De Nieuwe Taalgids. Jaargang 77

(1984)– [tijdschrift] Nieuwe Taalgids, De– rechtenstatus

Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Voor een prof is ie vrij dom

P.C. Paardekooper

0. Inleiding

Het gaat hier om voor een prof. Dat syntagma is beperkt (zo is bv. voor paradigmaloos), en beperkend:

a: het ond. kan bv. niet die docenten zijn:

[voor een prof]

(zijn)

(die docenten)

[vrij dom]

(uitg.)

Voor een prof heeft dus een hele sterke band met het ond.

b. ook met een onmisbaar bwbn(-patroon) heeft het een band; vgl. bv. voorbeeldparen als:

[voor een prof]	(is)	(het)	[een vrij domme man]
[voor een prof]	(is)	(het)	[een man]	(uitg.)

Het bwbn-patroon kan dus zinsdeel of zinsdeelstuk zijn, maar even goed ook zinsdeelstukdeel enz.; vgl. bv. vrij onzorgvuldig(e) in:

[voor een prof]	(is)	(het)	[iemand die vrij onzorgvuldig werkt ]
[voor een prof]	(is)	(het)	[iemand die een vrij onzorgvuldige manier van werken heeft]

Dat verschijnsel is vrij zeldzaam: tot dusver zijn we het enkel nog maar tegengekomen bij een ondertype van het mv:

De band tussen voor een prof en het bwbn-patroon blijkt bovendien nog uit het feit dat een vergr. en een overtr. trap hier vrijwel onmogelijk zijn:

Met die vormbeperking hangt een betekenis-beperking samen; voor een prof betekent ‘altans vergeleken met andere profs’.

Ons syntagma gaat uit van een vooronderstelling (‘profs zijn natuurlijk knap’); zo krijg je niet per se een tegenstelling, maar wel een vergelijkings-element; met zelfs bv.:

[zelfs voor een prof] (is) (ie) [erg knap]

1. Buitenbouw, syntagmatiek van voor een prof

a. Zn-patroondeel kan het zelfs met een daadwoordGa naar voetnoot2 (bv. werken) nauwelijks zijn:

(dat harde werken voor een prof) (is) [opmerkelijk]

(uitg.)

b. Bwbn-patroondeel noem ik het liever niet, omdat de eenzinsdeelproef m.i. een negatief resultaat geeft:

In bezorgd voor z'n ouders, lief voor z'n kinderen enz. hebben we andere types, want hier ontbreekt elke ond.-beperking:

Ook in groot voor je leeftijd of koud voor de tijd van het jaar hebben een ander type want dat zijn halfvaste uitdrukkingen:

In groot voor je leeftijd geeft je wel de persoon aan van het ond. (en bij z'n/d'r bovendien sekse); ook het ontbreken van groter/het grootst, resp. kouder/het koudst wijst op verwantschap, net als de semantische overeenkomst: ‘vergeleken met leeftijdgenoten’, ‘vergeleken met andere maanden december enz.’

Een speciaal verwant geval is nog de halfvaste uitdrukking voor jouw doen:

Opnieuw beperkt jouw het ond. in persoon (bij zijn/haar bovendien in sekse) en opnieuw ook zijn iets ijveriger en het ijverigst uitg. - Doen is hier helemaal par.-loos.

1.1. Zinsplaatsen

Voor een prof heeft dezelfde plaatsmogelijkheden als als prof: als aanloop is het vrijwel uitg., en verder kent het de gebruikelijke plaatsen: △, deel van de middengroep en deel van de uitloop:

In de voorlaatste zin staat mijns inziens als bw bep. tussen voor een prof en het lid vrij dom van de niet-ww eindgroep. Dat bewijst duidelijk dat ons syntagma geen deel van die groep is, in tegenstelling tot sommige andere - wél moeilijk misbare - ondertypes van de bvg, bv. tot officier bij benoemen, bevorderen enz. die overigens ook uitloop kunnen zijn (net als voor een prof):

(hij) (is) sister {bevorderd} [tot officier]

