De Nieuwe Taalgids. Jaargang 75

(1982)– [tijdschrift] Nieuwe Taalgids, De– rechtenstatus

Deel drie van ‘De Bruce's’

Jos Versteegen

Samenvatting

In dit artikel wordt, na een inleiding over Busken Huets romancyclus De Bruce's, ingegaan op het fragment ‘Een modern predikant’, dat Huet in het jaar 1880 liet verschijnen in het tijdschrift Nederland. In de inleiding worden enkele misverstanden omtrent de cyclus opgehelderd.

Na een samenvatting van ‘Een modern predikant’ en enkele opmerkingen over de structuur wordt aangegeven waarom men dit fragment moet beschouwen als (de aanzet tot) het derde deel van de Bruce-cyclus. De overeenkomsten en verschillen tussen het derde deel en de beide andere delen komen ter sprake. Tenslotte zal iets gezegd worden over de theologische ideeën en de mogelijke autobiografische elementen in ‘Een modern predikant’.

1. Inleiding: De Bruce's

Conrad Busken Huet (1826-1886) had het plan een romancyclus te schrijven met als overkoepelende titel De Bruce'sGa naar voetnoot1, een reeks romans waarin de lotgevallen van de familie Bruce als bindend element zouden moeten fungeren.Ga naar voetnoot2 Huet voltooide twee delen van zijn cyclus (het tweede werd eerder geschreven en gepubliceerd dan het eerste); het derde deel maakte hij niet af. Hier volgen allereerst enkele bibliografische aantekeningen.

Robert Bruce's leerjaren (deel twee van de cyclus) werd door Huet van 16 september t/m 2 december 1875 onder het pseudoniem Majoor FransGa naar voetnoot3 gepubliceerd in het Algemeen Dagblad van Nederlandsch IndieGa naar voetnoot4, in de rubriek ‘Mengelwerk’. Enkele jaren later, in 1878, verscheen een ingekorte versie van de roman, getiteld ‘Uit Robert Bruce's leerjaren’, in het tijdschrift Nederland.Ga naar voetnoot5 Robert Bruce's leerjaren werd in 1898 voor het eerst in boekvorm uitgebracht, met een ‘Voorbericht’ door G. Busken Huet (de zoon van de schrijver), die in een noot meedeelt:

‘Eenige gewijzigde episoden zijn in der tijd door den auteur in het tijdschrift Nederland gepubliceerd. Hier wordt de oorspronkelijke tekst gegeven, niet de gewijzigde.’Ga naar voetnoot6

De roman Jozefine was bedoeld als deel één van De Bruce's. Het werk verscheen van 20 maart t/m 10 juni 1879 in dezelfde rubriek van het bovengenoemde dagblad. Evenals Robert Bruce's leerjaren werd Jozefine in 1898 voor het eerst in boekvorm gepubliceerd, met een ‘Voorbericht’ door G. Busken Huet en een ‘Voorrede’ door de auteur.Ga naar voetnoot7

In 1880 verscheen in NederlandGa naar voetnoot8 het eerste deel van ‘Een modern predikant; herinneringen van Ds. Leopold’. Deze schets moet men, zoals beneden zal worden toegelicht, beschouwen als (een aanzet tot) het derde deel van De Bruce's (De Vooys veronderstelt ten onrechte dat Huet ‘Een modern predikant’ in Robert Bruce's leerjaren wilde inlassenGa naar voetnoot9). Huet voltooide ‘Een modern predikant’ niet; een vervolg op het eerste deel is althans niet gepubliceerd.

De romancyclus De Bruce's is in meerdere opzichten een mislukking geworden. Het ligt niet in de bedoeling uit te weiden over de structuur van de afzonderlijke delen, maar toch is hier misschien de aantekening op zijn plaats, dat met name Robert Bruce's leerjaren qua opbouw zwak is: de roman bestaat uit nogal los van elkaar staande geschiedenissen. Het is mogelijk dat de Nederland-versie minder heterogeen is, maar die kwestie moet hier onaangeroerd blijven. Jozefine lijkt wat structuur betreft iets doordachter

dan Robert Bruce's leerjaren.Ga naar voetnoot10

Wat betreft Robert Bruce's leerjaren: Huet erkende de juistheid van de negatieve kritiek van mevr. Bosboom-ToussaintGa naar voetnoot11 en ging naar aanleiding van die kritiek zijn werk herzien:

‘Zeer, zeer langzaam werk ik voort aan mijn Bruce's. In dat gedeelte hetwelk U bekend is (Robert Bruce's leerjaren, JV), heb ik het snoeimes gezet, de weggenomen hoofdstukken voor een volgend gedeelte bewarend. (...) Wanneer U de moeite nemen wilt, de hoofdstukken die thans in Nederland verschijnen en met nog twee of hoogstens drie nummers kompleet zullen zijn, à vold'oiseau te overzien, dan zult U erkennen, hoop ik, dat uwe kritiek ter harte genomen, en er meer licht en meer lucht in het verhaal gekomen is.’Ga naar voetnoot12

Het is vreemd dat G. Busken Huet in 1898 de eerste versie van Robert Bruce's leerjaren, die blijkens de zojuist aangehaalde brief toch ook door de schrijver als minder goed werd beschouwd, gebruikte voor publikatie in boekvorm. Het is aannemelijk dat Huet zelf liever de verbeterde versie van de roman als boek of als onderdeel van een boek zou hebben uitgebracht, ook al omdat er dan geen overlappingen met het volgende deel van de cyclus zouden ontstaan. Twee episodes uit de oorspronkelijke tekst van Robert-Bruce's leerjaren zijn namelijk gebruikt voor het derde deel van De Bruce's, ‘Een modern predikant’ (zie 2.3 en 2.4).

