklijke Bibliotheek 1798-1948. 's-Gravenhage 1948, pp. 97-118; over de Emblemata van Damman resp. p. 271 en 103.

15 Vgl. F.W.T. Hunger: ‘Bernardus Paludanus (Berent ten Broecke 1550-1633), en zijn verzamelingen en zijn werk.’ In: Jan Huygen van Linschoten: Itinerario voyage ofte schipvaert van Jan Huygen van Linschoten naer Oost ofte Portugaels Indien 1579-1592, dl. 3, uitgeg. door C.P. Burger en F.W.T. Hunger ('s-Gravenhage 1934) [= Werken uitgegeven door de Linschoten-Vereeniging, dl. 39], pp. 249-268; F.W.T. Hunger: ‘Bernardus Paludanus’, In: NNBW 9 (1933), kols. 752-4 en H. Terpstra: ‘Paludanus’ In: Jan Huygen van Linschoten: Itinerario voyage ofte schipvaert van Jan Huygen van Linschoten naer Oost ofte Portugaels Indien 1579-1592, uitgeg. door H. Kern, 2de dr., herzien door H. Terpstra. Eerste stuk ('s-Gravenhage 1955) [= Werken uitgegeven door de Linschoten-Vereeniging, dl. 57], pp. LVI-LXIV.

16 Den Haag, Koninklijke Bibliotheek, Hs 133 M 63.

[p. 102]

de staten.¹⁷ Deze verschillen maken het mogelijk iets meer te weten te komen over de drukgeschiedenis van Damman's boekje.¹⁸

In de gravures staan met arabische cijfers de nummers 1 tot en met 32. In het album van Paludanus staan ze keurig op nummer, maar in Pers' embleemboek niet.¹⁹ Het volgende staatje bevat in de eerste kolom het nummer van de gravure, in de tweede kolom de bladzijde in het album van Paludanus, in de derde het romeinse nummer van het embleem in de bundel van Pers, en in de laatste de pagina, waarop de gravure bij Pers staat afgedrukt:

1	509r	-	Alr (= de titelpagina)
2	510r	III	A4v
3	511r	IV	Blv
4	512r	V	B2v
5	513r	II	A3v
6	514r	VII	B4v
7	515r	VI	B3v
8	516r	VIII	C1v
9	517r	IX	C2v
10	ontbreekt^20	X	C3v
11	518r	XI	C4v

Vanaf gravure nummer 11 is de volgorde regelmatig:

12-32

519-539r

XII-XXXII

D1v-11v

Embleem 29 is in de bundel van Pers foutief genummerd, namelijk XXXI in plaats van XXIX. Dat gravure nummer 5 door Pers als II op A3v is geplaatst, is gemakkelijk te verklaren: ‘Bellerophon valt van 't paerdt Pegasus.’ zo staat er in aansluiting op de titel van de bundel.

De verschillen tussen de staten zijn zeer informatief. Nummer 1 in het album van Paludanus bevat boven de voorstelling de gegraveerde naam ‘hadr. damman’ (zie afb. 1).²¹ We mogen hieruit afleiden dat deze Gentse geleerde inderdaad de auctor intellectualis is van de hele bundel. In gravure nummer 12 staat boven de voorstelling

17 Misschien is het niet overbodig om ter oriëntatie te verwijzen naar Arthur M. Hind: A history of engraving & etching from the 15th century to the year 1914. [Reprint]. New York [z.j.] (= ongewijzigde herdr. van de editie 1923); over het bijwerken van koperplaten, waardoor verschillende staten ontstaan, pp. 15-16. In de hier besproken gevallen gaat het om platen, waarvan waarschijnlijk een stuk is afgehaald.

18 Ik kan mij beperken tot de verschillen tussen de gravures, omdat het album amicorum geen afdrukken bevat van ander typografisch materiaal. Later in dit artikel schenk ik aandacht aan de vraag, of er exemplaren zijn geweest met teksten in boekdruk.

19 In geen enkele gepubliceerde beschrijving van het Bellerophon is de afwijkende volgorde van de gravures genoemd. Ton Harmsen wees mij erop, dat Roel van Straten, die een bijvakscriptie Nederlandse letterkunde schreef over de oorsprong van Pers' Bellerophon (1981), daarin wel de afwijkende volgorde besprak.

