De Nieuwe Taalgids. Jaargang 75

[p. 230]

Coornhert en Bianchi

H. Bonger

Een werkgroep van studenten in de neerlandistiek aan de Utrechtse Universiteit heeft Coornherts Boeventucht opnieuw uitgegeven, geannoteerd, vertaald en uitstekend ingeleid. In 1980 verscheen deze studie, uitgegeven door het Instituut de Vooys. In dit tijdschrift wijdde de criminoloog aan de V.U., prof. H. Bianchi, een artikel aan deze uitgave, onder de titel ‘Kriminologische bespiegelingen’, waarin hij betoogt, dat Coornhert ten onrechte wordt beschouwd als een hervormer van het strafstelsel van zijn dagen en waarin hij uiteenzet dat Coornhert verstoken was van elk menselijk gevoel voor de delinkwent en in zijn Boeventucht uitsluitend oog had voor het maatschappelijk nut bij zijn voorstellen tot dwangarbeid. ‘[...] als je de Boeventucht leest’ schrijft Bianchi ‘dan lopen je de kouwe spinnen over de rug.’ Even verder heet het: ‘Het gevoel bekruipt je dat hij een wrede, domme Spiessbürger is geweest die over mensen praat als koopwaar, als slaven, als gebruiksdingen, die voor niets anders dienen dan de koopman aan snel en goedkoop transport te helpen bij het beoefenen van zijn bedrijf.’ Bianchi raadt dan ook het bestuur van de Coornhertliga aan de naam van de vereniging te veranderen. De naam Coornhert is compromitterend. Het is wel vreemd dat Bianchi's artikel in een taal- en letterkundig tijdschrift staat - een criminologische periodiek was meer geschikt geweest - maar nu het stuk in De Nieuwe Taalgids staat moet een antwoord daar ook inkomen. En omdat Bianchi's beschouwing stijf staat van onjuiste mededelingen, halve waarheden en overdreven beweringen moet een tegenstem gehoord worden. Voor ik mijn kritiek uit moeten twee opmerkingen worden gemaakt. Ten eerste: de leden van de werkgroep en Bianchi hebben gelijk als zij beweren, dat Coornhert de Boeventucht geschreven heeft om de maatschappij van zijn dagen zoveel mogelijk te verlossen van beroepsbedelaars en dieven, niet uit medelijden of barmhartigheid ten aanzien van hen als belangrijkste motief. De straffen die hij voorstelt zijn in vele - niet alle - gevallen in onze ogen zeer wreed. Dat zij toch, in vergelijking met hoe daarvoor gestraft werd, een vooruitgang betekenden, zal ik hierna pogen aan te tonen. Ten tweede: de invloed van de Boeventucht op de stichting van het Rasphuis te Amsterdam is waarschijnlijk minder direct geweest dan werd aangenomen. De conclusie van de werkgroep is: ‘Coornhert kán, zij het ook indirect en moeilijk aantoonbaar [...] toch een zekere mate van invloed hebben gehad op de inrichting van het Amsterdamse tuchthuis. Of daarbij de Boeventucht een rol heeft gespeeld, valt niet uit te maken.’ Ik denk, dat dit niet het laatste woord is in dezen, maar de directe invloed is zeker overschat.

Nu dan de kritiek op Bianchi's bespiegelingen. Het scherpste wapen, dat tegen hem gebruikt kan worden heeft hij zelf gesmeed. Hij schrijft: ‘Ik haast mij te benadrukken dat men een persoon uit de zestiende eeuw niet kan afmeten naar een norm- en waardenpatroon van de twintigste eeuw. Een dergelijk anachronisme is een van de hoofdzonden van alle historische interpretatie. Men moet iemand uit het verleden, zeer zeker als dat ruim vierhonderd jaar geleden is, beoordelen naar het axiologisch patroon van zijn eigen tijd.’ Aan die hoofdzonde heeft Bianchi zich voortdurend bezondigd. Het komt er op neer, dat schr. Coornhert verwijt, dat hij geen marxistische maatschappij-