Ook op zijn werk Jozefine kreeg Huet kritiek van mevr. Bosboom-Toussaint. Zij verzoekt Huet ‘althans het eind van Josephine te veranderen’ en vervolgt dan:

‘Nu zeg ik niet, dat het geene amusante en interessante Htterarische gave zal zijn wat menig hoofdstuk menig figuur betreft; integendeel - maar daar Gij het mij eens gevraagd hebt moet ik toch eerlijk zeggen al ben ik overigens geen bevoegde critieksche? dat het zoò met Josephine er niet door kan. Laat ze van de trap vallen, zich zelve vergiftigen (...) maar, om U zelfs wil, laat haar niet komen tot handelingen, die naar het mij voorkomt niet in een fatsoenlijk gezelschap besproken mogen worden, die vermoedelijk tot minne- en bakerpraatjes behooren, en niet tot de belletrie.Ga naar voetnoot13 Misschien wordt het in Frankrijk onder de school van

Zola mode allerlei onhebbelijkheid terug te geven, maar Gij de eerste kritikus van ons land, de eenige die juist en scherp ziet mag deze slechte soort van litteratuur bij ons niet importeren.’Ga naar voetnoot14

Huet neemt de kritiek van mevr. Bosboom weer ter harte. Hij besluit Jozefine te wijzigen ‘ten einde niemand noodeloos te ergeren’Ga naar voetnoot15, maar stelt de zaak uit. Mevr. Bosboom antwoordt hij pas laat met de volgende woorden:

‘Ik geloof, mevrouw, dat, dank zij uwe aanmerkingen, mijne novelle òf verder in portefeuille zal blijven, òf daaruit eerst later en gewijzigd te voorschijn zal komen.’Ga naar voetnoot16

De schrijver heeft echter, zoals hij in dezelfde brief opmerkt, geen tijd en zin om te werken aan Jozefine. Het komt er niet meer van: Jozefine blijft ongewijzigd en wordt, net als Robert Bruce's leerjaren, in 1898 in de oorspronkelijke vorm uitgegeven. De zoon van de auteur, die ook deze publikatie verzorgt, gaat voorbij aan wat zijn vader blijkens het bovenstaande citaat wilde, namelijk: de roman in een omgewerkte versie uitbrengen óf hem helemaal niet publiceren.

Er kan geconcludeerd worden, dat de cyclus De Bruce's uit drie delen bestaat, waarvan het eerste (Jozefine) verbeterd had moeten worden maar nooit verbeterd is, het tweede (Robert Bruce's leerjaren) wel werd verbeterd, maar alleen in de eerste, door de auteur afgekeurde versie in boekvorm werd gepubliceerd en het derde (‘Een modern predikant’) onvoltooid bleef. Ook de cyclus als geheel bleef onvoltooid: Huet had zich voorgenomen ‘vier of vijf verhalen’Ga naar voetnoot17 te schrijven in het kader van de Bruce-cyclus; hij maakte slechts 2 1/2 verhaal af. Als men bovendien in aanmerking neemt dat de bestaande verhalen onderling niet veel samenhang vertonen en dat ieder verhaal afzonderlijk in struktureel opzicht niet sterk te noemen is (‘Een modern predikant’ lijkt nog het best gecomponeerd), moet men wel vaststellen dat de cyclus in vele opzichten een mislukking is geworden.

2. Een modern predikant

2.1 Samenvatting

In ‘Een modern predikant’ laat Busken Huet als ik-figuur Ds. Leopold optreden, die vertelt over zijn leven. Huet doet het voorkomen alsof Leopold zijn memoires schrijft, bijna 25 jaar nadat hij is getrouwd met Wilhelmine Bruce en nadat hij predikant is geworden in de Noordhollandse gemeente Waterland.

De eerste vijf hoofdstukjes van ‘Een modern predikant’Ga naar voetnoot18 tonen ons de Leidse theologiestudent Leopold in een overgangsfase van zijn leven. Hij heeft een oogje op de

Amsterdamse Wilhelmine Bruce en bezoekt daarom de familie Bruce regelmatig. Aan het slot van een buitenpartijtje, gegeven ter gelegenheid van de verloving van Cornélie (Wilhelmine's zus) met Adriaan Verschuur (direkteur van een levensverzekeringsmaatschappij), krijgt Leopold voor het eerst respons van Wilhemine. Ongeveer een jaar later trouwen zij, nadat ook mevr. Coppenol, een tante van Leopold, haar toestemming voor het huwelijk heeft gegeven. Deze toestemming betekent een continuering van tante's financiële steun aan haar neef.

In 1848 beëindigt Leopold zijn studie en neemt afscheid van zijn vrienden, de leden van het theologisch dispuut ‘Beresjieth’. Hij houdt her en der in den lande proefpreken en correspondeert intussen met Wilhelmine. In de zomer van 1849 wordt hij beroepen in Waterland, waar hij, na de huwelijksvoltrekking en het daaropvolgende reisje, zijn eerste preek houdt. Leopold is een gevestigd man geworden.

Voordat hij ingaat op zijn intreerede zet Leopold zijn modem-theologische opvattingen uiteen, die kort samengevat hierop neerkomen:

-	De bijbel is ‘een werk van menschen’Ga naar voetnoot19, maar toch zijn ‘de bijbelsche voorstellingen (...) het onmisbaar voertuig van het hoogere.’Ga naar voetnoot20
-	De christelijke leerstukken hebben ‘eene kern van weldadige en onvergankelijke waarheid’.Ga naar voetnoot21
-	‘De natuur en de geest zijn één’.Ga naar voetnoot22

Terugblikkend op zijn intreepreek realiseert Leopold zich dat hij als intellectueel soms te weinig rekening hield met de geringe kennis van de Waterlandse boeren. Ook later ontstaat er geen werkelijk contact tussen de gemeenteleden en hem; zijn ideeën blijven vreemd voor de eenvoudige boeren:

‘Er wilde geen toenadering komen tusschen mijne gemeente en mij; geen aaneensluiting, geen zamensmelting. Integendeel, het was alsof met ieder jaar de kloof wijder ging gapen.’Ga naar voetnoot23

Alleen in de kring van Waterlandse notabelen voelt Leopold zich in zijn element, voelt hij ‘den apostolischen geest vaardig over (zich) worden.’Ga naar voetnoot24

Struivenberg, een student medicijnen die bij de Waterlandse dokter Meursinghe in de leer is, begaat twee misstappen. Hij gaat samen met de ontvanger Daamen aan de boemel (de vrouw van Daamen is boos en verdrietig) en hij maakt mevr. Meursinghe het hof. Leopold, zich noemend ‘een geslagen vijand der ligtzinnigheid’Ga naar voetnoot25, treedt tegen de zich misdragende student op: hij weet gedaan te krijgen dat Struivenberg uit Waterland verdwijnt.

