De Nieuwe Taalgids. Jaargang 74

[p. 532]

Een subjekts-genitief (lvm) bestaat niet

H.F.A. van der Lubbe

Dank zij een onvermoeibare werklust weet P.C. Paardekooper (hierna P.), bijna met de regelmaat van de seizoenen, telkens opnieuw onze aandacht te richten op merkwaardige syntaktische verschijnselen in het Nederlands. Hij doet dit nagenoeg uitsluitend aan de hand van zelfgemaakte voorbeelden. Maar omdat P. - gelijk bekend - daarbij principieel met een minimum aan theorie te werk gaat, is deze werkwijze bij hem minder ‘levensgevaarlijk’, al zal menige lezer dikwijls toch wel geneigd zijn bij een of ander voorbeeld een vraagteken te plaatsen. Bovendien verstout ook P. zich nu en dan tot het doen van theoretische uitspraken, bij voorkeur in een pikante formulering. Uiteraard worden zijn beweringen dan veel kwetsbaarder.

Bij zijn opmerkelijk artikel: Parallellen tussen zn- en ww-patronen 1. treffen we de volgende voetnoot aan: ‘In de aan het Duits ontleende en sterk verouderde tekstgenitieven van het type het vangen der vogels sprak de traditie dus ten onrechte van een objekts-genitief: de toevoegbaarheid van door de jager bewijst dat het hier gaat om een subjekts-genitief (lvm) tegenover een subjekts-genitief (bvm) zoals in het zingen der vogels’.¹ Deze a.h.w. terloops toegevoegde volzin roept toch wel de nodige bedenkingen op, waarvan één mij zelfs van fundamenteel belang toeschijnt.

De benaming ‘tekstgenitieven’ lijkt me trefzeker gekozen. Sinds jaar en dag blijven dergelijke genitieven nagenoeg beperkt tot het schriftelijk taalgebruik en de eventuele vokale verklanking daarvan. Wil P. deze vormen ‘sterk verouderd’ noemen, dan is dit een zaak van persoonlijke appreciatie. Zelf reken ik ze liever tot ‘archaïserend taalgebruik’. In bepaalde litteraire genres blijkt het procédé nog altijd produktief. Zo hebben bijvoorbeeld de Nederlandse vertalers van het Romeinse brevier niet geschroomd in hun Gebeden voor elke dag (in 1970 voor het eerst verschenen!) de der-vormen waar dit hun te pas kwam nog rustig te gebruiken; waarschijnlijk om prosodische redenen.²

Op welke grond P. de tekstgenitieven als ‘aan het Duits ontleend’ karakteriseert, is mij niet duidelijk. Waarom kunnen het geen restanten zijn van een autochtone schrijftaaltraditie, die grotendeels al in de middeleeuwen, speciaal door Zuidnederlandse schrijvers, gevestigd werd, met name in het geestelijk proza?³ De behoefte om over ekwivalenten van de Latijnse genitieven te kunnen beschikken - denken we maar aan de vele vertalingen uit het Latijn - zal deze schrijftaalkultuur sterk hebben bevorderd.

1 De nieuwe taalgids, 73, 1980, 43-52; speciaal: 52.

2 Bij een steekproef telde ik op de eerste 100 bladzijden 27 maal de der-vorm en 1 × wier; op dezelfde bladzijden 20 maal de -s- of des-genitief: 6 × Gods, 4 × des Heren, 2 × des hemels, 3 × Israels, 1 × Jacobs, 1 × Abrahams en 3 × wiens.

3 Zie bijvoorbeeld de teksten in: Dr. C.C. de Bruin, Middelnederlands geestelijk proza, Zutphen, 1940.

[p. 533]

De al genoemde prosodische neigingen zorgden dan voor de rest. Dit alles is slechts een hypothese. Aan de taalhistoricus de taak om uit te maken welke verklaring de historische werkelijkheid het dichtst benadert.