[p. 231]

beschouwing heeft en dat hij de oorzaak van bedelarij, en diefstal niet zoekt in de kapitalistische produktieverhoudingen, waarbij delinkwenten slachtoffers van het systeem zijn. Het is waar, Coornhert is geen maatschappelijk hervormer, hij is een moralist, die zijn, uit de natuur en de bijbel te leren, gedragsnorm: behandelt de mensen zoals gij behandeld wilt worden (Matth.7.12) aan ieder - ook aan de koopman - voorhoudt. Omdat Coornhert de bestaande bezitsverhoudingen in principe aanvaardt is het door Bianchi gebruikte epitheton ‘Spiessbürger’ een ongeoorloofd anachronisme. Als Coornhert vreest, dat er, door corrupt en slap optreden van politie en justitie, beroepsbedelaars van buiten de grenzen aangelokt zullen worden en o.a. daarom zijn plannen van registratie en dwangarbeid ontvouwt, is Bianchi's commentaar: ‘Maar het wordt dan toch wel moeilijk Coornhert nog als een humanist te zien.’ Het woord humanist wordt zo als een volstrekt misplaatst anachronisme gebruikt. Waarschijnlijk bedoelt schr. hem een gebrek aan menselijk, humanitair gevoel te verwijten. Met het christen-humanisme uit de periode van de renaissance heeft dat niet te maken. Morus, Erasmus en Vives zijn, volgens Bianchi, wel ‘echte humanisten’. ‘Geen van de grote humanisten uit de zestiende eeuw heeft over mensen gesproken in termen van handelswaar, zoals Coornhert dat doet,’ zegt Bianchi, ‘[...] hij prijst de allerslechtste praktijken van zijn eeuw aan.’ Om Bianchi uit de droom te helpen het volgende citaat uit de Utopia van Morus. Het gaat over de inwoners van het eiland. ‘Als slaven hebben zij niet de krijgsgevangenen [...] maar zij die door misdaad tot slavernij zijn gebracht of dezulken, die in andere steden wegens grote misdrijven ter dood zijn veroordeeld. Dit aantal is zeer talrijk. De Utopiërs kopen velen van dezulken, hetzij voor lage prijzen, dikwijls ook voor niets. Deze soort slaven is niet alleen tot levenslangen arbeid aangewezen, maar zij dragen ook ketenen; strenger echter zijn zij tegenover de landgenooten, die te betreurenswaardiger zijn en verdienen tot afschrikwekkend voorbeeld te strekken, omdat zij zijn opgeleid tot de deugd door een uitstekende opvoeding en toch zich niet konden afhouden van misdaad.’ Mocht deze aanhaling Bianchi weinig zeggen, omdat het hier gaat om zware misdadigers, dan zegt hem misschien wel iets, dat de Utopia een volstrekt irreële fantasie is over een onbestaande en onbestaanbare... utopie. Als kanselier van Hendrik VIII liet More talrijke ketters verbranden en er was geen spoor van een menselijke behandeling van delinkwenten. Dan noemt Bianchi Erasmus als een ‘echte humanist’, in tegenstelling tot de onmens Coornhert. Volgens schr. spreekt Erasmus in de Colloquia en in zijn Institutio Principis Christiani over misdadigers. Als zij niet behoorlijk willen leven moeten zij tewerk worden gesteld. Het ontgaat mij wat nu wel het verschil is tussen de ‘echte humanist’ Erasmus en de ‘domme wrede’ Coornhert, die ook delinkwenten wil laten werken. De derde ‘echte humanist’ is Vives. In 1526 schreef hij een boekje De subventione pauperum, waarin hij voorstellen doet ter bestrijding van de armoede, die tot misdadigheid kan leiden. Vives' boek gaat over de preventie van krimineel gedrag, niet over de bestraffing van de misdadiger. Het gaat dus niet aan hem tegen Coornhert uit te spelen. Dit wat betreft de ‘echte humanisten’. Nu over de wrede straffen. Bianchi schrijft: ‘En wat betreft Coornherts visie op wreedheid: hij verwijt juist de Hollandse schepenen dat zij uit een verwerpelijke lankmoedigheid veel te weinig oren afsnijden en neuzen splijten.’ Uit de volgende passage van de Boeventucht: ‘Tenslotte kan het daartoe ook dienstig zijn de onoordeelkundige barmhartigheid van de schepenen weg te nemen, die eruit bestaat een straf die past bij een