De dominee heeft minder succes als hij stappen onderneemt tegen Eduard Bruce, een broer van Wilhelmine, die in Amsterdam met de joodse danseres Roza samenwoont. Hij vindt Eduard noch diens vriendin bereid om de relatie op te geven, of om te trouwen. Naar aanleiding van deze zaak ontstaat er een meningsverschil tussen Wilhel-

mine en Leopold. Wilhelmine ziet voornamelijk het positieve in Roza (nl. haar liefde), Leopold het negatieve: volgens hem wordt Roza gedreven door dierlijke passie en niet door liefde. De beide echtelieden verzoenen zich met elkaar, maar er blijven vanaf nu wrijvingen bestaan. Wilhelmine gelooft steeds minder in de theologische denkbeelden van haar man. ‘Hoe langer hoe minder verstonden wij elkander’Ga naar voetnoot26 zegt Leopold (Hij gaat niet uitvoerig in op de periode na de woordenstrijd. Het was kennelijk de bedoeling om in het tweede gedeelte van ‘Een modern predikant’ deze tijd aan bod te laten komen). Na bijna 25 jaar predikant en echtgenoot te zijn geweest, rest Leopold slechts teleurstelling en eenzaamheid. Hij vertelt: ‘(...) het weldadig gemeenteleven, waarvan ik weleer mij het middenpunt gedroomd had (laat op zich wachten)’Ga naar voetnoot27 en: ‘(...) mijn huiselijke kring (is) de onopgemerkte woestijn (geworden), waarin mijn gevoelig hart, terwijl ik dit schrijf, eenzaam zijnen weg vervolgt.’Ga naar voetnoot28

2.2 Structuur

‘Een modern predikant’ is in structureel opzicht sterker dan de beide andere delen van de cyclus.Ga naar voetnoot29 Er zijn veel prospecties en retrospecties (deze versterken de innerlijke samenhang), de gebeurtenissen zijn in een vrij logische volgorde gezet, en er vindt onmiskenbaar een ontwikkeling plaats. De rode draad die de afzonderlijke episodes bindt en min of meer functioneel maakt binnen het geheel, is het leven van Ds. Leopold (een werk als Robert Bruce's leerjaren is vooral door het ontbreken van een hoofdpersoon mislukt).

Aan het begin van het verhaal staat ook Leopold in enkele opzichten aan het begin: er zijn grote veranderingen op til in zijn bestaan. Hij dingt naar de hand van een jongedameGa naar voetnoot30 en beëindigt zijn studie. Na zijn periode van proefbeurten en na de toestemming van mevr. Coppenol voor zijn huwelijk (twee zaken die een logische schakel vormen tussen verleden en toekomst) bereikt hij wat hij wil bereiken: hij wordt predikant en echtgenoot. Zijn succesvolle optreden tegen Struivenberg valt in de tamelijk gelukkige beginperiode te Waterland; de falende actie tegen Eduard en Roza speelt enkele jaren later. Het verhaal groeit naar een climax toe: de kwestie-Struivenberg weet Leopold nog op te lossen, de kwestie-Eduard niet meer. Ten tijde van de eerste kwestie bestaan er wel meningsverschillen tussen Leopold en Wilhelmine, maar pas ten tijde van de tweede komt het tot een openlijke ruzie, die voor Leopold aanleiding is om mee te delen hoe in de loop van de daaropvolgende jaren de kloof tussen hem en zijn vrouw steeds breder is geworden. De eens zo verwachtingsvolle jongeman is nu, zoals boven al gezegd, gedesillusioneerd en eenzaam, ook omdat de Waterlandse gemeenteleden hem

niet echt in hun kring opnemen.

‘Een modern pedikant’ is het verhaal van een man die, een gedeelte van zijn leven overziend, tot de conclusie komt dat hij in de loop van de tijd steeds meer teleurgesteld is geraakt. Juist deze ontwikkeling van hoop en verwachting naar ontgoocheling schenkt, evenals de voortdurende gerichtheid op theologische kwesties, een zekere mate van eenheid aan het verhaal.

2.3 Een modern predikant als onderdeel van De Bruce's

Busken Huet schreef ‘Een modern predikant’ als deel drie van De Bruce's. Dit kan aan de hand van enkele feiten aangetoond worden.

Blijkens een brief aan Loman (de uitgever van het tijdschrift Nederland) van 20 februari 1879 wil Huet aan het derde deel van De Bruce's beginnen als hij klaar is met zijn boek Het land van Rubens (verschenen in 1879): ‘Zoodra mijn boek over Belgie gereed is, begin ik aan N^o 3.’Ga naar voetnoot31 Hij denkt dat de kopij van dit derde deel ‘beschikbaar (zou) kunnen zijn in het begin van 1880.’Ga naar voetnoot32 In 1879 werkt Huet kennelijk al aan het nieuwe Bruce-deel. De uitgever wil pas in 1880 overgaan tot publikatie in Nederland, aangezien Huet hem schrijft: ‘Overeenkomstig Uw verlangen, zal ik met het vervolg der “Bruce's” wachten tot 1 Januarij.’Ga naar voetnoot33‘Een modern predikant’ wordt inderdaad in 1880 in Nederland geplaatst.

