De Nieuwe Taalgids. Jaargang 74

[p. 407]

Over de betekenis van het woord ‘klinisch’

P.J. Vinken

Sinds ongeveer 10 jaar hoor ik regelmatig het woord klinisch gebruiken in de betekenis van: koel, koud, kil, onemotioneel, cerebraal, verstandelijk, droog, rationeel, bloedeloos, zakelijk, logisch, amoreel, onromantisch, analytisch. Een openbaar voorbeeld daarvan kwam voor in de ‘Alles is anders show’ die op 13 april 1978 werd uitgezonden vanaf 20.19 uur via de zender Nederland 1. Daarin besprak de presentator Aad van den Heuvel het nieuwe maandblad Oorlog, waarin, zei hij, veldslagen op zo'n klinische manier worden behandeld.

In geschreven teksten treedt het woord minder vaak op; ik heb het in drie jaar tientallen malen gehoord maar slechts drie maal gelezen. In NRC-Handelsblad van 4 juli 1980 stond op bladzijde 7 een artikel van dr. M.P.C.M. van Schendelen, getiteld ‘Omgangsvormen in parlement niet moraliserend maar klinisch bekijken’. Daarin komt de volgende zin voor: Een nog zo weinig systematisch onderzocht verschijnsel kan men het beste analytisch en als het ware klinisch benaderen, onaangedaan door emoties en moraal. In een inleiding gehouden voor de Economische Faculteitsvereniging Rotterdam op 2 november 1977, getiteld ‘Andermaal: maatschappijstructuur en werkgelegenheid’ (uitgegeven door de Amro Bank), zei dr. J.M.R. van den Brink: Waar ik toe wil oproepen is een ‘klinische’, zakelijke en vooral voldoend diepgaande, analyse van onze structuurproblemen, zonder emotionaliteit en zonder sociale of politieke romantiek. Ik heb ook een Engels voorbeeld gevonden (New Scientist, 24 juli 1980, 297): The errant erstwhile believer (...) in the paranormal has calmly, almost clinically, made up his mind. Dat het woord in het eerste citaat wordt voorafgegaan door ‘als het ware’, in het tweede citaat tussen aanhalingstekens is geplaatst en in het derde wordt voorafgegaan door ‘almost’, wijst erop dat de schrijvers zich ervan bewust waren dat zij het in overdrachtelijke of neologistische zin gebruikten.

Volgens de Van Dale uitgave van 1884 betekent klinisch: wat op een bed of bedlegerige zieken betrekking heeft. Volgens de laatste uitgaven van Van Dale en het Woordenboek der Nederlandsche Taal: op de of een kliniek betrekking hebbend, daar plaats vindend, daarvoor bestemd enz. In medische kringen wordt het woord uitsluitend in deze betekenis gebruikt. Klinisch is het tegendeel van niet-klinisch, d.i. alles wat buiten een ziekenhuis is of gebeurt. Klinisch staat ook tegenover poliklinisch. Een klinische patient ligt in een ziekenhuis. Een poliklinische patient bezoekt het spreekuur van de arts en gaat weer naar huis, hij is een ‘lopende’ of ‘ambulante’ patient.

Het gebruik van het woord klinisch in de betekenis die het in de hierboven gegeven citaten heeft, berust kennelijk op een misverstand. Immers in de besloten gemeenschap van een zaal of een afdeling van een kliniek bestaat over het algemeen een nauwe en medelevende relatie tussen de mensen die er verblijven of tussen de patienten en hun familieleden en vrienden, relaties die vaak verder gaan dan de band die zij buiten het ziekenhuis met collega's of kennissen onderhouden. De patienten die in een ziekenhuis verblijven hebben bovendien een persoonlijker en emotioneler contact met artsen en ver-

[p. 408]

pleegkundigen dan de niet-klinische (poliklinische) patienten. In de kliniek vloeit ook meer bloed dan in de polikliniek; er worden meer bloedmonsters van de patienten genomen en er wordt meer chirurgisch geopereerd. Het is dus een vreemd en paradoxaal verschijnsel dat juist het woord klinisch tegenwoordig wordt gebruikt in de betekenis van ‘bloedeloos’ en ‘afstandelijk’.

Misschien berust dit misverstand op het feit dat niet-medici een ziekenhuis associëren met wit betegelde, kille ruimten waarin zieken zonder medelijden en op zakelijk-wetenschappelijke wijze worden onderworpen aan onderzoek en aan heelkundige ingrepen. Maar op precies dezelfde zakelijke wijze worden ook poliklinisch onderzoekingen verricht, diagnosen gesteld en wordt heelkundig ingegrepen. Er zijn zelfs vele malen meer poliklinische als klinische patienten. Als het dus gaat om de als gedistancieerd gevoelde werkwijze van de arts, dan zou het meer voor de hand liggen als men deze overdrachtelijk zou aanduiden met het woord poliklinisch, inplaats van met zijn tegendeel.

Het kan ook zijn dat de nieuwe betekenis van het woord klinisch berust op de associatie met de manier waarop speciaal de chirurg zijn operaties uitvoert, minder betrokken als hij is (of lijkt) bij de persoonlijkheid van de patient, maar geconcentreerd op de technische aspecten van een deel van zijn lichaam. In dat geval zou het begrijpelijker zijn als men inplaats van het onterecht gebruik van het woord klinisch het woord chirurgisch zou gebruiken, al blijft ook dan nog de vraag open of het begip ‘chirurgisch’ zonder meer kan worden geassocieerd met begrippen als ‘droog’, ‘onemotioneel’, ‘koud’ of ‘kil’, om van ‘bloedeloos’ maar te zwijgen.

Het gebruik van het woord klinisch in de onjuiste, ‘paradoxale’ betekenis is echter al zo wijdverbreid, dat gevreesd moet worden dat prescriptieve actie geen effect meer zal hebben en dat correctie dus niet meer mogelijk zal zijn. Laten wij hopen dat de betekenis van het woord niet nog verder degenereert. Ik denk in dit verband aan een zin van Liesbeth den Uyl, die in het Algemeen Dagblad van 29 september 1979, in haar verslag van een reis naar China schreef: Mannen kunnen klinisch worden behandeld in een à twee uren, vrouwen moeten drie dagen worden opgenomen in het ziekenhuis.