[p. 232]

grote of kleine misdaad te gemakkelijk te matigen, aangezien men de schepenen er nu slechts met tegenzin toe ziet komen landlopers te geselen en diefjes de oren te laten afsnijden en te verbannen, ervan overtuigd (niet geheel ten onrechte) dat wanneer het eergevoel op deze wijze eenmaal verloren is gegaan, zulke landlopers en diefjes eerst onder de misdadigers en vervolgens aan de galg terecht komen, hoewel ze anders vaak niet helemaal onverbeterlijk zijn’ (Utrechtse vertaling pag. 81) mag niet geconcludeerd worden, dat Coornhert een voorstander van het verminken is geweest. Ik geef een citaat uit de Boeventucht in de vertaling van de Utrechtse werkgroep. ‘Elke bestraffing schijnt vooral plaats te vinden om ervoor te zorgen dat brave lieden zich niet op 't slechte pad begeven, dat onverlaten die nog te verbeteren zijn, uit angst voor schande of pijn een deugdzaam leven gaan leiden, dat gemene, onverbeterlijke schurken als heilzaam afschrikwekkend voorbeeld uit de samenleving verwijderd worden en nette mensen beschermd worden. Daarom ook lijkt het aannemelijk dat alle vorsten met liefde voor hun land net als ervaren artsen er meer zin in hebben en er ook meer eer mee inleggen hun onderdanen te vrijwaren voor ziektes als stelen, afpersen en moorden en dat nog wel met middelen die kwalen voorkomen en nog zoet zijn ook dan zulke ziektes van het kwaad te genezen met bittere recepten als verbannen, geselen en oorafsnijden, laat staan het bloederige afsnijden van verziekte en niet te beteren ledematen.’ Dat klinkt toch wel anders dan Bianchi schrijft. De enige verminking, die in de Boeventucht wordt genoemd is, dat ter dood veroordeelden in de tuchthuizen gemerkt worden om het ontvluchten te bemoeilijken.

Als inleiding op de kern van de kritiek op Bianchi's anachronistische beschouwing het volgende historische voorbeeld. Onder de regering van keizer Karel V werden Lutheranen en Dopers vervolgd en veelal verbrand. Na de Schmalkaldische oorlog werd in een aantal Duitse staten de regeling van kracht waarbij zij, die een ander geloof dan de vorst hadden, het ius emigrandi kregen. Deze regeling - cuius regio, illius religio was voor de betrokkenen een vooruitgang. Als iemand nu zou schrijven, dat het ius emigrandi wreed was omdat gezinnen, met achterlating van baan en bezit in een vreemd land maar moesten zien rond te komen, dan vergelijkt hij deze regeling niet met de vroegere toestand maar met een toekomstige, waarbij godsdienstvrijheid heerst en de vrije keuze van woonplaats een mensenrecht is. Deze kardinale fout maakt Bianchi. Ik houd vol, dat Coornherts voorstellen, in de Boeventucht vastgelegd, een wezenlijke verbetering waren, in vergelijking met de straffen, die voordien werden opgelegd. En dit geldt zelfs voor zijn overigens niet gerealiseerde - plan om veroordeelden, op water en brood, als roeiers te gebruiken in het binnenlands verkeer. Voordien werden ze opgehangen (voor kleine diefstallen), verminkt, gegeseld, gebrandmerkt, verdronken, in kooien uitgehongerd en verbannen, nu was er een mogelijkheid tot reclassering.