Ook uit brieven van Huet aan mevr. Bosboom-Toussaint valt op te maken dat Huet ‘Een modern predikant’ ziet als onderdeel van De Bruce's. Hij schrijft het volgende:

‘Zeer, zeer langzaam werk ik voort aan mijn Bruce's. In dat gedeelte hetwelk U bekend is (Robert Bruce's leerjaren, JV), heb ik het snoeimes gezet, de weggenomen hoofdstukken voor een volgend gedeelte bewarend.’Ga naar voetnoot34

Huet houdt woord: hij gebruikt een groot deel van hoofdstuk VIII en het hele hoofdstuk XVI van de eerste versie van Robert Bruce's leerjaren lichtelijk gewijzigd in ‘Een modern predikant’. Een goede reden om aan te nemen dat laatstgenoemd werk inderdaad ‘een volgend gedeelte’ van De Bruce's is.

In een andere brief aan mevr. Bosboom schrijft Huet:

‘(“Een modern predikant”is) U gedeeltelijk reeds bekend, want het is slechts eene voortzetting van het fragment der Bruce's dat ik uit Indie meebracht en waarover ik uw oordeel inriep’.Ga naar voetnoot35

Verder is het zo dat ‘Een modern predikant’ op bepaalde punten aansluit bij Jozefine en Robert Bruce's leerjaren: van de in het verhaal handelend optredende of terloops

vermelde personages komen er veel ook voor in de andere delen van de cyclusGa naar voetnoot36; ‘Een modern predikant’ bevat verwijzingen naar gebeurtenissen in Jozefine en Robert Bruce's leerjaren, en ook scènes die laatstgenoemde roman aanvullenGa naar voetnoot37; ‘Een modern predikant’ is in zekere zin een vervolg op Robert Bruce's leerjaren, aangezien er wordt verteld ‘hoe het verder ging’ met Leopold, Wilhelmine, Struivenberg, Eduard e.a.Ga naar voetnoot38

Genoeg redenen om ‘Een modern predikant’ te zien als een onderdeel van de Bruce-cyclus. ‘Een modern predikant’ is (een aanzet tot) een afzonderlijk deel van de cyclus, en is zeker niet bedoeld als onderdeel van Robert Bruce's leerjaren, zoals De Vooys meent.Ga naar voetnoot39 Het ik-verhaal ‘Een modern predikant’ zou trouwens moeilijk in de auctoriële roman Robert Bruce's leerjaren opgenomen hebben kunnen worden. De volgende opmerking van De Vooys is daarom raadselachtig:

‘Om dit hoofdstuk (“Een modern predikant”, JV) (...) in de Leerjaren in te lassen, laat hij (Huet, JV) het eindigen met het slothoofdstuk van dit vroegere werk, voor dit doel in de ik-vorm overgebracht. Een vervolg in de eigenlijke zin is het dus niet.’Ga naar voetnoot40

2.4 Verschillen

Hoewel er overeenkomsten bestaan tussen ‘Een modern predikant’ enerzijds en Jozefine en Robert Bruce's leerjaren anderzijds, kan men ook wijzen op belangrijke verschillen, die de samenhang binnen de Bruce-cyclus niet ten goede komen. In verteltechnisch opzicht is er het volgende verschil: ‘Een modern predikant’ is een ik-verhaal, terwijl de beide andere delen van de cyclus auctoriële verhalen zijn (met zgn. author intrusions). Verder moet gezegd worden, dat Jozefine en Robert Bruce's leerjaren nogal breed opgezet zijn (veel verschillende personen en veel aspecten van de maatschappij krijgen aandacht, met name in Robert Bruce's leerjaren), in tegenstelling tot ‘Een modern predikant’, waarin de aandacht geconcentreerd blijft op één persoon en waarin de (moderne) theologie het enige uitgewerkte maatschappelijke verschijnsel is.

Detailopmerkingen kunnen hier gemaakt worden over de episodes uit ‘Een modern predikant’ die eerder al deel uitmaakten van Robert Bruce's leerjaren. De pagina's 251-259 en 387-416 van ‘Een modern predikant’ zijn grotendeels gelijk aan resp. de pagina's 58-68 (hoofdstuk VIII) en 192-215 (hoofdstuk XVI) van Robert Bruce's leerjaren. Huet bracht in de fragmenten uit het laatstgenoemde werk veranderingen aan. Hij wijzigde hier en daar de interpunctie, de spelling en de verdeling van de tekst over zinnen, alinea's en hoofdstukken. Hij liet weg, voegde toe en verplaatste. Op sommige plaatsen verving hij woordenGa naar voetnoot41 en verduidelijkte of verbeterde hij de tekst.Ga naar voetnoot42 Vanwege het zoëven genoemde verteltechnische verschil tussen Robert Bruce's leerjaren en ‘Een modern predikant’ moest hij bovendien beide fragmenten aanpassen aan het point of view van de niet-alwetende ik. Huet laat Leopold daarom op enkele plaatsen zijn kennis verantwoorden.Ga naar voetnoot43 De alwetende verteller in Robert Bruce's leerjaren hoeft dit niet te doen.Ga naar voetnoot44 Zaken waarover Leopold niets kan weten, worden weggelaten (de gedachten van Roza,

zoals weergegeven op p. 207 van Robert Bruce's leerjaren, komen bijv. niet voor in ‘Een modern predikant’), maar: er zijn uitzonderingen op deze regel. Bij de gebeurtenissen zoals beschreven op p. 111-114 en p. 251-259 was Leopold niet aanwezig, maar toch beschrijft hij tot in de kleinste details wat er voorviel (zelfs van de gedachten en gevoelens van Dorothea Bruce is Leopold op de hoogte: zie p. 255 en 256). Leopold verantwoordt zich vooral door te wijzen op zijn verbeeldingskracht, die hem in staat stelt het gebeurde te reconstrueren. De beide scènes zijn vanuit Leopold gezien dus gedeeltelijk fictioneel, en worden daarom ‘Fremdkörper’ binnen het geheel, dat immers als een waar gebeurd levensverhaal wordt gepresenteerd. Leopold is in deze twee fragmenten eigenlijk een alwetende verteller.

