De Nieuwe Taalgids. Jaargang 74

[p. 71]

Anna van der Horst en de breuk met Betje Wolff

W.A.P. Smit

Mijn werk aan het tweede deel van Kalliope in de Nederlanden heeft mij in aanraking gebracht met Anna van der Horst: de ‘ontrouwe’ vriendin van Betje Wolff. Daarbij kwamen een aantal gegevens aan het licht, die voor de achtergrond van de breuk tussen de beide vriendinnen niet zonder betekenis zijn. Als bijdrage aan de hernieuwde belangstelling voor Betje Wolff laat ik ze hieronder volgen, zoals ik ze verwerkt heb in de eerste twee paragrafen van mijn hoofdstuk over Anna van der Horst en haar Bijbel-epen.

§ 1 Ter inleiding

De Enkhuizer dichteres Anna van der Horst is de tweede vrouw, die in onze 18de-eeuwse literatuur het epos beoefend heeft. In tegenstelling tot haar voorgangster, Margareta Geertruid van der Werken, volgde zij daarbij de traditionele voorkeur voor Bijbelse onderwerpen. Zij bracht in deze traditie echter een nieuw element door het kiezen van vrouwelijke hoofdpersonen. In 1764 bezong zij De gevallen van Ruth, en in 1769 wijdde zij haar tweede epos aan de richteres Debora. Voordien was hier te lande¹ zowel in het Bijbelse als in het profane epos de vrouwelijke ‘held’ volstrekt onbekend geweest!

Gedurende de eerste jaren, dat Betje Wolff als dominees-vrouw in de pastorie van De Beemster woonde, is Anna enige tijd haar grote vriendin geweest. Aan deze vriendschap kwam echter in de tweede helft van 1765 een dramatisch einde, dat tevens leidde tot Anna's vertrek uit Enkhuizen door een onverwacht huwelijk met een jongeman uit Groningen. Over de achtergronden en het verloop van deze breuk zijn wij vrij goed ingelicht, dank zij de uitvoerige beschrijving die Betje Wolff daarvan geeft in haar brief van 21 december 1765 aan de Amsterdamse advocaat Mr. Hermanus Noordkerk, tot wie zij zich om juridisch advies had gewend.² Hoewel in deze brief geen enkele naam wordt genoemd, kan er geen twijfel aan bestaan dat met de ontrouwe vriendin, over wie Betje zich zo bitter beklaagt, Anna van der Horst is bedoeld. Het is de verdienste van Mejuffrouw H.C.M. Ghijsen dit te hebben aangetoond.³

1 In Frankrijk lag dit anders, al waren ook daar de epen over vrouwen schaars. Maar reeds in 1574 had Du Bartas La Judit uitgegeven (zie Deel I, blz. 85-88). In 1656 publiceerde Jean Chapelain de eerste twaalf zangen van La Pucelle. In 1669 zag Marie-Madeleine van Jean Desmarets het licht, in 1670 gevolgd door diens Esther.

2 Joh. Dyserinck, Brieven van Betje Wolff en Aagtje Deken ('s-Gravenhage 1904), blz. 1-6.

3 H.C.M. Ghijsen, Betje Wolff in verband met het geestelijk leven van haar tijd; jeugd- en huwelijksjaren; diss. Leiden (Rotterdam 1919), blz. 251 (aantekening F bij hoofdstuk IV).

[p. 72]

Verder was er over Anna van der Horst nauwelijks méér bekend dan dat haar echtgenoot Roelfzema heette. Noch haar geboorte- noch haar sterfdatum worden in de biographische woordenboeken vermeld. Door de vriendelijke medewerking van de Archiefdienst Westfriese Gemeenten te Hoorn en het Gemeente-archief te Groningen heb ik deze beide data echter kunnen achterhalen, en tevens enkele nadere bijzonderheden verkregen over het huwelijk van Anna en de identiteit van haar echtgenoot.⁴

In de volgende paragraaf heb ik getracht de oude en de nieuwe gegevens zo goed mogelijk tot een samenhangend geheel te verwerken. Daarbij heb ik ook de beschouwingen betrokken, die mejuffrouw Ghijsen aan Anna's vriendschap met Betje Wolff en de daarop volgende breuk heeft gewijd.⁵ Ik meen namelijk dat haar conclusies niet geheel juist zijn en zij daarmee Anna onrecht heeft aangedaan.