Bianchi zegt, dat Coornhert over mensen spreekt ‘in termen van handelswaar’, maar ik dacht, dat handelswaar ge- en verkocht kon worden (zoals slaven) maar deze dwangarbeiders werden niet ge- of verkocht. De gehele van verontwaardiging druipende passage over de slavernij in de 16de eeuw is in verband met de Boeventucht misplaatst. In het gehele oeuvre van Coornhert is geen woord te vinden waarbij hij de slavernij aanraadt of verdedigt. Dat Coornherts belangrijkste motief om het strafstelsel te veranderen - ik noemde het hiervoor - de beveiliging van de maatschappij was en dat hij daarom in termen van geldswaarde spreekt over dwangarbeiders is waar. Was

[p. 233]

hij dus een onmens?

Het is een feit, dat Coornhert zijn leven lang buitengewoon hard gewerkt heeft en herhaaldelijk verklaarde hij ‘een vyant van ledicheydt’ te zijn. Ook zei hij, dat hij leefde om zijn medemensen tot nut te zijn. Bianchi, vervuld van haat tegen Coornhert, als de gereformeerden in de 16de eeuw, spreekt van Coornherts ‘pathologische afkeer van ledigheid.’ Wel, als deze renaissancistische aktiviteit pathologisch genoemd moet worden, dan zijn alle belangrijke mensen uit die tijd, staatslieden, kunstenaars, reformatoren, filosofen, pathologisch aktief geweest en dan zijn, bij uitbreiding, alle mensen van betekenis pathologisch werkzaam. Bianchi's afkeer kent geen grenzen. Als Coornhert, in opdracht van het Haarlemse stadsbestuur, in Friesland onderhandelt over de accijns op het Haarlemse bier, noemt Bianchi dat ‘zeuren’. Gelukkig dat er nogal wat gezeurd wordt in de wereld.

Schr. geeft ook een verklaring van Coornherts wrede optreden t.a.v. bedelaars en dieven. Hij zoekt die in Coornherts ethisch-theologisch systeem van de volmaakbaar-heid. Het perfektisme berooft de mens van de bescheidenheid, die de calvinistische erf-zondeleer hem geeft. Nou, van die bescheidenheid van de gereformeerden bij de behandeling van andersdenkenden, delinkwenten, mensen van een ander ras en homofielen heb ik in de geschiedenis van Genève en van ons land in de 16de en 17de eeuw niet zoveel gemerkt. Wel weet ik, dat in de 18de eeuw, waarin het perfektisme - dus de ontkenning van de erfzonde - tot de denkers van de Verlichting was doorgedrongen, de eerste enquête over de slavernij werd gehouden, de eerste kinderbewaarplaats werd gesticht, het eerste instituut voor doofstommen werd geopend en de rechten van de mens werden geformuleerd. Die bescheidenheid, door de erfzonde geleerd, viel nog wel eens tegen. Bianchi schrijft, dat Coornhert zichzelf als volmaakt beschouwde en deze onzinnige bewering bewijst, dat hij zich in Coornherts perfektisme niet verdiept heeft. Ik zou hem willen aanraden om niet de Wellevenskunst te bestuderen, want daarin is de volmaakbaarheid verspreid en moeilijk te vinden maar het artikel van Becker: Coornhert, de 16de eeuwsche apostel der volmaakbaarheid, verschenen in het Ned. Archief voor Kerkgeschiedenis, deel XIX van 1926. Er is wel verband tussen de volmaakbaarheidsleer en Coornherts opvattingen over de bestraffing van veroordeelden, zoals de voortreffelijke inleiding van de Utrechtse werkgroep uiteenzet, maar ik vrees, dat Bianchi die beschouwing ook nauwelijks gelezen heeft, anders zou hij niet zulke onzin hebben neergeschreven. Zijn oordeel stond van het begin af vast; Coornhert was een ‘domme en wrede Spiessbürger’.

Het bestuur van de Coornhertliga moet nu maar uitmaken of het de naam van de vereniging zal veranderen of niet.