Voorts moet vanwege het point of view in ‘Een modern predikant’ de derde persoon enkelvoud vanzelfsprekend vervangen worden door de eerste persoon enkelvoud als Leopold iets denkt of zegt. Vreemd is, dat de eerste alinea van p. 200 van Robert Bruce's leerjaren gedeeltelijk in de derde persoon enkelvoud is blijven staan in ‘Een modern predikant’, zodat het lijkt of Leopold een stukje ongezouten zelfkritiek geeft. Was dit opzet van Huet, of maakte hij bij het overschrijven en omwerken een fout? Hier volgt de bewuste passage:

‘Ik doorzag hem (= Eduard, JV). Te vergeefs had hij zich opgedrongen, dat mijn bezoek vriendschappelijk bedoeld was. Ik kwam hem de les lezen, gevoelde hij, en dat duldde zijn hoogmoed niet. Ik hem de les lezen! De liberale Leopold! De man van den reinen is alles rein, van het goddelijke in de natuur, van de liefde is de meeste! Hoe had Robert (broer van Eduard, JV) al lang geleden den onverbeterlijken theoloog doorzien, wiens vrijheid uit louter klanken bestond, en die, als hij in de werkelijkheid zijn eigen denkbeeld ontmoette, er voor wegliep als Keesje voor den klapperman!’Ga naar voetnoot45

Ook andere aanduidingen van personen moeten veranderen in verband met het point of view. Een voorbeeld: mevr. Coppenol en Wilhelmine Bruce worden in Robert -Bruce's leerjaren op een gegeven ogenblik resp. ‘de weduwe’ en ‘het meisje’ genoemd.Ga naar voetnoot46 Huet laat Leopold begrijpelijkerwijs over ‘tante Suze’ en ‘Wilhelmine’ spreken.Ga naar voetnoot47

Twee merkwaardige verschillen tussen hoofdstuk XVI van Robert Bruce's leerjaren en het overeenkomstige stuk tekst in ‘Een modern predikant’ zijn de volgende:

Volgens Robert Bruce's leerjaren woont Leopold als predikant met zijn gezin in de Beemster, volgens ‘Een modern predikant’ in Waterland.48 Het is moeilijk in te zien waarom Huet deze verandering aanbracht.

Het fragment uit ‘Een modern predikant’ speelt later dan het ongeveer gelijke fragment uit Robert Bruce's leerjaren. Leopold vertelt, vlak voordat hij nader ingaat op zijn bezoek aan Eduard en Roza in Amsterdam: ‘Op ons eerste kind was een tweede, een derde gevolgd; eerlang zou Wilhelmine mij met de aankondiging van het vierde verblijden.’49 In Robert Bruce's leerjaren heeft Leopold vóór zijn reisje naar de hoofdstad nog maar één kind.50 In ‘Een modern predikant’ zegt hij dan ook tegen Roza: ‘Voor het overige ben ik getrouwd, en heb een pastorij vol kleine kinderen.’51 De vergelijkbare zin uit Robert Bruce's leerjaren luidt: ‘Voor het overige ben ik getrouwd en heb een kind, een klein jongetje in een tafelstoel.’52

Ook bij deze wijziging blijft het gissen naar de reden. Misschien vond Huet het beter om de ruzie tussen Leopold en Wilhelmine, die ontstaat naar aanleiding van de slechte afloop van het Amsterdamse avontuur, in ‘Een modern predikant’ niet te snel na het huwelijk te laten plaatsvinden. Hij wilde wellicht de suggestie wekken, dat de verhouding tussen de dominee en zijn vrouw in de loop van de tijd verkilde. In Robert Bruce's leerjaren doet het wat vreemd aan, dat er ruzie ontstaat niet lang nadat is opgemerkt dat Leopold zo geniet van ‘zijn eerste standplaats en zijn eerste kind’.Ga naar voetnoot53

2.5 Slot

Zoals gezegd is de romancyclus De Bruce's in vele opzichten een mislukking geworden. Dit neemt niet weg, dat althans fragmenten uit de afzonderlijke delen interessant zijn, met name wat betreft de erin voorkomende ideeën. ‘Een modern predikant’ is in dit licht gezien vooral boeiend door de theologische ideeën van Leopold.Ga naar voetnoot54 Deze zijn voor de kennis van Huet en van de moderne theologie belangrijk.

Huet liet zich tegenover mevr. Bosboom-Toussaint als volgt uit:

‘Mijn Moderne Predikant is geen konfessie. Integendeel, ik tracht in dat verhaal (...) een ob-jektieve voorstelling te geven van hetgeen mij toeschijnt de sterke en de zwakke zijde der moderne theologie geweest te zijn.’Ga naar voetnoot55

Ofschoon ‘Een modern predikant’ blijkens deze opmerking niet bedoeld is als verkapte autobiografie, zitten er zonder twijfel elementen uit het leven en de ideeënwereld van Huet in, die van 1844 tot 1849 theologiestudent en van 1851 tot 1862 predikant was, een die zich een tijdlang rekende tot de groep van moderne theologen. Trouwens, als Huet schrijft dat hij heeft willen weergeven wat volgens hem de sterke en de zwakke zijde der

moderne theologie geweest is, laat hij het criterium van de objectiviteit eigenlijk al weer vallen.

