De Nieuwe Taalgids. Jaargang 74

[p. 433]

Een dansje bij Rotgans en een kijkkast bij Huygens (Rotgans, Boerekermis, r. 1187; Huygens, Cometen-werck, r. 16)

L. Strengholt

In het tweede ‘boek’ van Rotgans' Boerekermis komt de dichter op zijn rondgang ook in de ‘jongkspel’, de ruimte waarin de jongelui zich met dansen vermaken. Hij raakt er aan de praat met een oud vrouwtje, dat hem op een gegeven ogenblik attent maakt op een der dansende meisjes, als volgt:

Maar, heerschap, zieje wel wat meisjes dat daar danssen
In 't zesje by de deur? kyk eens ter degen toe.
Je ziet een jonge meidt, zy springt en wordt niet moe.
Dat is de dochter van den drost in boerekleeren.

(r. 1186-89)

Het is me indertijd bij de voorbereiding van mijn uitgave van Rotgans' kermisgedicht niet gelukt erachter te komen wat we ons precies hebben voor te stellen bij de woorden ‘'t zesje by de deur’. Ik heb toen wel enige gissingen gedaan, o.a. betreffende een dansgroep van zes personen, maar zonder zelf erg overtuigd te zijn van de waarschijnlijkheid ervan (Lukas Rotgans, Boerekermis, ingeleid en van aantt. voorzien door L. Strengholt; Gorinchem, J. Noorduijn en Zoon, 1968; blz. 68).

Bij toeval meen ik nu een redelijke verklaring gevonden te hebben in een passage uit een brief van Christiaan Huygens aan zijn broer Constantijn. In het eerste deel van de OEuvres Complètes de Christiaan Huygens, publiées par la Société Hollandaise des Sciences (La Haye, 1888), blz. 80-82, komt als brief nr. 44 voor een epistel, door de bijna negentienjarige Christiaan Huygens uit Breda aan zijn oudste broer gericht, d.d. 2 maart 1648. Hij doet verslag van een feest ten huize van de drost. De aanwezigen, onder wie - bij afwezigheid van de vader - de twee dochters van de drost (maar dat is een werkelijk toevallige overeenkomst met Rotgans' boerenfeest), hebben eerst een kaartje gelegd, vervolgens een kostelijke maaltijd gehouden en daarna tot diep in de nacht gedanst. Over het laatste luiden Christiaans eigen woorden: ‘Nae dat wij wel gegeten hadden, dansten een deel Sessies en Couranten, (trois violons) tot 3 uren toe’ (t.a.p., blz. 81-82). In een aantekening bij deze volzin lezen we: ‘“Courante” est une danse en mesure de 3/2 , dont la dernière mesure comptait 6/4 ; c'est ainsi qu'on la dansait vers 1600, mais sous Louis XIV la mesure était devenue 6/4 et c'est probablement ce qu'il faut entendre par “sessies” (zesjes) de “zes” (six)’ (t.a.p., blz. 82).

In het licht van deze gegevens mogen we het ‘zesje by de deur’ in Rotgans' Boerekermis interpreteren als een bij de toegang tot het ‘jongkspel’ gedanste dans in de aangegeven maat. Van de deelnemers kon blijkbaar gezegd worden, dat ze ‘in’ het zesje dansten.

Helpt Christiaan Huygens' Bredase brief ons Rotgans beter te begrijpen, met zijn Boerekermis draagt Rotgans op zijn beurt bij tot opheldering van een plaats in een ge-

[p. 434]

dicht van Christiaans vader. Constantijn Huygens schreef in zijn Cometen-werck onder meer:

Ia, maer Cometen volght een wonderlijck verandren.

Wat ongehoorder saeck! All of men dagh voor dagh
All om in alles geen' verandering en sagh.
Is dat Cometen werck, en hoefter niewe lichten,
Om ons' onkunde van die waerheit te berichten,
Dat geen dingh staende blijft, maer dat de tijd om gaet
Als 'tmoije Curieus der kinderen op Straet?

