De Nieuwe Taalgids. Jaargang 74

[p. 404]

‘Dat kan een schaep mercken’

L.E. Wirth-van wijk

In de Twe-spraack vande Nederduitsche Letterkunst (1584), laat Spiegel Gedeon zeggen (p. 38, p xxxlv in de uitgave van Kooiman): ‘Vóórts, nópende de, ue, daar mede zoud'ik na het oude gebruyck dueghd, vrueghd, jueght, lueren, zueren, trueren, spellen, alzó met ,uy, uyl, buyl, vuyl, luy, luyen, kruyen, ruyen, huyden, uyt, scuyt, die van uur, schuur, myns achtings in gheklanck veel verschelen.’ Roemer antwoordt hierop: ‘dat zou een schaep mercken.’

Aan de hand van dit citaat zou ik erop willen wijzen hoe ontzettend voorzichtig wij moeten zijn met het interpreteren van hetgeen 16e/17e-eeuwers over hun uitspraak meedelen. Wij, 20e-eeuwers, zijn maar al te zeer geneigd om daarbij te vergeten, dat de klanken van het 16e/17e-eeuws wel eens zeer verschillend kunnen zijn van onze 20e-eeuwse uitspraak. Veel te grif zijn 20e-eeuwers ertoe geneigd om hun mededelingen uit te leggen naar het voorbeeld van hun eigen uitspraak. Dat ligt voor de hand, want zij hebben de 20e-eeuwse uitspraak vastgeworteld in hun taalbesef en het is ontzettend moeilijk om zich van de eigen uitspraak los te maken en als het ware ‘blanco’ te staan tegenover de mededelingen van 16e/17e-eeuwers over hun uitspraak.

Wie over de 16e/17e-eeuwse uitspraak iets meer te weten wil komen, moet gaan zoeken naar mededelingen van àndere 16e/17e-eeuwers en proberen door combinatie van al deze gegevens iets meer te weten te komen over de 16e/17e-eeuwse uitspraak; de eigen 20e-eeuwse klanken moet men ver naar de achtergrond schuiven.

Om nu terug te komen op het bovenstaande citaat van Spiegel, als ik het goed begrijp, meent Kooiman (1913, p. 145) - en andere 20e-eeuwers ná hem - uit Roemers opmerking af te leiden, dat Spiegel in 1584 al de uy als een diftong uitsprak. Maar dat is een 20e-eeuwse gedachtegang: in ons huidige klankstelsel kennen wij alleen de monoftong uu in uur enz. en de diftong ui en uil enz. Als iemand verklaart, dat hij een duidelijk verschil hoort tussen de klanken van deze twee woorden, komen wij tot de gevolgtrekking, dat hij ‘dus’ in uil een diftong spreekt.

Maar de toestanden rondom de uu zijn in het 16e/17e-eeuws veel ingewikkelder dan in de 20e eeuw en Kooimans conclusie is voorbarig. Wil men wat meer omtrent de verhouding tussen de uu en de ui te weten komen, dan moet men onderzoeken wat daarover bij de 16e/17e-eeuwers te vinden is en dan zien wij een heel andere toestand.

Chronologisch begin ik met Pontus de Heuiter (1581). Op p. 72/73 (57) maakt hij in een uitvoerig betoog melding van de spelling eu, waarmee Brabanders de klank in b.v. heus spellen, maar die anderen liever met eui willen schrijven (dus heuis); de Vlaming en de Hollander echter schrijven huis. Ook de spelling huus komt voor, waarin uu de vocaal uu voorstelt ‘den Hoochduits zeer gemeen’. De Hoogduitse uu of uu germanicum is een [u]-klank, zoals we bij Montanus p. 72 kunnen lezen.