Het is wellicht interessant om na te gaan in hoeverre de volgende opmerking, door Huet gemaakt over zijn roman Jozefine, ook van toepassing is op ‘Een modern predikant’: ‘Gedenkschriften mag ik deze herinneringen niet noemen, ofschoon de waarheid er eene even groote plaats in beslaat als de verdichting.’Ga naar voetnoot56

Nijmegen,

mei 1981.

voetnoot1: Zie: Dr. L. Brummel (ed.), Brieven aan de uitgever van het tijdschrift Nederland 1873-1886. Jan ten Brink/Cd. Busken Huet. 's-Gravenhage 1963/1964 (verder vermeld als Brummel 1963/1964), p. 137-138 (brief no. 131, d.d. 20 februari 1879).

voetnoot2: Een korte uiteenzetting van zijn plannen gaf Huet in zijn ‘Voorrede’ bij Cd. Busken Huet, De Bruce's: Jozejine, Haarlem 1898 (verder vermeld als Busken Huet 1898 (a)), p. V-VI.
Overigens zij opgemerkt, dat in dit artikel verwezen wordt naar de eerste druk in boekvorm van zowel Jozefine als Robert Bruce's leerjaren, die in beide gevallen dateert van 1898.

voetnoot3: Dit pseudoniem is ongetwijfeld een toespeling op de roman Majoor Frans (1874) van mevr. Bosboom-Toussaint, een door Huet bewonderd boek.

voetnoot4: Dit dagblad verscheen bij Ernst & Co in Batavia. Het kan geraadpleegd worden in de Koninklijke Bibliotheek te Den Haag en in het Koninklijk Instituut voor de Tropen te Amsterdam.

voetnoot5: Cd. Busken Huet, ‘Uit Robert Bruce's leerjaren’; in: Nederland30 (1878) I, p. 343-374 en II, p. 81-110, p. 175-202, p. 271-334 (verder vermeld als Busken Huet 1878).
Uit de eerste versie werden, naast enkele kortere fragmenten, de volgende hoofdstukken geschrapt: VIII (‘Moeder en dochters’), X (‘Ongelijke vriendschap’), XV (‘Alarmisten geregtvaar-digd’) en XVI (‘Een verloren zoon’).

voetnoot6: G.B.H., ‘Voorbericht’; in: Cd. Busken Huet, De Bruce's: Robert Bruce's leerjaren, Haarlem 1898 (verder vermeld als Busken Huet 1898 (b)), p. V.

voetnoot7: Jozefine verscheen evenals Robert Bruce's leerjaren bij H.D. Tjeenk Willink in Haarlem. Hier volgen de drukgeschiedenissen van beide werken:
- Robert Bruce's leerjaren: 16 september t/m 2 december 1875 als feuilleton in het Algemeen Dagblad van Nederlandsen Indie, eerste druk in boekvorm 1898, tweede druk 1900 (als deel X van Historische en romantische werken en reisherinneringen), derde druk 1912 (als deel XXXVI van Verzamelde werken van Cd. Busken Huet), vierde druk 1915 (met vermelding: tweede druk).
- Jozefine: 20 maart t/m 10 juni 1879 als feuilleton in het Algemeen Dagblad van Nederlandsch Indie, eerste druk in boekvorm 1898, tweede druk 1900 (als deel IX van Historische en romantische werken en reisherinneringen), derde druk 1912 (als deel XXXV van Verzamelde werken van Cd. Busken Huet), vierde druk 1915 (met vermelding: derde druk).
Literatuurhistorici vergissen zich soms wanneer ze de jaren noemen waarin de twee romans in het Algemeen Dagblad van Nederlandsch Indie verschenen zijn: Kalff zegt dat zowel Robert Bruce's leerjaren als Jozefine uit 1875 dateert (G. Kalff, Geschiedenis der Nederlandsche letterkunde, VII, Groningen 1912, p. 620); volgens Colmjon zou Jozefine uit 1876-'77 zijn (Gerben Colmjon, Conrad Busken Huet; een groot-Nederlander, Den Haag 1944, p. 231); Walch beweert, dat de twee werken uit de jaren 1875-1877 stammen (Prof. Dr. J.L. Walch, Nieuw handboek der Nederlandsche letterkundige geschiedenis (tot het einde van de 19de eeuw), 's-Gravenhage 1947², p. 671; Knuvelder meent dat Jozefine uit 1878 dateert (Dr. G.P.M. Knuvelder, Handboek tot de geschiedenis der Nederlandse letterkunde, III, Den Bosch 1973³, p. 490).

voetnoot8: Cd. Busken Huet, ‘Een modern predikant; herinneringen van Ds. Leopold’; in Nederland 32 (1880) III, p. 111-138, p. 247-275, p. 378-417 (verder vermeld ais Busken Huet 1880).

voetnoot9: Dr. C.G.N, de Vooys, Conrad Busken Huet, 's-Gravenhage/Antwerpen 1949 (verder vermeld als De Vooys 1949), p. 185.

voetnoot10: Opgemerkt moet worden, dat defocalisatie en daarmee samenhangende inconsistentie in realistische teksten niet ongebruikelijk zijn. Om de aandacht niet te sterk op de ‘held’ te vestigen voert de auteur soms andere personages op, die een vrij belangrijke positie krijgen. Het komt voor, dat er onduidelijkheid bestaat over wie de hoofdpersoon is (zie Philippe Hamon, ‘Un discours contraint’; in Poétique 4 (1973), p. 411-446). Het is inderdaad de vraag of Robert Bruce de hoofdpersoon van Robert Bruce's leerjaren is, en Jozefine de hoofdpersoon van Jozefine. Zelf beweert Huet dat de hoofdpersoon van laatstgenoemde roman Cornelis van Alkemade, de vader van Jozefine, is. Zie Cd Busken Huet, Brieven; uitgegeven door zijne vrouw en zijn zoon, II (1876-1886), Haarlem 1890 (verder vermeld als Busken Huet 1890), p. 134 (brief aan Dr. Jan ten Brink, d.d. 20 september 1879).
Overigens wil ik met het bovenstaande de beide rornans niet zonder meer het etiket ‘realistisch’ opplakken.