20 In het album ontbreekt het blad met gravure nummer 9 tussen de folia 517 en 518; de resten van het uitgescheurde blad zijn nog duidelijk waarneembaar.

21 Vgl. de formulering van Pers in het Bellerophon 1614, fol. I4v: ‘Register der Sinne-beelden H. Dammani.’

[p. 103]

Foto's op ware grootte van de gravures in het album amicorum van Paludanus, aanwezig in de Koninklijke Bibliotheek te 's-Gravenhage, Hs 133 M 63, resp. ff. 509r, 519r en 533r.

[p. 104]

de naam ‘iacobvs tayart.’ (zie afb. 2), die in de afdruk bij Pers ontbreekt. Gravure nummer 13 heeft een soortgelijke variant, namelijk de gegraveerde naam ‘anna tayarts’. De afdrukken van de nummers 16 en 17 zijn in Paludanus' album gemaakt van een grotere koperplaat dan in het Bellerophon. Evenals bij de hierboven genoemde gravures ziet het er naar uit, dat men een stuk van de koperplaat heeft afgehaald. Nummer 17 heeft als randschrift in de ovaal in beide bronnen ‘metellvs’. Uitsluitend in het album is bij nummer 26 in de bovenrand van de gravure de naam ‘iohann. metellvs seqvanvs’ te vinden (zie afb. 3). Ook bij gravure 29 is tekstverlies opgetreden: hier ontbreekt in de afdruk in het Bellerophon opmerkelijk genoeg het gegraveerde onderschrift: ‘Vltio diuina Machab. s. cap. 3.’ Roel van Straten identificeerde in zijn bijvakscriptie het monogram ADB in gravure nummer 9 van het Bellerophon als dat van de bekende zestiende-eeuwse graveur Abraham de Bruyn.²² In de afdruk van deze gravure in Paludanus' album is dit monogram eveneens duidelijk waarneembaar. De eerste en laatste gravure in beide bronnen bevatten de naam van de uitgever ‘Ioos de bosscher’. Vóór Pers moet dus deze prentuitgever een editie van Dammans embleemboek op de markt hebben gebracht.

De genoemde personen moeten bij één of meer vroegere uitgave(n) betrokken zijn. Wie zijn deze mensen en wat hebben zij gemeen? Allereerst schenk ik aandacht aan de ‘auctor’ Hadrianus of Adriaen Damman, over wie hierboven al iets is meegedeeld. Deze geleerde, geboren te Lemberge uit een aanzienlijk geslacht, heer van Bijsterveld en later ridder van Fairhill, vluchtte in de roerige jaren na de beeldenstorm naar Keulen. Het staat vast dat hij daar verbleef van 1574 tot en met 1577. Hij leerde er o.a. Jan van der Noot kennen. Na de instauratie van de Gentse calvinistische republiek keerde hij terug naar Gent. Daar bleef hij totdat de stad door Parma werd veroverd. Van 1586-1588 was hij buitengewoon hoogleraar in de ethica aan de Leidse universiteit. Vanaf 1588 tot 1594 verbleef hij in Duitsland en vervolgens tot aan zijn dood, mogelijk in 1608, in Schotland.²³ Deze Gentenaar heeft in zijn Keulse jaren meermalen met de

22 In de vakliteratuur is de naam van de graveur tot op heden niet genoemd. Roel van Straten was de eerste, die het monogram op de juiste wijze interpreteerde (vgl. noot 19). Het monogram van Abraham de Bruyn is bijvoorbeeld afgebeeld in A.J.J. Delen: Histoire de la gravure dans les anciens Pays-Bas & dans les provinces Belges des origines jusqu'à la fin du XVIIIe siècle. Deuxième partie: Le XVIe siècle. Paris 1934, p. 159.

