De Nieuwe Taalgids. Jaargang 74

[p. 80]

Boekbeoordelingen

Dirk Coigneau: Refreinen in het zotte bij de rederijkers, deel I, bekroond door de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Gent 1980. 222 blz., prijs 790 Bfr.

De Gentse hoogleraar Van Elslander heeft zijn belangstelling voor de rederijkers ruimschoots ook op leerlingen weten over te dragen; dit academisch proefschrift is er weer een bewijs van. Schr. had zich al eerder met de stof beziggehouden in Beschouwingen over de Refreinen in het Zotte uit de bundel van Jan van Styevoort. Deze keer is het doel ruimer gesteld. Het boek bevat een overzicht van alle refreinen die als zot herkend werden (blz. 33-192). Dit is bedoeld als bijdrage tot een toekomstig repertorium van refreinen, zoals Hummelen dat voor het rederijkersdrama maakte. Een voorafgaand hoofdstuk geeft begrips- en terreinomschrijving, een volgend bespreekt overlevering en vormtechniek. Een viertal teksten zijn als bijlagen opgenomen.

Deel II zal in de eerste plaats een classificatie van het materiaal geven volgens categorieën die van de betekenis zijn afgeleid. Dit hoofdstuk noemt Schr. naast het overzicht het meest essentiële van zijn werk. In het vijfde worden de teksten met het oog op refreinkenmerken bekeken. Het laatste zal de ontwikkeling van het zotte refrein nagaan en het in een wat ruimer historisch verband plaatsen. Een veelbelovend programma.

De traditionele drie-deling is globaal gezien een eenvoudige zaak. Vroede refreinen werden tot lering geschreven, zotte tot vermaak. Amoureuze zijn door het onderwerp bepaald. Dit kan echter ernstig of vermakelijk behandeld worden: vroed-amoureus of zot-amoureus. Men sprak dan kortweg van amoureus en zot. Het verschil is niet simpel dat tussen hoofs en zinnelijk, want in amoureuze refreinen vormt de erotiek soms een onderdeel van de totale liefdesbeleving. Beslissend is steeds het geheel van de tekst.

Dit eenvoudige principe krijgt terecht nadruk. Komische elementen kunnen immers in dienst van een ernstige strekking staan, terwijl in een ogenschijnlijk ernstige tekst détails kunnen aangeven, dat de bedoeling komisch d.w.z. ontspannend is.

De tegenstelling tussen vroed en zot verduidelijkt Schr. met de relatie tussen tekst en lezer. Een vroede tekst legt dwingend beslag op de lezer, doet hem zijn afhankelijkheid van hogere machten beseffen of eist een keuze. Een zotte tekst vraagt die betrokkenheid niet, maar is vrijblijvend, een vermakelijk incident, dat men afstandelijk bekijken kan.

Het laatste is op een aparte manier vaak het geval bij wedstrijdrefreinen. Ik geef er een voorbeeld van. Behalve het Caprijckse hekelen de Gentse zotte refreinen uit 1539 allerlei mensen, die maatschappelijke normen en eisen van het evangelie negeren. Het Brusselse-gedrukt onder het hoofd Axcele!-richt zich tegen ‘dolende gheleerde’, zoals ook het zinnespel uit deze stad. De speldichter neemt de situatie ernstig, omdat door

[p. 81]

hen leken niet tot de Waarheid komen (r. 69 vlg.). De refreindichter spot met de domheid van deze lieden, die toch beter weten, en noemt ze zotter dan wie ook. Zo wordt hun optreden veroordeeld en doorzien als een vreemd verschijnsel, waarvan de lezer ironisch kennis neemt.

Op grond van zijn analyse kon Schr. vergissingen in oude bundels herstellen (blz. 115, 162). Daarin gaat hij m.i. te ver, wanneer het refreinen betreft, die niet door verzamelaars maar door de auteurs zelf gerubriceerd zijn, als de nrs LXX, LXXII, LXXIV, LXXVI en LXXVIII bij Van Styevoort (‘Wat vintmen menighen leepen hase’). Ze moeten n.a.v. een opgegeven stok geschreven zijn en waren dus voor hetzelfde genre bestemd, in dit geval het zotte. Toch rekent Schr. LXX en LXXIV daar niet toe. Al verschillen ze van de overige drie, ze handelen ook over een vorm van bedrog, eindigen met de opmerking dat op aarde veel listige bedriegers rondlopen en spotten met hen door ze met hazen te vergelijken, in LXXIV zelfs met hazen die een prooi van Titeuillus worden. Zijn dit geen zotte refreinen? Evenmin moet men m.i. Van Styevoort IIC, uit een amoureuze reeks, vroed noemen (blz. 18, noot 38). Volgens Beschouwingen blz. 45 had Schr. voor sommige teksten wel graag het oordeel van een 15e- of 16e-eeuwse rederijker gehoord. In deze gevallen is het gegeven.

Het voorgaande verkleint de verdienste van Schr.'s zorgvuldig onderzoek niet. Het toont alleen, dat toepassing van de resultaten het doel voorbij kan schieten. Voor de rederijkers golden nu eenmaal gebruiken, geen dwingende regels. Dat was op elk gebied zo.

