De Nieuwe Taalgids. Jaargang 75

[p. 418]

Orlof, vrauwe, ende ic moet gaen!
Lied 108 uit het Gruuthuse-handschrift

Jos Houtsma

De liederen uit het Gruuthuse-handschrift¹ zijn, zoals zoveel middeleeuwse lyriek, typische ‘vormkunst’. Het is niet goed mogelijk ze op hun waarde te schatten, zonder grondige aandacht voor het vaak verbluffende vakmanschap waarmee ze in de ingewikkeldste vormen zijn gegoten. Er valt wat dat betreft nog veel te doen. Met bestudering van de rijmkunst en de metriek van de Gruuthuse-liederen moet nog bijna een begin worden gemaakt. De strofenbouw, die zo Frans aandoet, en toch zo duidelijk een eigen karakter heeft, is nog nauwelijks onderzocht.

Studie van de vorm van de Gruuthuse-liederen is een zaak van nauwkeurig observeren en zorgvuldig vergelijken. En wie zich daar mee bezig houdt, komt soms voor verrassende problemen te staan. Ik wil in dit artikeltje zo'n probleem ter discussie stellen.

B.H. Erné komt de verdienste toe als eerste te hebben gezien dat een groot aantal van de Gruuthuse-liederen de rondeelvorm heeft.² In zijn lijstje van rondelen in het handschrift ontbreekt lied 108. C.W.H. Lindenburg³ meent echter dat dit lied wel degelijk overeenkomsten heeft met de rondeelvorm.

Laten we het eens bekijken.

Orlof, vrauwe, ende ic moet gaen!
Al wil ich bliven, ic en mach.
Dies moet de hertze mijn ontfaen
Groot verlanghen nacht ende dach.
Nochtan so gheift mi goet verdrach
Tverwaren dijnre eerlicheit.
Adieu, mijn hoochste vroylicheit!

Al scheidic, lief, int sien van dir,
Herte no zin ne blijft bi mir.
Dan can di ummer niet ontvlien.
Adieu, ic sal u varinc zien!

Niet langher dan ich bi dir bin,
Sone es mijn herte in mijn bedwanc.
Daer toe so es mijn moet, mijn zin
Al dijn, ende blijft mijn leven lanc.
Het dient al, vrauwe, om dinen danc,

1 Ik heb 108 bestudeerd in Liederen en gedichten uit het Gruuthuse-handschrift. Uitgeg. (...) door K. Heeroma, met medew. van C.W.H. Lindenburg. Eerste deel. Leiden, 1966. Ik citeer 108 naar deze uitgave, blz. 463.

2 B.H. Erné. ‘Rondeelliederen in het handschrift van Gruythuyse.’ In: Bundel opstellen van oudleerlingen, aangeboden aan prof. dr. C.G.N. de Vooys. Groningen etc. 1940, blz. 138.

3 In zijn commentaar bij lied 108.

[p. 419]

 

Ghedochte, redene ende besceit.

 

Adieu, mijn hoochste vroilicheit!

 

 

 

Orlof, vrauwe etc.

 

 

 

Ghewerdicht, vrauwe, up rechte omoet

 

Dattu mich neims in dijn ghedacht.

 

Ic ne liete u om gheen goet,

 

Al waert ooc wel in mijnre macht.

 

Om di so peinsic dach ende nacht,

 

Ende eewich sal, hoet mi vergheit.

 

Adieu, mijn hoochste vroilicheit!

 

 

 

Al sceidic, lief, int zien etc.

 

 

 

Orlof, vrauwe etc.

Op het eerste oog lijkt 108 misschien een gewone ballade: een stollige strofe met een stokregel: ababbcC, gevolgd door een vierregelig refrein: DDEE. Bij nauwkeuriger bestudering blijkt het lied echter een bijzonder fraaie spiegelbeeldige bouw te hebben. Als we de strofen die zich herhalen aanduiden als S1 en S2, en de andere strofen als s1 en s2, luidt de ‘structuurformule’: S1 S2 s1 S1 s2 S2 S1. Lindenburg noemt 108 een ‘balladen-rondeel’, een rondeel dat is opgebouwd uit balladestrofen. Dit lijkt misschien een bevredigende verklaring. Maar is het dat ook?

Het basisschema van het rondeel is, zoals bekend, ABaAabAB. In zijn meest eenvoudige - en naar het schijnt ook oorspronkelijke - vorm stelt iedere letter een regel voor, iedere hoofdletter een refreinregel. Maar iedere letter kan ook voor een groep regels staan met dezelfde rijmklanken. De extreemste rondeelvorm in de Gruuthuse-liederen vinden we in 116, waar deel A/a 12 regels heeft, rijmschema aabaabccddec, en deel B/b 4, cffc. De rondelen in de Gruuthuse-liederen hebben niet de oorspronkelijke opbouw, maar schijnen in het midden een deel B extra te hebben: AbaABabAB⁴. Van deze vorm wordt niet afgeweken. Blijkbaar was hij voor de dichter(s) van de liederen een essentieel kenmerk van het rondeel. De vorm van 108 is echter helemaal anders. Zelfs als we accepteren dat de constituerende delen hier niet groepen regels zijn met dezelfde rijmklanken, maar strofen met dezelfde bouw, zijn er duidelijke verschillen. Dit wordt het duidelijkst als we in plaats van S1, S2, s1 en s2 spreken van A, B, a1 en a2. De structuurformule wordt dan: ABa1Aa2BA. Er wordt op twee manieren afgeweken van de rondeelbouw: onderdeel b ontbreekt, en de volgorde van de laatste twee onderdelen is omgekeerd: niet AB maar BA.

Dit alles wekt toch wat twijfel aan Lindenburgs identificatie. Ik geloof zelf niet dat de dichter van 108 dit lied zou hebben betiteld als een rondeel. Maar wat is het dan? Een op zichzelf staand vormexperiment? Het is niet uitgesloten. Maar het is al evenmin

4 In feite vereenvoudig ik de zaak enigszins. Doordat de refreinregels in de rondelen lang niet overal zijn uitgeschreven, is niet overal met zekerheid te zeggen wat de basisvorm is die die dichter voor ogen heeft gestaan. Er moet echter steeds gekozen worden tussen de alternatieven ABaAabAB en ABaABabAB.

[p. 420]

onmogelijk dat de fraaie vorm van 108 is ontstaan door een doodgewone kopiistenfout. Het zou immers best eens kunnen zijn dat de kopiist van het lied na 18 regels per ongeluk in plaats van het begin van regel 8 het begin van regel 1 heeft gecopieerd. Als we in r. 19 in plaats van Orlof, vrauwe lezen: Al sceidic, lief, int zien etc. ontstaat een gewone balladische structuur van drie strofen met stokregel, gevolgd door een refrein, en afgesloten met een herhaling van de eerste strofe - een structuur die we ook in andere liederen aantreffen.⁵

5 Balladestrofen gevolgd door een refrein treft men bijv. aan in de nrs. 16,19,27, 29,37, 41, 81, 83 van de Gruuthuse-liederen. Balladen die worden afgesloten door herhaling van de eerste strofe bijv. In 80, 94, 109, 119, 129, 130. Strofen die worden gevolgd door een refrein zijn doorgaans niet cyclisch, maar 109 bewijst dat de cyclische vorm van 108 niet uniek zou zijn.