Het hoofdobjekt van mijn kritische beschouwing is echter de benaming ‘subjekts-genitief (lvm)’, te meer omdat deze term, gezien de kontekst, een bewust gekozen kwalifikatie bevat. De geciteerde voetnoot sluit aan bij het in de tekst gekonstateerde verschijnsel dat door toevoeging van een door-bepaling zoals in:

m'n bestraffing	door die onderwijzer
die bestraffing van me	door die onderwijzer

aan dat m'n respektievelijk me een ond. ik in de lvm beantwoordt:

(ik) (word) {bestraft} door die onderwijzer (p. 44)

Omdat P. uitdrukkelijk ervan afziet zich vroegtijdig op het terrein van de theorie te begeven (zie de aanhef van het onderhavige artikel!) kunnen we naar de exakte betekenis van dat ‘beantwoorden aan’ (elders in zijn tekst: ‘korresponderen met’ en ‘overeenkomen met’) slechts gissen. De meest voor de hand liggende interpretatie is dat hij daarmee een overeenkomstige semantische relatie bedoelt. Door de mogelijke toevoeging van door die onderwijzer staat m'n, respektievelijk me, met het deverbatief bestraffing kennelijk in een betekenisrelatie die analoog is aan het betekenisverband tussen ik en de passieve konstruktie word gestraft. Nog anders geformuleerd: door de gegeven zn-patronen en het ww-patroon wordt verwezen naar dezelfde handeling, waarbij die onderwijzer als ‘agens’ en de spreker zelf als ‘patiens’ wordt geïntendeerd en begrepen.⁴

Welk patroon door de spreker of schrijver, al dan niet bewust, in feite wordt gebruikt, is afhankelijk van de kontekst en/of de konkrete situatie. Dank zij de ontwikkeling van de kommunikatieleer wordt de laatste jaren door verschillende linguisten sterk de nadruk gelegd op het fundamentele onderscheid tussen betekenis en boodschap.⁵ Waarschijnlijk is het niet al te boud om te beweren dat het ww-patroon de bedoelde handeling vooral als ‘een in de tijd verlopend gebeuren’ benoemt en als zodanig meer geschikt is om als ‘Focus’, of althans als een deel daarvan, in de boodschap te fungeren, terwijl in de vorm van een zn-patroon dezelfde handeling slechts als ‘een feitelijkheid’ wordt genoemd en als zodanig bij voorkeur in de ‘Topic’ van de boodschap zal worden gebruikt.⁶ Vergelijk de volgende zinnen:

Ik werd volkomen terecht door die onderwijzer gestraft.

Mijn bestraffing door die onderwijzer was volkomen terecht.^7

4 Van het door P. gesignaleerde verschijnsel dat zonder die door-bep. beide kombinaties zowel een aktieve als passieve interpretatie toelaten, heeft Erica C. Garcia in haar artikel Behandeling door taalkundigen van de bestraffing van Jan (N.Tg., 73, 1980, 210-233) een zeer plausibele verklaring gegeven. Dit verschijnsel is als zodanig hier niet aan de orde, al staat het met de kwestie die ons thans bezighoudt, wel in nauw verband.

5 Zie o.a. het in noot 4 genoemde artikel van E.C. García, speciaal blz. 211.

6 Het tegenovergestelde gebruik is niet per se uitgesloten, met name niet in de zogenaamde gehele of gedeeltelijke echo-antwoorden. De termen ‘Topic’ en ‘Focus’ gebruik ik hier in de betekenis die o.a.S.C. Dik in zijn Functional Grammar², 1979, daaraan toekent.

7 Het valt niet mee een zin te bedenken waarin het door P. bedachte zn-patroon niet geforceerd en onnatuurlijk aandoet.

[p. 534]

Afgezien van het genoemde pragmatische verschil en verschil in semantisch aspekt: ‘een gebeuren in de tijd’ tegenover ‘een feitelijkheid’, kunnen we bij de gegeven voorbeelden toch wel met recht van overeenkomst in betekenis spreken. Maar als P. in zijn voetnoot bij het vangen der vogels (door de jager) de kwalifikatie ‘objekts-genitief’ veroordeelt en beweert dat dit ‘subjekts-genitief (lvm)’ moet zijn, is er méér aan de hand. Dan suggereert hij in feite dat deze genitiefformatie in semantisch opzicht dichter staat bij de subjekts-funktie van de vogels in de vogels worden door de jager gevangen dan bij de objekts-funktie van de vogels in de jager vangt de vogels. Dit nu vermogen we niet in te zien, zelfs niet met de beste wil van de wereld. Er is in het vangen in de woordgroep het vangen der vogels (door de jager) geen overwegend passief-beteenismoment te bespeuren, bijgevolg mist de benaming ‘subjekts-genitief (lvm)’ elk linguistisch fundament. Op z'n hoogst zouden we met een schijn van recht bij een kombinatie als het gevangen worden der vogels (door de jager) deze kwalifikatie kunnen gebruiken. Maar vooreerst kunnen we ons hierbij afvragen of we nog wel met een echt zn-patroon te doen hebben, en vervolgens doet een dergelijke formatie zo geforceerd aan dat er nauwelijks van (goed) Nederlands kan worden gesproken. We kunnen daarom beter een dergelijk voorbeeld bij onze beschouwingen volstrekt negéren.