23 Gegevens over Adriaen Damman zijn te vinden in het uitvoerige artikel van A.A. van Schelven: ‘Adrianus Damman’ In: NNBW 3 (1914), 273-276; vgl. ook J.G.C.A. Briels: ‘Biografische aantekeningen betreffende Zuidnederlandse onderwijskrachten in Noordnederland 1570-1630.’ In: Archief voor de geschiedenis van de Katholieke kerk in Nederland 15 (1973), p. 104. Dat hij in elk geval tussen 4 november 1575 en 17 maart 1577 verblijf hield te Keulen, blijkt uit de Handelingen van den kerkeraad der Nederlandsche gemeente te Keulen 1571-1591. Uitgeg. door H.Q. Janssen en J.J. van Toorenenbergen. Utrecht 1881 (= Werken der Marnix-Vereeniging, Serie I, dl. 3), pp. 85 en 104; zie ook R. van Roosbroeck: Emigranten. Nederlandse vluchtelingen in Duitsland 1550-1600. Leuven 1968, p. 145. Zie ook noot 28. John Landwehr: ‘De Gentse liefdesembleemdichters en D.P. Pers.’ In: Tijdschrift voor Nederlandse taal- en letterkunde 85 (1969), 104-119 schrijft op p. 108 dat Damman in 1608 is overleden. Helaas vermeldt hij niet, waar dit gegeven op berust. Over Damman en Van der Noots Keulse periode, Jan van der Noot: De ‘Poetiesche werken’. Analytische bibliografie en tekstuitgave met inleiding en verklarende aantekeningen, door W. Waterschoot, dl. 2 (Gent 1975), 16-17 en dl. 3 (Gent 1975), 14.

[p. 105]

graveur Abraham de Bruyn (ca. 1538-1587) samengewerkt.²⁴ Dat blijkt bijvoorbeeld uit twee prachtige plaatwerken, die in 1577 in Keulen zijn verschenen. Het eerste is een bundel gravures van klederdrachten, voorafgegaan door een inleidende tekst van Damman met de datering ‘Coloniae, CIƆ . IƆ . LXXVII IIX. Kalend. April.’ (dat is 21 maart 1577).²⁵ Het tweede is een even fraaie bundel met de kostuums van ruiters uit verschillende landen. Naast een lofdicht van Damman op het werk van Abraham de Bruyn bevat het boek een inleidende tekst, waarboven de namen staan van Hadrianus Damman uit Gent, de uitgever van het boek Jaspar Rutz uit Mechelen en de graveur Abraham de Bruyn uit Antwerpen met de datum: ‘Colon. CIƆ . IƆ . LXXVII. Idib. Iulij.’ (dat is 15 juli 1577).²⁶

Ook de andere personen uit de bundel hebben gedurende deze jaren in Keulen gewoond. ‘iacobvstayart’ of Jacob Tayaert, geboren in Axel, was een rijke advocaat in de Raad van Vlaanderen. In 1566 was hij betrokken bij de onderhandelingen tussen het calvinistische consistorie en de magistraat van Gent over de uitoefening van de calvinistische godsdienst. Op 15 juli 1567 werd hij door de Raad van Vlaanderen verbannen en werd zijn bezit verbeurd verklaard. Waarschijnlijk week hij uit naar Keulen. Pas in juli 1578 keerde hij terug naar Gent, waar hij een belangrijke rol speelde tijdens

24 Abraham de Bruyn, geboren in Antwerpen en overleden in 1587 te Keulen, was eerst werkzaam te Antwerpen (o.a. voor Plantijn), in 1570 te Breda en vervolgens in Keulen. Daar schijnt hij tot 1578 gebleven te zijn. Vanaf 1580 is hij weer terug in Antwerpen, waar hij tot in 1584 blijft. Daarna is hij weer naar Keulen getrokken; vgl. de biografische schets van Henry Hymans: ‘Abraham de Bruyn’, In: Allgemeines Lexikon der bildenden Künstler [...], begr. von Ulrich Thieme und Felix Becker, dl. 5 (Leipzig 1911), 153-4, A.J.J. Delen: Histoire de la gravure [...] Le XVIe siècle, 159-162 en F.W.H. Hollstein: Dutch and Flemish etchings engravings and woodculs ca. 1450-1700, Vol. 4 (Amsterdam [z.j.]), 4-10 (waarin de gravures in Dammans embleemboek overigens niet worden genoemd). Talrijke verwijzingen naar naslagwerken, waarin De Bruyn wordt behandeld, bevat IBN. Index bio-bibliographicus notorum hominum, edidit Jean-Pierre Lobies [...]. Pars C, dl. 25 (Osnabrück 1982), 14964. Een lijst van uitgaven van zijn werk vindt men in de Index Aureliensis, Prima Pars, dl. 5 (1974), pp. 400-401.