4 Ik betuig hier gaarne mijn dank aan de heren P.A. Boon van de Archiefdienst en D.F. Kuiken van het Gronings Archief voor de inlichtingen, die zij mij hebben verschaft.

5 H.C.M. Ghijsen, Betje Wolff..., blz. 76-97. In verkorte vorm, maar overigens vrijwel gelijkluidend, vindt men deze beschouwingen terug in: H.C.M. Ghijsen, Dapper vrouwenleven, karakter- en levensbeeld van Betje Wolff en Aagje Deken (Assen 1954), blz. 49-59.

§ 2 Anna van der Horst

Anna van der Horst werd op 16 oktober 1735 te Enkhuizen gedoopt, als dochter van Albert van der Horst en Gerritje Pool. Het eerste vers, dat volgens haar eigen mededeling⁶ ‘uit myne Penne viel’, was een lijkklacht op de dood van stadhouder Willem IV. Deze stierf op 22 oktober 1751, zodat Anna toen net zestien jaar was geworden. Omstreeks die tijd zal zij ook al wel hebben gewerkt aan haar catechetische handleiding De duur verkreegene en veel bestreedene waarheeden voorgestelt in vragen, tegenwerpingen en antwoorden, waarvan het manuscript op de Provinciale Bibliotheek in Leeuwarden berust en die gedateerd is: Enckhuysen 1752. De schrijfster heeft dit werk opgedragen aan haar broers (Richardus, Johannes, Jacobus) en zusters (Elizabeth, Maria), te wier behoeve het kennelijk werd samengesteld. ‘Het geeft blijk van een groote kennis der H. Schrift en doet haar kennen als een belijdster van het gereformeerde piëtisme’.⁷ Wij kunnen er dus niet alleen uit afleiden, dat Anna zich als oudste van het gezin mede-verantwoordelijk voelde voor de jongere kinderen maar ook dat zij toen reeds gedreven werd door de combinatie van schrijfdrang⁸ en studiezin, die kenmerkend is gebleven voor haar opvatting van de beoefening der letteren.⁹

In de Nareden bij De gevallen van Ruth deelt Anna mee, dat zij ‘by de zes jaren geleden [...] dit Stuksken eerst ontwierp’; dat voert ons naar het einde van 1758 of het begin van 1759, toen zij 23 jaar was. Sedertdien - zo vervolgt de Nareden - heeft zij er zo vaak en zo veel in veranderd ‘dat ik het laatst voor de zesde maal om de menigvuldige doorschrappingen heb moeten afschryven’. Bij dit moeizame verbeteren en her-

6 In een noot bij het opdrachtsvers van De gevallen van Ruth (blz. V).

7 N.N.B.W. X, 388.

8 ‘Maar lieve! weet ge dan niet, dat het gemakkelyker valt ene gloeiende kole in den boezem te verbergen, dan de drift tot schryven te beteugelen?’ (Nareden bij De gevallen van Ruth, blz. 150).

9 ‘Onder het woord Letteroefening, of Leerzugt versta ik niet alleen het geen de Vrouwen als Kristenen ter Zaligheid, zo wel als de Mannen behoren te weten: maar ook de kenniz der Talen, Geschiedenissen, Wyzbegeerte enz.’ (Nareden bij Debora, blz. *5).

[p. 73]

schrijven van haar werk heeft zij ‘door Brievwisselingen’ haar voordeel kunnen doen met ‘de voorschrivten’ (aanwijzingen) van ervaren dichtbeoefenaars, maar die hadden geen tijd om meer te doen dan raad-geven in incidentele gevallen. Een kritisch oordeel over haar epos als gehéél heeft zij dus nog nooit ontvangen, en dat hoopt zij nu van haar lezers te zullen krijgen, ‘het zy in vriendelyke brieven (mids dat dezelve my Franco bezorgt worden) het zy in periodique Schriften’. De binnenkomende op- en aanmerkingen zal zij dan ‘ter verbetering gebruiken niet alleen van dit: maar ook van nog andere ontworpen stukken. Als onder anderen de Heldendaad van Debora in vier zangen, het oud Enkhuizen. enz. enz.’¹⁰