1.2. Zinstypes

a. In de beperkte wijs heeft ons type beperkingen, al zijn de vra. en de voorw wijs wél mogelijk:

Daarentegen zijn de pv-geb. en de wens. wijs hier uitg.:

Ook de ow-geb. wijs en het verwante type met laten geven geen mogelijkheden:

b. In hoofdzinnen met als past ons type ook niet:

c. In bijzinnen met voor- en met achter-pv zijn er weinig beperkingen bij logisch-verbindende vw's:

Bij gramm.-verbindende vw's:

(het) (is) [de vraag] (of ie voor zo 'n rijke man wel	erg zuinig is)
(het) (is) [een feit] (dat ie voor zo'n rijke man	erg zuinig is)

d. Vanwege de band met het ond. kan ons type problemen opleveren in om-zinnen:

Zonder die bvg lopen al die zinnen heel vlot. Ook zijn alle pendanten bij de ‘normale’

zinnen mét bvg probleemloos:

Ook kun je - bv. naast de middelste zin - zeggen:

De onmisbare bw bep. moet dus in elk geval geen om-zinsdeel zijn, en de bvg moet hier deel zijn van de zin die een echt ond. heeft (niet van die met het schim-ond. dus).- Nu geven om-zinnen met een logisch-verb. vw wél mogelijkheden:

In het laatste drietal zinnen is er een samenhang met een modaal element: de mogelijke om-zinnen betekenen ‘werkelijkheid’, de onmogelijke ‘onwerkelijkheid’.

De drie zinnen met gramm.-verb. om (ond., vv en lv) laten andere belemmeringen zien. In de eerste (het valt niet mee...)is het schim-ond. ‘iedereen’, en iedereen kan niet bij de kategorie ‘een luie jongen’ horen:

Een apart onderzoek moet uitmaken of semantische oorzaken de twee andere om-zinnen onmogelijk maken.

1.3. Verbanden met andere zinsdelen

1.3.1. Met ond. of hulpww-lv

A. In zinnen zonder vinden of laten als hulpww van de ow beperkt voor een prof per se het ond. in getal (bij de derde pers. ev bovendien in sekse):

Die beperkingen zijn waarschijnlijk gelijk aan die bij de niet-ww rest in:

(die vrouw

(is)

[werkster]

Dat is trouwens de semantische implikatie van voor een werkster enz. Werkster noemt altijd een kategorie waarbinnen het ond. hoort. Dat ond. heeft op zichzelf beperkingen. In het par. die/dat is een erg zeldzaam en geen uitg.:

[voor een insekt]	(is)	( een libel)	[tamelijk groot]
[voor een insekt]	(is)	(geen libel)	[tamelijk groot]	(uitg.)

Zo'n is mogelijk, wat voor een is erg zeldzaam; verreweg het frekwenst zijn die/dat, deze/dit, de/het en de bez. vn's - Een getalsond. is per se uitg.:

B. In zinnen met vinden of laten als hulpww van de ow beperkt voor een prof per se het hulpww-lv op een soortgelijke manier:

Bij horen, zien en voelen als hulpww van de ow kan voor een prof nauwelijks een band met het ond. hebben:

Wel kan dat met het hulpww-lv:

C. Problemen met ond.-zinnen

Bij ond.-zinnen met wie of wat zijn er geen moeilijkheden:

(wie erg ijverig is)	(kan)	[het]	[voor een gewone mavo-leerling]	[heel ver]	[schoppen]
(wat daar ligt)	(is)	[voor een stuk tropisch hout]	[biezonder zacht]

Bij dat/of zie ik evenwel nauwelijks mogelijkheden:

1.3.2. Met ww-soorten

In beginsel zijn er geen uitgesloten kombinaties van hulp- en hoofdww:

Meestal slaat voor een prof op de hele ww-groep + sommige bw bep.:

Kleine hummels moeten niet te lang opblijven, maar wel mogen ze lang op willen blijven!