Voor ons is belangrijk, dat Pontus de Heuiter een duidelijk onderscheid maakt tussen de gediftongeerde Brabantse vorm, die hij het liefst eui wil spellen, en de nog niet gediftongeerde Hollands-Vlaamse ui. Zijn ui vergelijkt De Heuiter met de klinker in de Franse woorden nuit, bruit. Nu zijn, volgens de handboeken van Gougenheim en

[p. 405]

Thurot, de gegevens over de uitspraak van ui in het 16e-eeuwse Frans, uiterst verward. Wel is het vrij zeker, dat de klemtoon op de u lag en de i slechts vluchtig te horen was. Geen diftong, maar een monoftong, die eindigde in een i-achtige, slechts weinig hoorbare klank. Gougenheim, p. 24: ‘La diftongue UI: Dans les mots en ui, l'u semble avoir dominé l'i, ce qui explique la réduction de ui à u: charcutier, escurie, lutin (...) l'ont emporté sur charcuitier, escuierie, luitin (...).’

Pontus de Heuiter was van geboorte een Delftenaar, dichter bij Amsterdam komen wij met de Haarlemmers Jacob van der Schuere en Samuel Ampzing. Ampzing zegt niets over ui; Jacob van der Schuere p. 48 (37) echter, laat zich aldus uit: ‘(...) hoort men slechts de u in de y klynken (...)’. Dat zijn duistere woorden, die aan een diftong doen denken. Van de oe zegt Van der Schuere: ‘(...) valt den klank duer o op e in 't eynde wat verzoetende.’ Ook hier zou men op de gedachte van een tweeklank kunnen komen. Op dergelijke wijze formuleert Ampzing, wanneer hij p. 13 (150), r. 494-495 van de ae zegt: ‘(...) maer de volle uytsprake vloeijd kennelijk ende tastelijk door die beyde letters sachtkens heen, ende valt vande a op de e met eene aengenaeme soeticheyd.’ En dan begrijpen wij, dat we hier te doen hebben met een in die tijd in zwang zijnde uitdrukkingswijze, want oe en ae zijn zeker geen diftongen.

Met hun woorden willen zij naar mijn mening duidelijk maken, dat wij, wat de oe betreft, te doen hebben met een o, die wat articulatieplaats betreft, naar voren, naar de e toe is geschoven, een zeer gesloten o-klank dus. Het ‘zoete’ geval van de ae van Ampzing, drukt op analoge wijze uit, een a, die iets naar de articulatieplaats van de e verschoven is, een klank ergens tussen a en e in dus. En zo komen wij voor de beschrijving van Van der Schuere van de ui tot een uu, die vóór in de mond gearticuleerd wordt, ergens in de buurt van de i-articulatie. Geen diftong dus, maar een monoftong.

En dan ten slotte de grootste van allen: Petrus Montanus met zijn Spreeckonst (1635). Montanus beschrijft heel wat uu-klanken, n.l.: 1) zijn uuwens (p. 70-75): 2) de ue (p. 66) en 3) de ui (p. 69). Het kenmerk van de uuwens is de nauwe lipopening. Zij komen als lange klank vóór w en op het eind van een woord voor, als korte klank kunnen ze in allerlei posities staan. Er zijn niet minder dan drie varianten van, lang zowel als kort; die bestaan uit twee [ü/y]-achtige klanken en een [u]-achtige. De verschillende timbres brengen echter geen betekenisverschil mee. 2) De ue wordt met middelhoge tongheffing alveolaar gearticuleerd, met wijder mondopening dan de uuwens. Het is de uu vóór r. 3) De ui heeft ook een grotere lipopening dan 1) en wordt met middelhoge tongheffing dentaal gearticuleerd. Maar Montanus beschrijft ze wel alle drie als monoftongen.

Nu rijst een vraag: Spiegel zou in 1584 al gediftongeerd hebben, terwijl Montanus 50 jaar later nog een monoftong sprak? Het klinkt niet waarschijnlijk, maar men kan ertegen in brengen, dat Delft niet Amsterdam is en dat er plaatselijke verschillen kunnen zijn. Dat geldt ook voor Haarlem, waar Jacob van der Schuere niet diftongeert. Maar het argument van de plaatselijke verschillen van de uu-uitspraak is slechts een veronderstelling en heeft dus nog behoefte aan een stevige argumentatie.