Met opzet heb ik deze passage uitvoerig weergegeven. Naar mijn mening moet er namelijk uit worden afgeleid, dat het ontstaan en de uitgave van De gevallen van Ruth buiten - dat wil in dit geval zeggen: vóór - de vriendschap met Betje Wolff liggen. Als het anders was, zou Anna stellig niet nagelaten hebben de aanmoediging en steun te vermelden, die zij van haar bewonderde vriendin ontvangen had. Ook het ontbreken van een drempeldicht door Betje wijst in dezelfde richting; als de vriendschap reeds bestaan had, is dit bijna ondenkbaar. Weliswaar citeert Anna elders in haar Nareden (blz. 151) enkele regels uit het opdrachtsvers van Betje's Bespiegelingen over het genoegen (1763), maar deze aanhaling staat op één lijn met de vele andere citaten waarmee zij haar betoog doorspekt; uit niets blijkt dat zij behalve het boekje ook de schrijfster zou hebben gekend.

Mej. Ghijsen is een geheel andere mening toegedaan. Volgens haar ‘getuigen’ zowel het epos als de Nareden duidelijk van Anna's vriendschap voor Betje, van de vrijzinnige invloed die deze op haar uitoefende, en van de moeilijkheden met haar familie die dit tot gevolg had.¹¹ De argumenten, die zij daarvoor aanvoert, zijn echter te gezocht en te zwak om bewijskracht te kunnen hebben.¹² Bovendien wordt de veronderstelling van een vrijzinnige inslag in Ruth m.i. afdoende weerlegd door de approbatie van de Classis Enkhuizen, die op de verso-zijde van het titelblad staat afgedrukt. Daarin verklaren de beide visitatoren - Ds. J. Huygens van Hoogkarspel en Ds. W.J. Roldanus van Enkhuizen - in Anna's epos ‘niets gevonden te hebben, 't geen met de regtsinnigheit der Leere onzer Kerke strydig zyn zoude, waerom wy voor ons gaern mogen zien, dat het voorschreve Werk door den Druk worde gemeen gemaakt’. Als de classis zo oordeelde, is het uitgesloten dat de familie van de schrijfster bezwaren zou hebben gehad tegen haar geloofsopvatting.

10 De gevallen van Ruth (Nareden), blz. 156-157. Het is mij een raadsel, op grond waarvan Mej. Ghijsen deze uiteenzetting ‘zelfgenoegzaam’ acht en daaruit afleidt dat Anna ‘overtuigd (was) dat haar zesjarig geesteskind thans de volmaaktheid nabij kwam’ (Betje Wolff..., blz. 78). In het algemeen trouwens heeft zij een neiging de feiten in Anna's nadeel te interpreteren.