25 Omnium poene gentium imagines. Ubi oris totiusque corporis & vestium habitus, in ordinis cuiuscunque ac loci hominibus diligentissimé exprimuntur. Egit impensam I. Rutus, scalpsit Abrah. Bruynus his stijli auxilium attulit H. Damman [Keulen] CIƆ IƆ LXXVII. 2^o. Ik raadpleegde het exemplaar in de Herzog August Bibliothek te Wolfenbüttel, 35. 2 Geom. 2^o, waarvan alle gravures met de hand zijn ingekleurd.

26 Namelijk ‘Hadr. Damman Gandavus, Iaspar Rutus Mechliniens. Et Abrahamus Bruynus Antwerpianus S.D. Lectori.’ op de folia *2r-v in: Diversarum gentium armatura equestris. Ubi fere Europa Asiae atque Africae equitandi ratio propria expressa est. Abrahamus Bruijnus excude- [bat]. [Keulen: Jaspar Rutz, 1577]. Ik raadpleegde het exemplaar in de Herzog August Bibliothek te Wolfenbüttel, Hn 44. Over de prenthandelaar Jaspar (Gaspard) Rutz of Rutus, Anne Rouzet: Dictionnaire des imprimeurs, libraires et éditeurs des XVe et XVIe siècles dans les limites géographiques de la Belgique actuelle. Nieuwkoop 1975, 195-6.

[p. 106]

het calvinistische regime.²⁷ Ik neem aan dat ‘anna tayarts’ een bloedverwante van hem was.

Vervolgens is er de naam ‘metellvs’, die nogmaals voorkomt als ‘iohann. metellvs seqvanvs’. Het gaat in beide gevallen om de franse geleerde Jean Matal. Hij werd geboren in Poligny (Franche-Comté) rond 1520. De toevoeging ‘van de Sequanen’, één van de machtige volken in het oude Gallië tussen de Saône, Rhône en het Juragebergte, verwijst naar de streek waar hij vandaan komt. Matal studeerde rechten in Bologna en verbleef vervolgens in Florence, Venetië, Rome en in Engeland (1555). Daarna ging hij in Keulen wonen. Evenals Abraham Ortelius, met wie hij correspondeerde, hield hij zich als humanistisch geleerde bezig met o.a. geografie en oudheidkunde.²⁸

Met uitzondering van Joos de Bosscher hebben alle personen die in Dammans bundel voorkomen, gemeen dat zij gedurende de jaren 1574-1577 in Keulen verbleven. In dit toevluchtsoord voor vluchtelingen uit de Zuidelijke Nederlanden moet het boekje voor het eerst zijn uitgegeven.²⁹ Niets wijst er op, dat de Antwerpse prentuitgever Joos de Bosscher hierbij betrokken is geweest.³⁰ Dat gebeurde pas, toen vanaf 1580 Abraham de Bruyn terug was in Antwerpen. Hij moet de koperplaten, die hij in Keulen had vervaardigd, hebben meegenomen, want in 1581 bracht De Bosscher in Antwerpen een

27 V. Fris: ‘Notes pour servir à l'histoire des iconoclastes et des calvinistes à Gand de 1566 à 1568.’ In: Handelingen der Maatschappij van geschied- en oudheidkunde te Gent 9 (1909), V-XXX en 1-150, over Tayaert, pp. 84, 88 en vooral 137. A.L.E. Verheyden: Le conseil des troubles. Listes des condamnés (1567-1573). Bruxelles 1961, p. 382, no. 9.695. M. Delmotte: ‘Het Calvinisme in de verschillende bevolkingslagen te Gent (1566-1567).’ In: Tijdschrift voor geschiedenis 76 (1963), 145-176, met name 168 en 174. André Despretz: ‘De instauratie der Gentse Calvinistische Republiek (1577-1579).’ In: Handelingen der Maatschappij voor geschiedenis en oudheidkunde te Gent, Nieuwe reeks 17 (1963), 119-229, met name 159.

28 Gegevens over Matal heb ik ontleend aan het artikel in de Nouvelle biographie générale [...], publ. par MM. Firmin Didot frères, sous la direction de M. Hoefer, dl. 33 (Paris 1860), 225-6 en aan Anthony Hobson: ‘The iter italicum of Jean Matal.’ In: Studies in the book trade in honour of Graham Pollard. Oxford 1975, 33-61 (p. 47 over Matal in Keulen). Brieven van Johannes Metellus aan Abraham Ortelius van 21 october 1575 en 29 december 1580 zijn uitgegeven door J.H. Hessels in de briefwisseling van Ortelius, Cantabrigiae 1887, Nos. 60 en 101. De inscriptie van ‘Joannes Metellus Sequanus’ in het album amicorum van Abraham Ortelius dateert van 21 september 1575 uit Keulen en ook ‘Hadrianus Damman Gandavus’ schreef te Keulen in Ortelius' album; zie Abraham Ortelius Album amicorum. Edition facsimile avec notes et traduction par Jean Puraye [...] In: De gulden passer 45 (1967) en 46 (1968), 1-99.