voetnoot11: De brieven waarin mevr. Bosboom opmerkingen maakt over Robert Bruce's leerjaren zijn bij mijn weten niet overgeleverd.

voetnoot12: Busken Huet 1890, p. 70-71 (brief aan mevr. Bosboom-Toussaint, d.d. 6 mei 1878).

voetnoot13: Mevr. Bosboom doelt hier hoogstwaarschijnlijk op de abortus die een Indische vrouw bij Jozefine verricht. Jozefine sterft kort na deze abortus.

voetnoot14: J.N. van Hall (ed.), ‘Uit de brieven van mevrouw Bosboom-Toussaint aan Busken Huet’; in: De gids 69 (1905) 1, p. 445 (brief no. XI, d.d. 26 augustus 1879).

voetnoot15: Busken Huet 1890, p. 134 (brief aan Dr. Jan ten Brink, d.d. 20 september 1879).

voetnoot16: Busken Huet 1890, p. 140 (brief aan mevrouw Bosboom-Toussaint, d.d. 22 oktober 1879).

voetnoot17: Brummel 1963/1964, p. 137 (brief no. 131, d.d. 20 februari 1879).

voetnoot18: ‘Een modern predikant’ begint op bijna exact hetzelfde tijdstip als Robert Bruce's leerjaren. De aanvang van eerstgenoemd werk is als volgt: ‘De ochtendzon stond aan den hemel, de lente van 1848 was in het land (...)’ (p. 111), terwijl de eerste woorden van Robert Bruce's leerjaren luiden: ‘Op een vroegen avond in Mei 1848 (...)’ (p. 1).

voetnoot19: Busken Huet 1880, p. 260.

voetnoot20: Busken Huet 1880, p. 261.

voetnoot21: Busken Huet 1880, p. 261.

voetnoot22: Busken Huet 1880, p. 261.

voetnoot23: Busken Huet 1880, p. 271.

voetnoot24: Busken Huet 1880, p. 274-275.

voetnoot25: Busken Huet 1880, p. 271.

voetnoot26: Busken Hum 1880, p. 416.

voetnoot27: Busken Huet 1880, p. 387.

voetnoot28: Busken Huet 1880, p. 388.

voetnoot29: Over de structuur van ‘Een modern predikant’ spreken is eigenlijk niet helemaal gerechtvaardigd, omdat het werk onvoltooid is.

voetnoot30: De allereerste scène van ‘Een modern predikant’ beschrijft het vertrek van de gouvernante der Bruce's, Madame Ouitaut, naar Frankrijk. De gouvernante gaat o.a. weg omdat de opvoeding van de kinderen Bruce voltooid is. Dit betekent dat zij volwassen (huwbaar?) zijn geworden. Zo geïnterpreteerd wordL de eerste scène zinvol binnen het geheel: aangezien Wilhelmine Bruce geen kind meer is, krijgt Leopold de gelegenheid een relatie met haar te beginnen.

voetnoot31: Brummel 1963/1964, p. 137 (brief no. 131, d.d. 20 februari 1879).

voetnoot32: Brummel 1963/1964, p. 138 (brief no. 131, d.d. 20 februari 1879).

voetnoot33: Brummel 1963/1964, p. 159 (brief no. 163, d.d. 8 september 1879).

voetnoot34: Busken Huet 1890, p. 70 (brief aan mevrouw Bosboom-Toussaint, d.d. 6 mei 1879).

voetnoot35: Busken Huet 1890, p. 184 (brief aan mevrouw Bosboom-Toussaint, d.d. 9 november 1880). Met ‘het fragment’ doelt Huet waarschijnlijk op de eerste versie van Robert Bruce's leerjaren. ‘Een modern predikant’ is mevr. Bosboom al gedeeltelijk bekend, omdat twee stukken ervan uit; Robert Bruce's leerjaren werden overgenomen.

voetnoot36: Deze personages zijn: de leden van de familie Bruce, mevr. Coppenol en Cornelis van Alkemade. En Leopold, Struivenberg en Verschuur treden op in het tweede en derde deel van de cyclus, Robert Bruce's leerjaren en ‘Een modern predikant’.
Om Huet zoveel mogelijk recht te doen zou men alleen naar de verbeterde versie van Robert Bruce's leerjaren, zoals verschenen in Nederland, mogen verwijzen. Omdat echter de boekuitgave gemakkelijker geraadpleegd kan worden, verwijs ik in deze alinea van het artikel met de benaming Robert Bruce's leerjaren tegelijkertijd naar beide versies.