11 H.C.M. Ghijsen, Betje Wolff..., blz. 80-82.

12 Mej. Ghijsen meent, dat Anna de verhouding van Ruth tot haar schoonmoeder Naomi getekend zou hebben naar het model van haar vriendschap voor Betje Wolff, en het verzet van Ruth's familie tegen haar afval van de Moabitische goden naar dat van haar eigen ondervindingen thuis. Zij ziet verband tussen Ruth's afkeer van de kinderoffers aan de afgod Moloch, en Betje's afwijzing van de praedestinatieleer volgens welke - naar de beginregels van Vondel's Decretum horribile (WB III, 346) - God de zuigelingen van de moederborst rukt om ze in het eeuwige vuur te werpen. Zij meent dat Anna in haar Nareden ‘uitdrukkelijk het lijden van haar heldin met eigen leed (vergelijkt)’, en dat het optimistische karakter van haar geloof (door het vertrouwen in Christus) een afwijzing betekent van ‘de harde Voorbeschikkingsleer van haar familie’. Tenslotte leest zij een duidelijke ‘toespeling op Betje Wolff en haar ideaal van wellevenskunst’ in de wens, die Anna in haar Nareden tot Ruth richt: ‘Mogt ze van mijn Naömi [...] den juisten middenweg tusschen Stoïsche ongevoeligheid en morrende zwaarmoedigheid leeren houden’ (citaat naar Ghijsen, blz. 82). - Ik zou daar het volgende tegenover willen stellen. 1. De verhouding tussen Ruth en Naomi wordt geheel volgens de Bijbelse voorstelling weergegeven en is typisch die van een jongere tot een oudere vrouw. 2. Het verzet van Ruth's familie tegen haar afval is inderdaad een eigen verzinsel van Anna, maar als onderdeel van een breed uitgewerkte fictieve episode, die de gehele voorgeschiedenis van Ruth omvat. Het is daarin verhoudingsgewijs een kort fragment, dat logisch in zijn verband past en waarop geen bijzondere nadruk valt. Er is geen enkele aanleiding juist hier aan de verwerking van een persoonlijke ondervinding te denken. 3. Het rapprochement tussen de kinderoffers aan Moloch en de praedestinatieleer is tè gezocht om te kunnen overtuigen. Het berust slechts op de formulering van deze leer in de eerste regels van Vondel's hekeldicht; Anna zinspeelt daar nergens op (Betje wel, maar in een bundel van 1765). Bovendien is wegrukken door God iets geheel anders dan offeren aan Hem. 4. Dat Anna in de Nareden ‘uitdrukkelijk’ naar eigen leed verwijst, is niet juist. Op de door Mej. Ghijsen bedoelde plaats spreekt zij in het algeméén. Met haar ‘ik weet wel’ doelt zij niet op een persoonlijke ervaring, maar op haar inzicht en begrip. 5. Het vertrouwen in Christus, dat aan Anna's geloof een optimistisch karakter verleent, is geen nieuwe verworvenheid, maar maakt deel uit van het gereformeerde piëtisme dat reeds de catechetische handleiding voor haar broers en zusters kenmerkt. Er is geen enkele reden aan te nemen, dat dit piëtisme niet het geloof van het gezin was. De tegenstelling met ‘de harde Voorbeschikkingsleer van haar familie’, die Mej. Ghijsen veronderstelt, berust niet op feitelijke gegevens. 6. Het ‘ideaal van wellevenskunst’, dat Anna in haar Nareden formuleert, kan niet als een duidelijke toespeling op de ideeën van Betje Wolff worden beschouwd. Daarvoor was het te algemeen; in haar uitgebreide lectuur zal Anna het zeker tegengekomen zijn. Bovendien richt de auteur haar wens niet tot ‘haar heldin’, maar tot de lezer; waar Mej. Ghijsen ze leest, staat in werkelijkheid ge.

[p. 74]

De approbatie is gedateerd op 4 juni, het opdrachtsvers van Anna op 1 juli 1764. De vriendschap met Betje kan dus niet vroeger worden gesteld dan de tweede helft van dat jaar. Het is mogelijk dat er al eerder enig schriftelijk contact was geweest, maar de harts-vriendschap, die voor beide jonge vrouwen een innerlijke eenzaamheid wegnam, kan pas in de zomer of herfst van 1764 zijn ontstaan - waarschijnlijk na een persoonlijke ontmoeting. Hoe intens zij die vriendschap hebben beleefd, valt af te leiden uit de enkele bewaard gebleven verzen die zij voor elkaar schreven.¹³ Zij herkenden, bewonderden en stimuleerden in elkaar hun eigen dichterlijke aandrift, hun studiezin, hun feministische overtuiging. Daarbij voelde Anna zich in hun verhouding overigens de mindere,¹⁴ al was zij bijna drie jaar ouder dan Betje.¹⁵ Dat blijkt uit de laatste regels van haar drempeldicht voor een bundel¹⁶ van haar vriendin:

Ja, streeft vooruit. Myn Ziel is van benyding vry.

Een eed'le spyt nogtans zal my als vleug'len geven

Om U in Denkenskragt, en zagte Melody,

Die mynen geest bekoort, al lerend', naar te streven.