In het Overzicht zijn de teksten per vindplaats geordend en worden zakelijke gegevens verstrekt over de stok; het aantal strofen, verzen per strofe, lettergrepen per vers; varianten; moderne uitgaven; belangrijke literatuur; zo nodig een verantwoording van de opname. Vooraf gaat telkens een kritische bespreking van het hs. of de druk, eventueel in discussie met anderen. Het is, zoals een repertorium zijn moet, een rijke bron van materiaal en een goed hulpmiddel voor de onderzoeker. Schr. toont zich op de hoogte en deskundig.

Tot slot een opmerking terzijde. De rijmschema's zijn weer door gesloten lettertekens weergegeven (aabaabbcbccdd e.d.), hoewel daardoor gemakkelijk fouten ontstaan, zoals de praktijk leert. In dit zorgvuldig gecorrigeerde boek blijkt het bijv. in St. 38 en 40 (blz. 49). Waarom maakt men het zichzelf, de zetter en de lezer toch lastig, terwijl een overzichtelijke weergave voor de hand ligt? (aabaab bcbc cdd).

Met belangstelling zie ik uit naar het tweede deel van dit werk, dat zijn bekroning ten volle verdiende.

W. de Zwijgerlaan 18, 3818 GL Amersfoort

b.h. erné

[p. 82]

J.A. Pannekeet, Woordvorming in het hedendaagse Westfries. Nijmeegse dissertatie. Rodopi, Amsterdam 1979. X en 168 blz. f 30,-.

De schrijver is al 25 jaar leraar Nederlands in zijn geboortestad Alkmaar. Hij behoort tot de vijftien personen die nog voor het afscheid van de Nijmeegse hoogleraar A.A. Weijnen (in januari 1980) bij hem zijn gepromoveerd. Hoofdstuk 1 is de inleiding tot dit boek over woordvorming, een onderwerp waaraan in de Nederlandse dialectologie tot nu toe weinig aandacht is besteed, omdat men meestal aannam dat de dialecten dezelfde woordvorming hebben als het Nederlands. Dit blijkt echter niet te gelden voor het Westfries.

Het is niet overbodig er op te wijzen wat men onder ‘Westfries’ dient te verstaan, want onlangs heeft een buitenlander in Taal en tongval van 1980 Westfries gebruikt voor ons Fries, dus als tegenstelling tot Oostfries. Het is duidelijk dat deze termen onder Duitse invloed staan: in het Duitse Ostfriesland, waar men in de Middeleeuwen Oudfries schreef en sprak, heeft men nu het Ostfriesisch, een Nederduits dialect met Friese relicten. Daar noemt men ons Friesland Westfriesland. Dit neemt niet weg dat we in Nederland en in het Nederlands spreken over onze provincie Friesland met zijn Fries en over Westfriesland met zijn Westfries dialect in de ‘Kop’ van Noordholland. Ik verwijs hiervoor naar wat ik in Taal en tongval 1980, aflevering 3-4, over deze terminologie heb geschreven.

Ook Pannekeet bedoelt met de term Westfries het dialect van ons Westfriesland (12). Voor de begrenzing gaat hij uit van Karsten's dissertatie over ‘Het dialect van Drechterland’: Westfriesland is het gebied binnen de Westfriese (om)ringdijk, waar men al in de Middeleeuwen vier delen onderscheidde: (a) Drechterland, ongeveer bij Hoorn en Enkhuizen, (b) Houtwouder ambacht, bij Medemblik, (c) Geestmerambacht of Langendijker ambacht, tussen Alkmaar en de Zijpe (vroeger een zeegat) en (d) Nyedorper ambacht, waarin onder meer Schagen. Pannekeet geeft ook een kaartje (11), waarop we het Zaans en het Waterlands ten zuiden van het Westfries vinden en het Tessels en het Wierings in het noorden.

Dit kaartje is een vereenvoudigd fragment van de grote indelingskaart ‘Dialecten en Naamkunde’, die door J. Daan en D.P. Blok is gepubliceerd in de Atlas van Nederland (Blad X-2) en ook - met toelichtingen - in hun boekje Van randstad naar landrand van 1969. Bij vergelijking met Pannekeet's kaartje valt op dat hier het Kennemerlands (van Velsen tot en met Alkmaar) onvermeld blijft. Zijn geboortestad en woonplaats Alkmaar staat er niet op, waarschijnlijk wegens de ligging der stad buiten de Westfriese ringdijk en dus net buiten Westfriesland. Wel vermeldt hij Hoogkarspel, niet ver van de stad Enkhuizen, want door zijn langdurig verblijf in dit dorp en ook door zijn familie en kennissen uit deze streek is de schrijver grotendeels aan zijn Westfries materiaal gekomen.