(r. 10-16)

Zwaan, naar wiens uitgave van het gedicht in zijn Tien gedichten van Constantijn Huygens (Assen/Amsterdam, Van Gorcum, 1976), blz. 178, ik deze passus weergeef, plaatst bij de woorden ‘'tmoije Curieus’ deze toelichting: ‘(met omkering van bepalende en bepaalde) het merkwaardige moois (critische aanduiding van de steeds veranderende mode)’. En bij het woord ‘kinderen’ in dezelfde versregel commentarieert hij vragenderwijs: ‘aanzienlijke jongelui? (WNT kind 2985: titel van jonge lieden uit den adel of den ridderstand)’ (t.a.p., blz. 178). Erg bevredigend is deze verklaring niet. Elders is de mode, waar Huygens die op de korrel neemt, toch niet tot de aanzienlijke jongelui en de straat beperkt. Die twee begrippen lijken trouwens enigszins te conflicteren.

Rotgans zet ons op een ander spoor. In het eerste ‘boek’ van de Boerekermis loopt de dichter tegen twee jongens aan, die met ‘beeldekassen’ op de kermis staan. Hij vertelt:

Daer staan twee jonge maats. elk heeft wat raars te kyken.

D'een draait een poppekas, waar in de beelden pryken
Van weitsche juffers, naar den niewen zwier gehult,
En groote hanssen, mooi geschildert en vergult.
De tweede toont een Haan, van hoogmoedt opgeblaazen,
Die met een Arendt twist, en op zyn spys komt aazen.
Hy hadt alrede een deel gedragen in zyn nest:
Maar d'Arendt komt op 't mat, door wraakzucht aangeprest,
En stoort den vogel met zijn trouwe Hulpgenooten.
Zy vliegen in zyn kam, en plukken en ontblooten
Hem van zyn veeren, tot hy moedloos hene vlucht
En by zyn hennen om 't verlies der pluimen zucht.
Dit kon men op de straat voor weinig geldt aanschouwen.
En ik bezag dit spel, daar jongens, mans en vrouwen
Toeschooten: want de knaap riep luitkeels by de schaar:
Kykt, vrienden, kykt, 't is mooi, fraai, kurieus en raar.

(r. 213-28)

Het tafereel dat Rotgans hier schetst zal in grote trekken duidelijk zijn. Twee knapen laten tegen een kleine vergoeding ieder die wil een blik werpen in hun ronddraaiende kijkkasten. Het WNT deelt onder het woord poppekas mee, hoe die dingen werkten: ‘draaikast, waarin op een draaiende schijf geplaatste figuren bij het draaien een voor

[p. 435]

een voorbij het kijkgat komen’ (XII, 3462). In de ene kast zijn modieus uitgedoste dames en heren uit de hogere kringen te zien, de tweede bevat voorstellingen betreffende momenten uit de aktuele Spaanse successieoorlog. De jongens vestigen met luid geschreeuw de aandacht van het kermispubliek op hun attractie en een van de ‘trefwoorden’ die ze daarbij bezigen is het ook bij Huygens voorkomende woord ‘kurieus’.

Ik geloof dat we er zeker van mogen zijn, dat Huygens in r. 16 van zijn Cometenwerck inderdaad op zulke draaikasten doelt. Het ‘omgaan’ (r. 15), dat in de vergelijking het tertium comparationis vormt, krijgt op deze manier bijzonder reliëf. Met het gesubstantiveerde ‘Curieus’ duidt de dichter via de blijkbaar karakteristieke reclameroep de werkelijkheid aan die met die roep geassocieerd is, de wisselende beelden van de ronddraaiende kijkkastjes. Het woord ‘kinderen’ kan in een meer gewone zin worden opgevat dan door Zwaan geopperd is. En tenslotte wordt de situering ‘op Straet’ ten volle begrijpelijk, meer dan wanneer we aan het verschijnsel van de mode zouden moeten denken. Het is hierbij opmerkenswaard, dat ook Rotgans in de geciteerde passage de woorden ‘op de straat’ gebruikt. De contemporaine lezer van Cometen-werck, r. 15-16, kreeg al met al voldoende indicaties om de straatattractie voor de geest te zien verschijnen, waarmee de dichter de wisselvalligheid van de voortgaande tijd wenste te vergelijken.

De Hoghe Weijdt 59, 1851 EC Heiloo
juli 1980