13 Het zijn uitsluitend gedrukte stukken. Vermoedelijk hebben Anna en Betje na hun breuk de brieven en manuscripten vernietigd, die aan hun vriendschap herinnerden.

14 Op zichzelf terecht; maar wellicht speelde daarbij ook enigszins mee, dat Betje een getrouwde vrouw was en zijzelf niet.

15 Deze werd te Vlissingen geboren op 24 juli 1738.

16 Bespiegelingen over den Staat der Rechtheid (Hoorn 1765).

[p. 75]

De afstand tussen Enkhuizen en De Beemster was te groot voor meer dan sporadische ontmoetingen. De vriendschap kwam dan ook vooral tot uiting in wekelijkse brieven en in boekenzendingen over en weer. Maar dan wordt - vermoedelijk in het voorjaar van 1765 - de idylle opeens verstoord.¹⁷ Vader van der Horst verbiedt aan zijn 29-jarige dochter voortzetting van de correspondentie met Betje, ‘opdat wy, jongelieden, elkander niet verdorven’.¹⁸ Een directe aanleiding voor dit verbod wordt door Betje in haar brief aan Noordkerk niet genoemd, maar het geheel van haar schrijven rechtvaardigt een tweetal supposities. In de eerste plaats is het waarschijnlijk dat het verbod samen hing met de moeilijkheden, die Betje had ondervonden bij de aanvrage om kerkelijke approbatie voor haar Bespiegelingen over den Staat der Rechtheid.¹⁹ Zij was, schrijft zij, ‘zeer aanhoudent gebrouilleert [...] over de approbatie, die my door den enen visitator geweigert wierd’;²⁰ als gevolg daarvan kreeg zij de naam deïste te zijn.²¹ In de tweede plaats lijkt de campagne tegen Anna's vriendschap vooral te zijn uitgegaan van haar ‘twe kwezelzusters’ Elizabeth en Maria, die wel jonger waren dan zij, maar blijkbaar meer invloed hadden op de vader, die zij - zoals Betje het voor een later stadium uitdrukt - ‘geduurig al meer agiteerden’.²²

Wanneer de twee vriendinnen ondanks het verbod de correspondentie voortzetten, acht Ds. Adriaan Wolff - Betje's man - het zijn plicht vader Van der Horst daarvan op de hoogte te stellen. Dat werkt als een vonk in het kruitvat. De oude heer is razend, vooral als Anna weigert toe te geven: het gaat nu om zijn gezag in eigen huis. Tevergeefs waagt Betje een poging hem door een bezoek wat milder te stemmen; zij moet ‘overladen met affronten, dreigementen en enige liefderyke vervloekingen’ uit Enkhuizen naar De Beemster terugkeren. De zusters blazen telkens het vuur weer aan en maken voor Anna het leven thuis tot een beproeving. Op het laatst wordt de toestand zó ondraaglijk, dat deze overgaat tot een wanhoopsdaad. Wanneer haar vader voor

17 Ik beperk mij bij de weergave van de breuk tussen de beide vriendinnen tot de gebeurtenissen, die ik als essentieel beschouw. Voor de verdere bijzonderheden verwijs ik naar de in noot 2 en 5 genoemde literatuur.

18 De aangehaalde woorden zijn van Betje in haar brief van 21 december 1765 aan Mr. H. Noordkerk. - Het is goed er hier nog eens aan te herinneren, dat deze brief onze enige ‘bron’ is. Betje was daarin zeker niet onbevooroordeeld, en bovendien wist zij slechts ten dele wat zich aan Anna's kant heeft afgespeeld.

19 Staat der Rechtheid: toestand waarin de mens zich vóór de zondeval bevond.

20 Joh. Dyserinck, Brieven..., blz. 2, brief aan Noordkerk. Ook de verdere citaten in deze en de volgende alinea zijn aan deze brief ontleend.