Maar er is nog een - op het eerste oog meer gegrond - argument voor de gediftongeerde uitspraak van Spiegel in uyl enz. Onder de voorbeelden van ui neemt Spiegel n.l. het woord lui op. Het adjectief lui heeft ui² en van ouds een diftong. Montanus bespreekt de klank p. 56 en noemt als voorbeelden o.a. meuitmaeker, leui.

[p. 406]

Er is echter nog een tweede woord lui, het substantief, ontstaan uit luiden ‘mensen’, door verlies van de laatste syllabe. De gevallen van ui² zijn niet talrijk en mogelijk komt het daardoor dat men meestal geen verschil in spelling maakt. Muller p. 147 echter wijst erop, dat er schrijvers zijn, die dat wel doen, o.a. Cats en De Brune en laat men Brabanders aan het woord (o.a. Huygens in Trijntje Cornelis), dan geeft men hun reeds gediftongeerde ui aan met de spelling eui of euy.

De korte vorm lui ‘mensen’ bestond in de 16e/17e eeuw reeds. Jan Luyken kende zelfs al het verkleinwoord, getuige het citaat in het Woordenboek der Nederlandse Taal, deel VIII, 2, kolom 2044: ‘Die laffe luidjes’, Bijkorf, vs. 379. Verder, ibidem, Hooft: ‘Eenen vriendt, die zich placht te laten verluyen, dat hem van luye luj walghde’, Brieven 2, 375. C.G.N. de Vooys, 1949, p. 79, vermeldt ‘u luy’ als voornaamwoord gebruikt in ‘Spel van de Siecke Stadt’, vs. 1259, uit de 16e eeuw.

Dit substantief lui, waarin geen ui² voorkomt, maar waarin de moderne diftong ui¹ zich uit een lange uu heeft ontwikkeld, heeft Spiegel in zijn rijtje voorbeelden van nog niet gediftongeerde ui opgenomen.

Dit alles overziende, kom ik tot de slotsom, dat het geenszins gerechtvaardigd is uit Roemers woorden ‘Dat kan een schaep mercken’ de gevolgtrekking te maken, dat Spiegel in woorden als uil een diftong gesproken zou hebben. Wel was er een duidelijk hoorbaar verschil tussen de uu van uur en die van uil, maar beide waren het monoftongen.

Niebert, juli 1980.

Literatuur

Ampzing, S. Nederlandsch Taelbericht. In: Ampzing, Samuel, Beschrijvinge ende Lof der Stad Haerlem. 3e druk. Haarlem, 1628. Uitgegeven door F.L. Zwaan, Uit de geschiedenis der Nederlandse spraakkunst, p. 133-191. Groningen, 1939.

Gougenheim, G., Grammaire de la langue française du seizième siècle. Paris, 1974.

Heuiter, P. de, Nederduitse orthografie. Antwerpen, 1581. Uitgegeven door Dr. G.R.W. Dibbets, Groningen, 1972. Trivium VI.

Montanus, P., Bericht van een niewe konst, genaemt De Spreeckonst: ontdect ende beschreven door Petrus Montanus van Delft (...enz.). Delft, 1635.

Montanus, P. De Spreeckonst. Uitgegeven en ingeleid door Dr. W.J.H. Caron. Groningen, 1964. Trivium V.

Muller, J.W., Een en ander over den Nieuwnederlandschen tweeklank ö̀í of ö̀ ǘ (ui) In: Tijdschrift voor Nederlandse taal- en letterkunde XL (1921), p. 140-161.

Schuere, J. van der, Nederduydsche spellinge. (Haarlem, 1612). Uitgegeven door Dr. F.L. Zwaan. Groningen-Djakarta, 1957.

Spieghel, H.L. Twe-spraack vande Nederduitsche letterkunst ófte vant spellen ende eyghenschap des Nederduytschen taals. Leiden, 1584. Uitgegeven door K. Kooiman, Groningen, 1913.

Thurot, C., De la prononciation Française depuis le commencement du XVIe siècle, d'après les témoignages des grammariens. Tome premier, Paris, 1881. Tome second, Paris, 1883.

Vooys, C.G.N. de, Nederlandse spraakkunst. Groningen-Batavia, 1949^2.