Het allerbelangrijkste echter is dat we het fundamenteel fout moeten noemen als getracht wordt een semantische overeenkomst met een syntaktische term te verduidelijken. In feite is dit altijd een vermenging van twee scherp te onderscheiden linguale aspekten. Zelfs bij de morfologisch identieke door-bepalingen kunnen we bij de vergelijkbare zn- en ww-patronen wel van een overeenkomst in betekenis, maar niet van een syntaktische overeenkomst spreken. Een nabepaling in een zelfstandignaamwoordsgroep is syntaktisch nu eenmaal heel wat anders dan een zogenaamde adverbiale bepaling bij een werkwoord of gezegde. De eerste maakt deel uit van een echte ‘woordgroep’ in strikte zin, de tweede is lid van een verbale ‘konstruktie’.⁸ Termen als ‘subjekts-genitief’ en ‘objekts-genitief’ behoren tot dat deel van het erfgoed van ‘de antieke grammatika’⁹ dat zo gauw mogelijk in het historisch archief van de taalkunde moet worden opgeborgen, met alle respekt overigens voor de eeuwenlang bewezen diensten. Als wij de steeds meer verouderende tekstgenitieven zoals in het zingen der vogels en het vangen der vogels (door de jager) willen typeren, kunnen we veel beter van een ‘genitief van de agens’, respektievelijk: ‘genitief van de patiens’ spreken, omdat ‘agens’ en ‘patiens’ zuiver semantische termen zijn.

Voor kenners van de Funktionele Grammatika van S.C. Dik zal het inmiddels duidelijk zijn dat er in het voorafgaande betoog dankbaar gebruik gemaakt is van het scherpe onderscheid in funktionaliteit op verschillende niveaus van de gebruikte konstituenten zoals we dit in zijn model beschreven vinden, te weten: semantische funkties (Agens, Patiens, Recipiens etc.), syntaktische funkties (Subjekt en Objekt) en pragma-

8 Voor het onderscheid tussen ‘woordgroep’ en ‘konstruktie’ zie mijn Appendix 1978 in Woordvolgorde in het Nederlands,⁴ 1978, 342-345.

9 Deze benaming is afkomstig van Els Elffers, Sies de Haan, Traditionele en moderne grammatica in: Spektator 9, 1979-'80, 405-432; speciaal: 409.

[p. 535]

tische funkties (o.a. Topic en Focus).¹⁰ Het wil mij voorkomen dat de theoretische bruikbaarheid van zijn grammatikaal model hiermee een nieuwe bevestiging krijgt.¹¹ Wel realiseer ik me dat we inmiddels stilzwijgend het gebied van de toepasselijkheid, speciaal van de semantische funkties, hebben uitgebreid. In de terminologie van Dik: van het terrein van de ‘predikaties’ naar dat van de ‘termen’, in mijn eigen terminologie: van het niveau van de ‘konstrukties’ naar dat van de ‘woordgroepen’. Mocht iemand deze uitbreiding verwarrend vinden omdat ‘de fundamentele semantische relaties van de termen binnen een predikatie’¹² toch niet geheel identiek zijn met de semantische relaties tussen kern en bepalingen binnen een woordgroep (wat is overigens het verschil?), dan zouden we aan dit bezwaar tegemoet kunnen komen door bijvoorbeeld de benamingen voor deze laatste relaties zonder hoofdletter te schrijven; dus: agens, patiens, possessor etc. We geven dan tegelijkertijd op een symbolische wijze aan dat deze onderscheidingen betrekking hebben op woordverbindingen op een lager niveau.¹³