voetnoot37: Leopold herinnert zich bijv. dat mevr. Bruce in 1842 ‘haar ongelukkigen eenigen broeder, den heer Cornelis van Alkemade, in de laatste lijdensweken was komen verplegen’ (Busken Huet 1880, p. 115). Over zijn tante, Suze Coppenol, vertelt hij:
‘Van de Brucetjes wist zij weinig meer, dan dat de meisjes bestonden. Met haar moeder, verhaalde zij mij, had zij indertijd kennis gemaakt, doch vlugtig, in een sterfhuis, toen de oude mevrouw uit Amsterdam was overgekomen, om haar broeder nog eens te zien.’ (Busken Huet 1880, p. 117)
Dit zijn rechtstreekse verwijzingen naar hoofdstuk XXIII van Jozefine, waarin Jozefine en haar vader, Van Alkemade, sterven. Mevr. Bruce is daarbij aanwezig. Zij wordt inderdaad bezocht door mevr. Coppenol:
‘Daags na Jozefine's overlijden kwam mevrouw Coppenol eene visite maken, vergezeld van mevrouw Leopold, hare schoonzuster. Later herhaalde zij een- en andermaal dit bezoek, alleen.’ (Busken Huet 1898 (a), p. 218)
Toespelingen op scènes uit Robert Bruce's leerjaren zijn bijv. de volgende zinnen:
‘Adolf verweet Robert, op een guren winteravond, Struivenberg en zijne epigrammen de straat te hebben opgepraat. Robert plaagde Adolf, door Struivenberg op een schoonen voor-jaarsochtend geschoren te zijn.’ (Busken Huet 1880, p. 378)
Deze opmerkingen slaan terug op gebeurtenissen uit resp. hoofdstuk XII (p. 132-134) en V (p. 23-25) van de eerste versie van de roman. De vergelijkbare scènes in de herziene versie staan op de volgende plaatsen: Busken Huet 1878, p. 291-293 en p. 366-367. Aanvullingen op Robert Bruce's leerjaren zijn bijv. de scène waarin de Franse gouvernante van de familie Bruce terugkeert naar haar vaderland, en de scène waarin sprake is van het feest ter gelegenheid van de verloving van Cornélie Bruce met Adriaan Verschuur. Beide scènes zijn een soort uitbreiding van de roman. Ze spelen in dezelfde tijd waarin ook de gebeurtenissen in Robert Bruce's leerjaren plaatsvinden.

voetnoot38: Het gebeuren rond Eduard is een vervolg op de herziene, niet op de oorspronkelijke versie van Robert Bruce's leerjaren. Maar alleen de tweede versie mag hier als vergelijkingsmateriaal gebruikt worden.

voetnoot39: De Vooys 1949, p. 185.

voetnoot40: De Vooys 1949, p. 185.

voetnoot41: In het tweede uit Robert Bruce's leerjaren overgenomen fragment bijv. veranderde Huet daar waar Leopold spreekt o.a. het persoonlijk voornaamwoord ‘je’ door ‘ge’ of ‘u’ (het werkwoord paste hij aan deze wijzigingen aan: ‘ben je’ werd ‘zijtge’, en ‘kun je’ werd ‘kunt ge’), en het bezittelijk voornaamwoord ‘je’ door ‘uw’. Het is mogelijk dat Huet van mening was, dat de enigszins plechtige en officiële woorden ‘ge’, ‘u’, en ‘uw’ beter bij de persoon van dominee Leopold pasten dan de meer familiaire equivalenten.

voetnoot42: Een verbetering is bijv.: ‘Nu heb ik hem lief, omdat hij een man van zijn woord is; en altijd zal ik er mijn roem in stellen, dat hij het blijve’ (een zin die door Wilhelmine wordt uitgesproken), waar in Robert Bruce's leerjaren staat: ‘Ik heb hem nu lief omdat hij een man is, en ik zal er altijd mijn roem in stellen, dat hij het blijft’ (Zie resp. Busken Huet 1880, p. 258 en Busken Huet 1898 (b), p. 67). De toevoeging ‘van zijn woord’ is onmiskenbaar een verbetering. Zonder deze toevoeging is de zin onbedoeld grappig.

voetnoot43: Zie bijv. Busken Huet 1880, p. 114, 251 en 252.

voetnoot44: Eén keer, namelijk bij een verwijzing naar Robert Bruce's leerjaren, lijkt Leopold zich te vereenzelvigen met Huet (beter: met de verteller uit Robert Bruce's leerjaren): ‘Eén geval (...) wil ik eenigzins omstandig verhalen. Er was een jonge man in betrokken (Struivenberg, JV), van wien ik onderstellen moet, dat mijne lezers een bekende in hem zullen terugvinden.’ (Busken Huet 1880 p. 275).

voetnoot45: Busken Huet 1880, p. 397.

voetnoot46: Busken Huet 1898 (b), p. 65.

voetnoot47: Busken Huet 1880, p. 257. In verband met het point of view nog twee marginale kwesties:
- De onvoltooid tegenwoordige tijd, zoals die in Robert Bruce's leerjaren op p. 58-59 en 192-194 voorkomt, moet in ‘Een modern predikant’ worden omgezet in de onvoltooid verleden tijd. In één zin is Huet inconsequent, en laat hij de o.t.t. staan: ‘In de luwte van een kastanjeboom, aan het einde, waar de grond met zand is opgehoogd, staat, met het aangezigt naar het Zuiden, eene hut van boschhout, gedekt met riet.’ (Busken Huet 1880, p. 251). Vgl. Busken Huet 1898 (b), p. 58.
- De author intrusion van p. 195 van Robert Bruce's leerjaren moet gedeeltelijk verdwijnen en gedeeltelijk omgewerkt worden. De volgende zinnen komen vanwege de erin optredende ikfiguur te vervallen:
‘Nog zie ik hem (Leopold, JV) dien ochtend, aan de Nieuwe Stads Herberg afgestapt, zich stoutmoedig in den doolhof van grachten en stegen wagen, die hem naar Eduards kwartier leiden moesten, door Adolf opgegeven. Voor wien de voorbijgangers hem aanzagen weet ik niet, maar zeker niet voor een predikant van de steile rigting.’ (Busken Huet 1898 (b), p. 195)

voetnoot48: Waterland is de naam van een gebied direct ten noordoosten van Amsterdam.

voetnoot49: Busken Huet 1880, p. 387.

voetnoot50: Busken Huet 1898 (b), p. 192.

voetnoot51: Busken Huet 1880, p. 402.

voetnoot52: Busken Huet 1898 (b), p. 203.

voetnoot53: Busken Huet 1898 (b), p. 192.

voetnoot54: Zie Busken Huet 1880, p. 260-261.

voetnoot55: Busken Huet 1890, p. 184 (brief aan mevrouw Bosboom-Toussaint, d.d. 9 november 1880).

voetnoot56: ‘Voorrede’; in: Busken Huet 1898 (a), p. VI.

Vorige Volgende