21 In de kwestie van de approbatie kwam het tenslotte tot een compromis. Deze werd wel verleend, zij het in een weinig gracieuse formulering en zonder ondertekening door de visitatoren; op de verso-zijde van het titelblad wordt slechts vermeld: ‘Uitgegeven na voorgaande Visitatie en Approbatie van de E. Classis van Edam’. Van haar kant moest Betje echter aan het slot van haar Voorberigt een verklaring opnemen, die haar kennelijk gedicteerd was en als volgt luidt:
't Is nodig, om reden die ik niet behoeve te melden, dat ik hier nog by voege:
‘Ter voorkoming van misvattingen, verklare ik dat de Aanroeping der Engelen, te vinden op pagina 3, 4 en 54, niet anders moet opgevat worden dan voor ene poëtische versiering: want ik betuige by dezen, te geloven het gene de Gereformeerde Kerk nopens de Engelen belydt, en te vinden is in het N. Geloofs-Formulier Artikel 12 en 26, en in het Formulier van het Nagtmaal’.

22 Van de moeder is nergens sprake. Even verder in haar brief noemt Betje echter, in verband met Anna, ‘haar ouders’.

[p. 76]

zaken (?) in Groningen is, besluit zij, in overleg met haar jongste broer - Jacobus, theologisch student in Groningen - ‘het huis te verlaten; zyn kamers te gaan betrekken, & haaren Vader aldaar op te zoeken...’. Omdat zij als inwonende dochter niet over contant geld beschikt, gaat zij dat lenen bij Betje die nog van niets weet. ‘Zy arriveerde hier den 20 Juli savonds 10 uuren,’ - schrijft Betje daarover aan Noordkerk- ‘myn man was juist in Zuidholland.²³ Zy verhaalt my de hele zaak. Ik tracht haar nog te bewegen om niet te gaan.’ Maar als dit zonder resultaat blijft, helpt zij haar vriendin ‘met geld, & raad, & in persoon’. - Begin augustus komt er in De Beemster een brief van Anna. Deze is in Groningen haar vader misgelopen, maar daar toch gebleven. Waarvoor? En de situatie blijkt niet helemaal te zijn zoals zij die bij haar bezoek op 20 juli had voorgesteld. Betje voelt zich ‘gedupeert’; door wat zij hier en daar opvangt, raakt zij nog meer ‘in verwarring’. Heeft Anna iets voor haar te verbergen? ‘Ik schryf, geen antwoord...’ Totdat er eindelijk zekerheid komt, zij het niet door een brief van Anna:

in de grootste slingering van gedachten zynde, hoore ik dat de Jonge Juffrouw is geretourneerd, dat zy met een jongheer uit Gron. de bruid word, dat alles in vrede is, dat zy aan onze vrinden gezegt heeft: ‘ik heb Betje nu niet meer noodig; onze vrindschap is uit’. - ik kan dat niet geloven, ik ondersta²⁴ het nader; 't is zo!

Betje wordt ziek van ellende; zij voelt zich door Anna verraden en verkocht. Zelfs teruggave van het geleende geld wordt haar geweigerd, en als zij tot gerechtelijke invordering wil overgaan, is Ds. Wolff niet bereid daartoe zijn toestemming te geven.

Wij weten niet precies, wat er aan Anna's kant is gebeurd, nadat zij bij Betje geld was komen lenen. Maar het resultaat blijkt uit de archiefstukken, en dat is minder simpel dan de brief van Betje aan Noordkerk zou doen vermoeden. Om te beginnen was de bruidegom, Pieter Roelfzema,²⁵ tien jaar jonger dan Anna. Verder werd het huwelijk niet in de woonplaats van de bruid gesloten, maar in Groningen. In Enkhuizen vond op 19 oktober 1765 wel een huwelijksintekening plaats, maar in de marge daarvan wordt vermeld: ‘Een betoogh gegeven om tot Groningen te mogen trouwen op den 3 November 1765’. Blijkbaar is er enige vertraging opgetreden, want het huwelijk werd aldaar eerst veertien dagen later voltrokken, op 17 november 1765 (na ondertrouw op 26 oktober). Anna had toen haar 30ste verjaardag gevierd, haar man naderde zijn 21ste. Het zal wel geen toeval zijn, dat zowel in het Enkhuizense als in het Groningse trouwboek, in tegenstelling tot wat meestal gebeurde, de leeftijden van bruidegom en bruid niet worden vermeld. Dat zou het exceptionele van het geval te veel hebben onderstreept.