Vanzelfsprekend zijn er bij onpers, ww's geen mogelijkheden:

1.3.3. Het bwbn-patroon als zinsdeel, zinsdeelstuk enz.

Bijna altijd is een bwbn-patroon onmisbaar:

Als zinsdeel kan dat bwbn-patroon (zoals altijd) bw bep. of niet-ww rest zijn, als zinsdeelstuk enz. kan het voorkomen binnen het lv, mv, de niet-ww rest en de bw bep., niet binnen het ond.:

In plaats van zo'n bwbn-patroon kan ook het onuitbreidbare bwbn echt(e), samen met bepaalde zn's niet-ww rest zijn:

Met een echte slager, een echte melkboer enz. (‘beroepen’) kan ik hier geen enkel voorbeeld vinden; de mogelijke zn's betekenen ‘in sterke mate een eigenschap hebbend’: pestkop is ‘in sterke mate pesterig zijnd’, deugniet ‘in sterke mate ondeugend zijnd’ enz.

1.3.3.1. Binnenboitw van dat bwbn-patroon

Binnen de bekende beperking (niet-ww rest: Bekn. 4.4.1.1.) kunnen er binnen het bwbn-patroon speciale nabep. staan:

[voor een pedagoog]	(was)	(ie)	[niet gek op kinderen]
[voor een SS-er]	(was)	(ie)	[klein van stuk]

Ook bij de andere ‘bw’ nabep. en bij de ‘bw’ voorbep. zie ik geen beperkingen. - Bij de paradigmatiek is het anders: de vergr. en de echte overtr. trap zijn bijna nooit mogelijk:

Samen met een hele beperkte als-groep zou ik me een geval als het volgende met vergr. trap voor kunnen stellen:

Als-groepen bij een stell, trap zijn vrijwel uitg.:

[voor een marktkoopman]	(is)	(ie)	[zo handig als de pest]	(‘erg handig’, ± vaste uitdr.)
[voor een marktkoopman]	(is)	(ie)	[zo handig als z'n broer]	(uitg.: échte vergelijking)

Stell, trappen die in beginsel geen voorbep. kennen, lijken me meestal uitg. in verbinding met ons syntagma:

Een ‘bw’ bep. is meestal moeilijk misbaar, maar toch zijn gevallen denkbaar als:

2. Buitenbouw, paradigmatiek van voor een prof

Nevenschikking is zoals bekend de syntagmatische vertaling van de paradigmatiek buitenbouw; op dit punt kent voor een prof erg weinig mogelijkheden. Geen problemen zijn er met de halfvaste syntagma's met in aanmerking genomen en met gezien ...:

[voor een jongen van 15 jaar, en de lengte van z'n ouders in aanmerking genomen]	(is)	(ie)
	[klein]
[, en gezien de lengte van z'n ouders]	(is)	(ie)
	[klein]

Geen ABN lijkt me de nevenschikking met een gewone als-zin:

[voor een jongen van 15 jaar en als je delengte van z'n ouders in aanmerking neemt]

...(uitg.)

Twijfelachtig is de nevenschikking met het type als kapper:

[voor een jonge vent en als goedbetaalde trainer]	(presteert)	(ie)	te weinig	(?)
[voor een grote werkgever en als VVD-lid]	(was)	(ie)	[erg sociaal]

3. Binnenbouw, syntagmatiek van voor een prof

Een kopbep. is mogelijk (ook, zelfs, zéker), een vzaz niet (voor is par.-loos en je kunt het die naam dus nauwelijks of niet geven), maar voor de rest zie ik weinig syntagmatische beperkingen, afgezien dan van hoofdtw's en verwante elementen (hoeveelheids-aanduiders):

[voor drie kinderen]	(is)	(dat gezin)	[niet groot]	(uitg.)
[voor drie kisten sinaasappels]	(is)	(die stapel)	[vrij laag]	(?)

Een schat van een kind is als type een mogelijke variant:

[voor zo'n schat van een kind] (is) (ze) [weinig verwend]

4. Binnenbouw, paradigmatiek van voor een prof

4.1. Voor

We hebben al op z'n par.-loosheid gewezen; als is zeker geen par.-genoot omdat je hier moeilijk als een prof kunt zeggen; wél als prof of als een prof van 28 jaar. In het laatste geval krijg je:

[voor een prof van 28 jaar]	(was)	(ie)	[erg goed]
[als een prof van 28 jaar]	...			(liever: als prof van 28 jaar)

Hier zijn als en voor dus wél par.-genoten.