29 Dat de serie kopergravures van Keulse oorsprong is, werd reeds eerder vermoed door Prof. Dr. K. Porteman (brief aan mij d.d. 5 nov. 1979) en door de student Roel van Straten in zijn bijvakscriptie over de oorsprong van Pers' Bellerophon (1981).

30 Evenals de literatuurhistorici hebben ook de kunsthistorici tot op heden niet of nauwelijks aandacht gehad voor de uitgevers van en de handelaren in prenten. ‘Afgezien van de belangrijke uitgever H. Cock en later zijn weduwe in Antwerpen, is er weinig onderzoek verricht naar de rol en de betekenis van de uitgever in de 16de- en 17de-eeuwse prentkunst.’ schrijven J. Braat, J.P. Filedt Kok, J.H. Hofenk de Graaff en P. Poldervaart: ‘Restauratie, conservatie en onderzoek van de op Nova Zembla gevonden zestiende-eeuwse prenten’, In: Bulletin van het Rijksmuseum 28 (1980), 43-79, met name 68-69. Belangrijke gegevens publiceerde I.H. van Eeghen: ‘Cornelis Claesz en Joost (de) Bosscher op Nova Zembla.’ In: Amstelodamum 67 (1980), 134-8.

[p. 107]

nieuwe uitgave op de markt van zijn Imagines gentium. In hetzelfde jaar verschenen bij deze uitgever nog 18 bladen met kostuums van kerkelijke hoogwaardigheidsbekleders, eveneens gegraveerd door Abraham de Bruyn.³¹ Tot of tot en met 1584 verbleven graveur en uitgever in Antwerpen. Mogelijk is De Bruyn daarna teruggegaan naar Keulen. De Bosscher is in elk geval naar Amsterdam getrokken, waar hij op 9 december 1587 het poorterschap kocht. Hij overleed er in 1591.

De uitgave, waarvan een exemplaar bewaard is in het album amicorum van Paludanus, bevat geen plaats of jaar van uitgave. Onder gravure nummer 24 op folium 531r is een inscriptie te vinden uit 1593, zodat het boekje voor die datum gedrukt moet zijn. Omdat de Keulse plaatwerken van Abraham de Bruyn zijn uitgegeven door Jaspar Rutz, moeten we hier te maken hebben met een Antwerpse druk uit de jaren 1580-1584 of met een Amsterdamse uit de jaren ca. 1587-1591. De namen op de gravures wijzen m.i. op Antwerpen als plaats van uitgave. Deze kunnen immers nog wel een zin of functie hebben gehad voor de intellectuele elite van Antwerpen in genoemde jaren, maar nauwelijks voor Amsterdamse kopers.³²

In het album amicorum van Paludanus staan alleen maar de gravures van Dammans bundel en geen bijschriften in boekdruk. In de zestiende eeuw gebruikte men vaak embleemboeken, al of niet doorschoten met blanco bladen, als alba amicorum. Sommige werden zelfs apart voor dat doel gedrukt.³³ Het is denkbaar, dat de oorspronkelijke functie van Dammans gravurebundel geen andere is geweest, dan om te dienen als album amicorum in de kringen van de Keulse ‘vreemdelingen’. In dat geval

31 Thieme-Becker, a.w. (zie noot 24), dl. 5, pp, 153-4.

32 Joos de Bosscher is voor zover bekend nooit als uitgever in Keulen werkzaam geweest. Vóór de embleembundel van Damman bevinden zich in het album van Paludanus op de folia 497-504 acht opgeplakte kostuumplaatjes, die volgens Louise E. van Wijk (noot 14), p. 271, resp. p. 103 geknipt zijn uit een boek van Abraham de Bruyn, dat in 1581 in Antwerpen is uitgegeven. Als De Bosscher het boekje ooit in Amsterdam heeft uitgegeven, dan acht ik het waarschijnlijk, dat hij eerst de koperplaten heeft laten veranderen.