Deze gegevens laten moeilijk een andere interpretatie toe dan dat Anna zich door een haastig huwelijk aan het vaderlijk gezag en een terugkeer naar de ouderlijke woning heeft onttrokken. Hoe zij daarbij aan haar 20-jarige bruidegom is gekomen, blijft een

23 Onwillekeurig vraagt men zich af, hoe de geschiedenis verder verlopen zou zijn, als Ds. Wolff wèl thuis was geweest.

24 ondersta: onderzoek.

25 Hij werd in Groningen gedoopt op 24 januari 1745, en overleed daar op 19 oktober 1826. Voor bijzonderheden over hem zie men: P.J. van Winter, De lijsten der hoogstaangeslagenen in het departement van de Westereems, deel I ('s-Gravenhage 1951), blz. 676.

[p. 77]

open vraag. Naar zijn leeftijd zou hij een vriend van haar jongste broer Jacobus hebben kunnen zijn. In dat geval had Anna hem misschien al eerder in Enkhuizen leren kennen, toen hij daar zijn vriend bezocht. Maar ook dan blijft onduidelijk, hoe het tussen hen tot een huwelijk gekomen is, en vooral hoe zij er vader Van der Horst toe hebben gebracht daarin toe te stemmen, zij het - blijkens de voltrekking in Groningen - vermoedelijk tegen zijn zin. Als antwoord op de eerste vraag zijn slechts ongefundeerde (eventueel romantische) speculaties mogelijk; het enige zekere is, dat een huwelijk voor Anna de oplossing van haar moeilijkheden was. En wat de toestemming van de vader betreft: hoe kon hij die weigeren, als Anna zich (willens en wetens?) gecompromitteerd had? Daartoe was trouwens in de 18de eeuw voor een vrouw niet zo heel veel nodig.

In dit verband dringt zich de vraag op, of Anna, bij haar bezoek aan De Beemster om geld te lenen, inderdaad Betje ‘gedupeert’ heeft, zoals deze later meende te moeten vaststellen. Ik vermoed van wel, al was het misschien slechts door niet àlles te vertellen en de zaak onschuldiger voor te stellen dan zij was. Volgens haar brief aan Noordkerk had Betje begrepen, dat Anna naar Groningen ging om te proberen zich met haar vader te verzoenen.²⁶ Op de keper beschouwd, lijkt dit echter weinig geloofwaardig. De toorn van Anna's vader betrof haar ongehoorzaamheid; zij had zich niet gehouden aan zijn verbod om met Betje te corresponderen. Hoe kon zij dan verwachten iets bij hem te zullen bereiken na een veel verder-gaande rebellie: weglopen uit huis, geld lenen bij Betje met wie zij niet mocht omgaan, zonder chaperonne wonen op de studentenkamer van haar broer! Bij dit alles handelde Anna volgens Betje ‘op raad van den student’. Maar het is vrijwel onaannemelijk, dat het tweetal tot de uitvoering van een zó uitzichtloos plan zou hebben besloten. Zij moéten haast wel iets méér of iets anders achter de hand hebben gehad! - Als dit vermoeden juist is, moet het misleiden van Betje stellig worden afgekeurd, vooral nu dit diende om geld van haar los te krijgen. Maar er was wèl een verzachtende omstandigheid. De ellende van Anna was veroorzaakt door de mededeling van Ds. Wolff aan haar vader, dat de correspondentie met Betje doorging ondanks zijn verbod. Wat zij in de Beemster pastorie vertelde, lijkt bedoeld om te voorkomen dat hij opnieuw aan haar vader zou schrijven: als zij die ging opzoeken, had dat geen zin. De afwezigheid van de dominee op 20 juli was een meevaller - of wist Anna dat hij op reis was? - maar bij zijn thuiskomst zou Betje hem natuurlijk van alles op de hoogte stellen; als zijn vrouw mocht zij geen geheimen voor hem hebben.