Bij de opzet van zijn boek over woordvorming heeft hij zich vooral laten leiden door het werk van H. Schultink, J.W. de Vries en W. Fleischer. Verder heeft hij naar vermogen geprobeerd zijn gegevens te vergelijken met hetgeen hij kon vinden in de studies over het Fries en de dialecten van Tessel, Wieringen, Waterland en de Zaanstreek. In hoofdstuk 2 bestudeert hij determinatieve en andere samenstellingen en samenkoppelingen en in hoofdstuk 3 de afleidingsaffixen. Daarna gaat hij de formele structuur

[p. 83]

na en ook de systematisch optredende betekenismomenten, respectievelijk van expliciete afleidingen (hoofdstuk 4) en van transposities met verbaal karakter (hoofdstuk 5). Hierop volgt een 6de hoofdstukje over productieve vormingen, met een schematisch overzicht, en het 7de en laatste hoofdstuk met de slotbeschouwing. Verder is er een ‘Summary’, een bibliografie en een woordregister.

In zijn ‘Slotbeschouwing’ bespreekt de schrijver in de eerste plaats uitvoerig de verhouding Westfries-Nederlands. Ik geef enkele voorbeelden van de voornaamste verschillen. In veel samenstellingen heeft het Westfries een verbindings-e, mogelijk door de ‘lijzigheid’ van de sprekers: nageleskeertje ‘nagelschaartje’, of een verbindings-s: keelsgat, maar in pankoek had men geen last van de ‘lijzigheid’. Tot de verschillen in morfologisch systeem behoren gevallen als kinderewagen, naaiering ‘vingerhoed’, krakelbien ‘kraakbeen’, eterstoid ‘etenstijd’. Bij de expliciete afleidingen en transposities vinden we o.a. groetenis ‘groeten’ (s. plur.), vergetelek ‘vergeetachtig’, Wessaander ‘Westzaner’, waarbij dit -(d)er-suffix meestal ook een vrouw kan aanduiden. Ook bij de verkleinsuffixen zijn er verschillen met het Nederlands. Opmerkelijk zijn de substantiva (vaak diminutiva) die met het suffix -s naar de werkwoorden worden getransponeerd, b.v. berriese ‘per berrie vervoeren’. Bij de formele structuur vinden we o.a. veel afleidingen op -ighoid als douvighoid ‘doofheid’. Maar we moeten ons hier beperken tot een kleine keuze uit enkele typerende gevallen, want daarnaast spelen ook de betekenis en de productiviteit een rol.

Vervolgens gaat de schrijver in op die Westfriese afwijkingen van het Nederlands die ook Fries zijn. Hij vindt hierbij een aardig aantal incidentele en systematische afwijkingen, waarvan er zoëven al enkele vermeld zijn. Het is verleidelijk hier uitvoerig op in te gaan, maar ik wijs alleen op een studie over ‘Bewonernamen afgeleid van veen, wold, meden en dergelijke veldnamen’ (Meded. Ver. voor Naamkunde 41 van 1965). Deze had dienst kunnen doen, waar Pannekeet toponymische afleidingen als Pettemer en Zantemer bij Petten en 't Zand bespreekt (33 en 133) en ook waar hij een beschouwing wijdt aan de oorsprong van het suffix -ker (38) van b.v. kooiker (dat moeilijk algemeen Nederlands is te noemen). Pannekeet gelooft op grond van zijn gegevens voorlopig meer aan oerverwantschap tussen Fries en Westfries dan aan Friese relicten. Wel is gebleken dat de overeenkomst tussen Westfries en Fries groter is dan die tussen Nederlands en Fries (135).

Al beperkt de schrijver zich tot het hedendaagse Westfries, toch heeft hij een aantal verouderde of verouderende woordvormen gevonden, b.v. samenstellingen als krakelbien, het suffix -d in driewield ‘driewielig’, de suffixvormen van broedsk en boodskip. Bij de vormen van het diminutief-suffix bespreekt hij de stratificatie (136). In het taalgebruik van de jongste generatie zijn bijna alle dialectkenmerken aan het verdwijnen of haast verdwenen. Hij geeft een klein aantal kenmerken die nog niet aan het Neder ands zijn aangepast. Zo blijkt wel dat het de hoogste tijd was dat de schrijver deze niet gemakkelijke studie ondernam. Zijn werk lijkt me op veel punten pionierswerk, dat andere dialectologen kan stimuleren voor het te laat is.

In de bibliografie is werk van Wobbe de Vries bij vergissing bij Jan de Vries terecht gekomen (maar niet op blz. 19, noot 9). Vreemd is dat in de ‘Summary’ geen Frisian wordt gebruikt, maar de onvertaalde vorm Fries. Afgezien van de wetenschappelijke waarde is dit boek ook te waarderen als een verfrissende kennismaking met het West-

[p. 84]

fries. Ondanks de ‘lijzigheid’ die de schrijver signaleert, valt ook de neiging tot relativeren op, die blijkbaar is op te maken uit enkele productieve suffixen. Mij deed het boek goed door de herinnering aan mijn leraarsjaren in Westfriesland, al weer dertig jaar geleden.

Instituut voor Oudgermaanse, Friese en Skandinavische
taal- en letterkunde aan de Rijksuniversiteit te
Utrecht, Lucas Bolwerk 11.

h.t.j. miedema