Het betekenisverschil blijft dat voor het behoren bij een kategorie aanduidt, en als een individuele hoedanigheid.

4.2. Een

Een onbeklemtoonbaar zo'n kan zonder eigen nabep. voorkomen (als het zn wél een nabep. heeft):

[voor zo'n jongen als jij]	(is)	(Jan)	[erg flink]	(uitg.; als jij is nabep. bij zo'n)
[voor zo'n jongen van 15]	(is)	(Jan)	[erg flink]	(van 15 is nabep. bij jongen)

(Iets anders is natuurlijk:

[voor zo'n jonge jongen] (is) (Jan) [erg zelfstandig]

Hier is zo'n ‘bw’ voorbep. bij jonge.)

Het nul-lv als pendant van een is zeldzaam, maar mogelijk; zulke lijkt me vrijwel uit.:

[voor - jongens van 15]	(zijn)	(Jan en Piet)	[erg flink]
[voor zulke jongens van 15]	(zijn)	(Jan en Piet)	[erg flink]	(vrijwel uitg.)

In 1 hebben we gesproken over de verwante types:

Je en de zijn dus geen par.-genoten van een.

Andere mogelijkheden zie ik niet.

4.3. Derde

Hier zijn m.i. geen beperkingen:

Omdat de, die enz. evenwel uitg. zijn, kunnen die hele frekwente begeleiders van rangtw's ook hier niet voorkomen.

4.4. Hele kleine

De echte overtr. trap is om diezelfde reden eveneens uitg.;de onechte bestaat hier wél,

net als de steil.; te + stell. trap is mogelijk, maar zeldzaam:

De vergr. trap is op z'n minst erg zeldzaam:

4.5. Pas geslaagde, ijzeren, Russische enz.

Bij de overblijvende bn's zie ik geen beperkingen:

4.6. Prof

De meeste eigennamen zijn hier uitg.:

Het gaat hier m.i. om eigennamen die geen een of zo'n kunnen krijgen (‘individualiserende’). Voor een Ford, voor een Jantje (‘matroos’) e.d. geven inderdaad geen problemen.

Stof-zn's gaan hier ook prima, al lijkt een bv bep. erbij onmisbaar:

Misschien is dit het enigste geval waarin een misbaar is, al blijft de mogelijkheid van een nul-lw hier bestaan. Ik laat die zaak nu rusten.

Meervoudige zn's zijn mogelijk, maar zeldzaam:

Het zn is bijna onweglaatbaar; hoogstens in samentrekkingen:

4.7. Nabep.

In beginsel zijn bijna alle types mogelijk:

In 2.3.2 hebben we gezien dat zo'n geen afgesplitste nabep. kan krijgen van het type als jij, als Jan (‘individualiserend’):

Datzelfde geldt voor als Jan of zoals Jan, als nabep. bij jongen:

Die beperking hangt samen met een soortgelijke in het par. prof: individualiserende eigennamen bleken daar onmogelijk (4.6).

4.8 Versmeltingen

4.8.1. Vn's

Vrijwel geen enkel vn is hier mogelijk:

Onder de onbep. vn's zijn hoogstens iemand en iets mogelijk, en dan nog alleen samen met een bep.:

[voor niks	] (ziet) (dat program)	[erj] [netjes] [uit] (uitg.)
[voor iets wal je meteen weggooit	] (ziet) (dat program)	[er] [netjes] [uit]
[voor iets met een zwak fundament	] (houdt) (dat gebouw)	[het] [lang] [uit]
[voor iets	] (houdt) (dat gebouw)	[het] [lang] [uit] (uitg.)

Toevoeging van moois geeft voor mijn taalgevoel de volgende resultaten:

[voor	iets moois	] (trekt) (dat gebouw) maar weinig kijkers (uitg.)
[voor zo	iets moois	] (trekt) (dat gebouw) maar weinig kijkers
[voor	iets heel moois	] (trekt) (dat gebouw) maar weinig kijkers

Bij iets moois moet dus blijkbaar nog een voorbep. komen.