33 Vgl. b.v. Max Rosenheim: ‘The Album amicorum.’ In: Archaeologia or miscellaneous tracts relating to antiquity 62 (1910), 251-308, met name p. 253; Carsten-Peter Warncke: ‘Über emblematische Stammbücher.’ In: Stammbücher als kunsthistorische Quellen. Herausgegeben von Jörg-Ulrich Fechner. München 1981 (= Wolfenbütteler Forschungen, Bd. 11), pp. 197-225 en Wolfgang Klose: ‘Stammbücher - eine kulturhistorische Betrachtung.’ In: Bibliothek und Wissenschaft 16 (1982), 41-67, met name 45-6. Ik dank deze literatuurverwijzingen aan drs. C.A.J. Thomassen. K. Porteman wees mij erop dat embleembundels ook konden fungeren als een soort (geprivatiseerde) geschenkboeken; hij gaf hiervan enkele voorbeelden in zijn uitgave van P.C. Hooft, C.G. Plemp en R.J. de Nerée: Emblemata amatoria, Afbeeldinghen van minne, Emblemes d'amour (Amsterdam 1611). Ingeleid, uitgegeven en toegelicht door K. Porteman met een vertaling van de Latijnse disticha door A. Welkenhuysen. Leiden 1983 (= Nijhoffs Nederlandse klassieken), pp. 25-28.

[p. 108]

ontbreken er dus geen Latijnse bijschriften van Damman, maar zijn de blanco pagina's en het vele wit bestemd voor de inscripties.³⁴

Na zijn vertrek uit Antwerpen heeft De Bosscher ook in Amsterdam een prenthandel van aanzienlijke omvang gehad. Het adres van deze uitgever staat op het merendeel van de prenten, die door Willem Barentsz in 1596 op zijn ontdekkingstocht vanuit Amsterdam zijn meegenomen en die na eeuwen in het ijs van Nova Zembla zijn teruggevonden.³⁵ Na zijn dood in 1591 moet zijn bezit aan prenten en koperplaten in andere handen zijn overgegaan. De belangrijke Amsterdamse boekverkoper Cornelis Claesz (ca. 1546-1609) heeft hiervan een flinke hoeveelheid gekocht. Uit een unieke magazijncatalogus van gravures en kaarten uit 1609 blijkt, dat hij op grote schaal in prenten handelde.³⁶ Deze catalogus levert het bewijs, dat Ciaesz in 1609 eigenaar was van de koperplaten van Dammans bundel. Op de titelpagina is namelijk gravure nummer 27 afgedrukt: ‘Dulcia mixta malis’ (door Pers in 1614 weergegeven als ‘'T soete is by 't suyre ghemenght.’)³⁷ Of Cornelis Claesz de platen ooit zelf voor een uitgave heeft gebruikt, is niet bekend. In de boekhandelscatalogi, die van hem zijn overgeleverd, heb ik geen titelbeschrijving gevonden die op Dammans embleembundel zou kunnen slaan.³⁸

Tijdens zijn leven was Cornelis Claesz de centrale figuur in de Amsterdamse boekhandel. Als uitgever heeft hij de grondslag gelegd voor de roem van Amsterdam als boekenstad, als centrum van de productie van reisverhalen, kaarten en atlassen en van Nederlandstalige werken. Na zijn dood in mei 1609 werd zijn bezit in het openbaar geveild. De verkoop van het grote fonds, de magazijnvoorraden, het papier en perkament, de prenten en de koperplaten, was voor de handelaren een belangrijke

34 Het is vanzelfsprekend niet mogelijk om te bepalen of er ooit uitgaven zijn verschenen met Latijnse bijschriften in boekdruk van Hadrianus Damman, zolang er nog nooit systematisch naar deze bundel is gezocht. Toch is het niet zinloos om de mogelijkheid te opperen, omdat een filoloog er bij het uitstippelen van zijn zoekweg rekening mee kan houden. Drukwerken, die opgenomen zijn in handschriftelijke bronnen (zoals alba amicorum), zijn vaak niet beschreven in catalogi van gedrukte boeken en omgekeerd zijn handschriftelijke notities of toevoegingen in gedrukte boeken vaak niet geregistreerd in catalogi van handschriften. Met de kennis, die nu beschikbaar is, ligt het voor de hand het systematisch-bibliografisch onderzoek te beginnen in de Westduitse bibliotheken, archieven en prentenkabinetten. Daarbij kunnen naast Damman nu ook Bruyn, resp. De Bruyn op de vaste lijst van trefwoorden voor de alfabetische hoofdwoordencatalogi geplaatst worden. Rutz, Rutius, Bosscher, De Bosscher, Claesz en Nicolai kunnen gebruikt worden als trefwoorden in drukkerscatalogi binnen de steden Keulen, Antwerpen en Amsterdam.