Het onderscheiden van diverse semantische funkties op het niveau van de woordgroep blijkt wel degelijk linguistisch relevant te zijn. We kunnen hiermee o.a. klaarheid brengen in de blokkeringsverschijnselen waarop P. ons in zijn genoemd artikel terecht opmerkzaam heeft gemaakt. Er bestaat in ons Nederlands taalsysteem (en vermoedelijk in alle taalsystemen) kennelijk de ongeschreven regel dat in één en dezelfde woordgroep geen twee of meer bepalingen mogen voorkomen die dezelfde semantische funktie hebben, tenzij in de vorm van een zuivere nevenschikking. Een verbinding als m'n trein van je is ‘uitgesloten’, omdat de semantische funkties van dat m'n en van je identiek zijn, hetgeen in strijd is met de zoëven genoemde regel. Hetzelfde geldt voor m'n aankomst van jou en m'n bestraffing van jou door die onderwijzer. In het laatste geval is wel de kombinatie van m'n en van jou mogelijk, omdat de semantische funkties van die twee verschillend zijn, respektievelijk die van agens en patiens, maar met de door-bepaling wordt nog eens een ‘agens’ genoemd, waardoor ook deze kombinatie door iedereen zal worden afgewezen. Van de andere kant is het heel verklaarbaar waarom in een woordgroep als m'n trein van acht uur door dat m'n de gebruikte van-groep ‘geen last heeft van blokkering’: de semantische funkties zijn immers totaal verschillend. Om dezelfde reden acht ik zelfs een kombinatie als die bestraffing van me van jóu (met de spreker als ‘agens’ en de aangesprokene als ‘patiens’ bedoeld en met een heel speciale intonatie) niet volstrekt uitgesloten, al zal iedereen die zoveel mogelijk vermijden, omdat ze allerminst fraai en nogal onduidelijk is.¹⁴ Wel laat dit laatste voorbeeld nog sprekender uitkomen dat de genoemde blokkeringsregel uitsluitend betrekking heeft op de seman-

10 Al vóór het verschijnen van zijn Functional Grammar heeft Dik zijn ideeën hieromtrent beknopt uiteengezet in zijn artikel: Vraagzinnen in een funktionele grammatika, Spektator 6, 1976-'77, 407-412. Hierin treffen we ook de term ‘Patiens’ aan, die hij in zijn Engelse tekst vervangen heeft door de in het Nederlands al even moeilijk te vertalen term ‘Goal’.

11 We blijven er buiten in hoeverre zijn model door ideeën van anderen is geïnspireerd.

12 Vergelijk S.C. Dik, Over Funktionele Grammatika in de rubriek Discussie en reactie, Forum der letteren, 20, 1979, 43.

13 Vanzelfsprekend is dat ‘lager’ en ‘hoger niveau’ beeldspraak.

14 Dezelfde kombinatie in de betekenis van de spreker als ‘patiens’ en de aangesprokene als ‘agens’ zal praktisch wel nooit voorkomen, omdat de spreker, zelfs op het laatste nippertje, dan nog altijd de veel duidelijkere door-bepaling tot zijn beschikking heeft: die bestraffing van me door jou.

[p. 536]

tische funkties. Dit maakt het universele karakter van deze regel a priori des te waarschijnlijker.

Zo blijkt het onderscheid tussen syntaktische en semantische funkties bij onze taalbeschouwing op méér gebieden verhelderend (= verklarend!) te werken dan in de Functional Grammar van Dik is aangegeven. Hetzelfde zou wel eens het geval kunnen zijn met de pragmatische funkties Topic en Focus.¹⁵ Maar om dit te kunnen aantonen is een afzonderlijke studie vereist.

G.W. Burgerplein 14, 3021 AV Rotterdam
juni 1980

15 Zo vermoed ik thans dat het verschijnsel dat ik vroeger een ‘relatieve rangorde’ heb genoemd in woordgroepen als die láge witte huizen en die villa daarginds met het strooien dák (Woordvolgorde,^2-4 115 en 141-142; Appendix 1978, 364) in feite niet van syntaktische, maar van pragmatische aard is.