4.8.2. Vn-bw's

Hier zijn vrijwel geen mogelijkheden:

5. Besluit

5.1. Semantiek van het geheel

Het gaat om een vergelijking tussen een lid van een kategorie (bv. ie) en die kategorie als geheel (bv. de proffen), meestal op één punt (bv. de dom-heid). De spreker geeft een oordeel over die verhouding. Anders gezegd: iemand of iets is of doet iets wat naar het oordeel van de spreker zó is, altans als je het vergelijkt met wat normaal is binnen een kategorie waartoe die iemand of dat iets behoort.

Daarmee hangt de onmogelijkheid samen van een echte vergr. trap: je kunt zeggen:

[voor een prof] (is) (ie) [vrij dom]

(hij) (is) [prof en dommer als de meeste andere profs]

Maar niet:

[voor een prof] (is) (ie) [dommer als de meeste andere profs] (uitg.)

Meestal duidt het bwbn het tegengestelde aan van een eigenschap die je a priori verwacht van de kategorie; in de andere gevallen (meestal van zelfs voorzien) is het die eigenschap zelf:

[voor een prof]	(is)	(ie)	[erg dom]
[zelfs voor een prof]	(is)	(ie)	[erg intelligent]

Ons syntagma deelt dus drie dingen mee:

1.	hij is prof;
2.	proffen zijn het tegengestelde van dom (zoals bekend);
3.	hij is vergeleken met de andere proffen erg dom, resp. (zelfs) erg intelligent.

De onmogelijkheid van een echte overtr. trap hangt samen met het relativerende van ons syntagma; dat blijkt o.a. ook uit de sterke behoefte aan een voorbep. binnen het bwbn-patroon (erg, vrij enz.).

5.2. Een vergelijking met ze loopt mij een beetje ál te langzaam

Dat een syntagma (bv. voor een prof) bijna altijd behoefte heeft aan de aanwezigheid van een bwbn-patroon ergens in de zin, is een vrij uniek verschijnsel. Ik ken maar één ander voorbeeld daarvan, nl. het type mij uit de zin hier vlak voor: een soort mv dat eveneens een bwbn-patroon nodig heeft. Ik heb het besproken in de Beknopte (2.12.1.1.2).

Ik zet alle overeenkomsten tussen voor een prof en mij bij mekaar:

1.	met het (bijna) onmisbare bwbn-patroon vormen onze syntagma's net niet één zinsdeel;
2.	dat bwbn-patroon kan zinsdeel zijn, maar ook zinsdeelstuk, zinsdeelstukdeel enz.;
3.	dat bwbn-patroon kan niet binnen het ond. staan;
4.	een echte vergr. en overtr. trap zijn daarin uitg.;
5.	in de geb. en de wens. wijs zijn de twee syntagma's uitg.;
6.	in sommige, resp. alle om-zinstypes zijn ze uitg.;
7.	het betekenis-element ‘beperking’, resp. ‘altans binnen de proffen-kategorie’ en ‘wat mij betreft’.

Een duidelijk verschil is: voor een prof noemt per se een kategorie van het ond. of lv, mij mag daarentegen juist niet identiek zijn'met het ond. De twee types zijn dan ook makkelijk te kombineren:

[voor een klein kind] (is) (jullie Keesje) mij [een beetje ál te brutaal]

Kortrijk, 7-11-82.

Saverijstraat 5

voetnoot1: Vgl. Beknopte ABN-syntaksis⁶ 2.12.1.2.2.

voetnoot2: Een benaderende definitie van het begrip daadwoord is: zn dat je gelijktijdig kunt verbinden met twee bepalingen met een persoonswoord als kern. Een persoonswoord is een verzamelnaam voor pers., bez., wkd. en wkg. vn. Een voorbeeld is:
m'n bestraffing door jou
immers: bestraffing heeft hier twee bv. bep. met een persoonswoord als kern: m'n en jou. Vgl. ook NT 74.43vv en NT 74.206vv.