35 J. Braat e.a. in: Bulletin van het Rijksmuseum 28 (1980), p. 69.

36 Vgl. mijn artikel in Quaerendo 10 (1980), met name pp. 11-16.

37 Citaat uit Pers' Bellerophon 1614, fol. 14v. Een afbeelding van de titelpagina van de prentcatalogus uit 1609 vindt men in Quaerendo 10 (1980), p. 12. Het is mijns inziens ondenkbaar dat Cornelis Claesz, alleen maar omdat hij even een plaatje nodig had om zijn gelegenheidsdrukwerkje mee te versieren, een koperplaat van een andere eigenaar te leen gevraagd heeft.

38 Het betreft hier drie magazijncatalogi uit 1604, een magazijncatalogus met Latijnse boeken uit 1608, één met Duitstalige uit 1608 of 1609, een magazijncatalogus met boeken in het Frans, Italiaans en Spaans uit 1609 en een veilingcatalogus met boeken in het Nederlands uit 1610; vgl. Quaerendo 10 (1980), 7-16 en Quaerendo 12 (1982), 110-111.

[p. 109]

gebeurtenis.³⁹ Het bood een jongere generatie de mogelijkheid om onder gunstige betalingsvoorwaarden interessante partijen boeken te kopen.⁴⁰ Ook konden zij nu in het bezit komen van series koperplaten, die hen in staat stelden nieuwe versies van veelgevraagde werken uit te geven. Willem Jansz Blaeu moet toen de platen hebben verworven van Guicciardini's bekende beschrijving van de Nederlanden⁴¹ en Dirck Pietersz Pers, die het bedrijf van Cornelis Claesz als oudleerling goed kende, moet in 1609 of 1610 de platen van de embleembundel hebben gekocht.

Hiermee is de vraag beantwoord hoe Pers aan het basismateriaal voor zijn Bellerophon is gekomen. De aankoop van de koperplaten was voor hem aanleiding een embleemboek met Nederlandse teksten te schrijven. Hij wist dat er voor dit soort boeken voldoende belangstelling was. Onderzoek zal moeten uitwijzen welke bronnen hij bij het schrijven heeft gebruikt en of zich hieronder mogelijk een exemplaar heeft bevonden van Dammans bundel met Latijnse bijschriften. In elk geval staat vast dat met het Bellerophon of lust tot wysheyd de prenten onder ogen zijn gekomen van een veel grotere en ook anders samengestelde groep beschouwers. Ontstaan in de kring van Zuidnederlandse vluchtelingen te Keulen en bedoeld voor een kleine intellectuele elite, groeide de bundel in de vormgeving van Dirck Pietersz Pers uit tot één van de meest succesvolle boeken van Hollands zeventiende eeuw.

39 Over de boekverkoper Cornelis Claesz en de veiling van zijn bezit: Quaerendo 10 (1980), pp. 7-8 en de daar genoemde literatuur, Bert van Selm: ‘Ridders te Amsterdam in de 'Vroege Renaissance'. Enkele aspecten van de catalogus van de magazijnveiling van Cornelis Claesz in 1610, ofwel Literatuurgeschiedenis als geschiedenis van de boekhandel.’ In: De letter doet de geest leven. Bundel opstellen aangeboden aan Max de Haan bij zijn afscheid van de Rijksuniversiteit te Leiden. Leiden 1980, 102-125 en Quaerendo 12 (1982), 110-111.

40 I.H. van Eeghen: De Amsterdamse boekhandel 1680-1725, dl. V¹ (Amsterdam 1978), 76 vlg. en 256 vlgg.

41 H. de la Fontaine Verwey: Uit de wereld van het boek. II. Drukkers, liefhebbers en piraten in de zeventiende eeuw. Amsterdam 1976, p. 24.