Het heftigst reageert Betje in haar verslag aan Noordkerk op de uitspraak van Anna na het vinden van haar man: ‘ik heb Betje nu niet meer noodig; onze vrindschap is uit’. Maar het gaat hier om een bericht uit de tweede of derde hand, en wellicht niet van onbevooroordeelde zijde. Wat heeft Anna precies gezegd, en onder welke omstandigheden? Wij weten niet, welke voorwaarden zij voor de toestemming tot haar huwelijk heeft moeten aanvaarden, zowel van de familie Roelfzema als van haar vader; daartoe zou ook het verbreken van elke relatie met Betje behoord kunnen hebben. Het ophouden van de vriendschap behoeft dus niet van Anna te zijn uitgegaan, en met geringe wijzigingen zou haar ‘uitlating’ dan geheel anders kunnen worden geïnterpreteerd. In ieder geval is er hier aanleiding tot the benefit of the doubt.

26 Mej. Ghijsen neemt aan, dat zij hoopte hem daar ‘buiten den invloed der fijne zusjes’ handelbaarder te zullen vinden dan thuis (Betje Wolff..., blz. 91).

[p. 78]

Tenslotte is er dan nog de kwestie van het geleende geld, waarvan de teruggave geweigerd werd. Dat is inderdaad een vreemde zaak. De verantwoordelijkheid daarvoor ligt echter niet bij Anna, maar hetzij bij haar vader, hetzij bij haar man of diens familie. Overigens kennen wij ook hier de achtergronden niet. En misschien hebben de herhaalde brandbrieven, die Betje naar Groningen schreef om haar geld terug te eisen,²⁷ meer kwaad dan goed gedaan; vriendelijk zullen die zeker niet zijn geweest! Het is heel goed mogelijk dat Ds. Wolff ook in Betje's belang handelde, toen hij haar noodzaakte van verdere pogingen tot restitutie af te zien.

Het huwelijk van Anna bleef kinderloos, zodat zij haar literaire arbeid in Groningen zonder onderbrekingen kon voortzetten. Het valt op, hoe zij rustig doorgaat het programma af te werken dat zij in de Nareden van haar epos over Ruth - dus nog vóór de vriendschap met Betje - had aangekondigd. Het eerst verscheen Het oud Enkhuizen, in zeven Zangen. Het titelblad vermeldt geen jaar van uitgave, maar de opdracht (aan Prins Willem V) is gedateerd: ‘Groningen den 1 Augusti 1766’; het boek zal dus eind 1766 of begin 1767 het licht hebben gezien. Dit werk is géén epos, zoals de titel zou kunnen doen vermoeden, maar een lofdicht in vier-voetige trochaeën op het grootse verleden van Anna's geboortestad, onder de zeven aspecten van: Welgelegenheid en Koophandel; Dapperheid in 't verdedigen der Vryheid; Nedrigheid; Godsdienstigheid; Beoefening van Wetenschappen; Spaarzaamheid; Handhaving van het Recht. Het resultaat stelt teleur door een tekort aan samenhang en duidelijkheid, alsmede een teveel aan monotonie.

In 1769 volgt haar tweede Bijbel-epos: Debora, in vier zangen. In de Nareden daarvan dankt zij haar man voor zijn begrip en aanmoediging bij haar toewijding aan ‘het edel vermaak der Boekoefening’. In dat verband noemt zij hem ‘de Lust myner ogen, de Leidsman myner Jeugd’ en spreekt van ‘tederste verbinding der reinste Huwelykslievde’.²⁸ Al was ‘leidsman mijner jeugd’ in die tijd een topos voor ‘echtgenoot’, toch klinkt de term wat vreemd bij een vrouw van 34 tegenover haar 24-jarige man. Desondanks mogen wij uit de passage m.i. afleiden, dat het huwelijk tussen Anna en Pieter Roelfzema goed is geweest.

Ook in de volgende jaren bleef Anna publiceren. Van dit latere werk zijn de driedelige Proeven van Bybelse Tafereelen, die in 1775 verschenen, het bekendst geworden. Zij zijn niet in verzen geschreven, maar in poëtisch proza, naar het voorbeeld van de Engelse auteur James Hervey (1714-1758), die door Mej. Ghijsen wordt gekenschetst als ‘de rechtzinnigste onder de sentimenteel-godsdienstige dichters’ van zijn tijd²⁹ en voor wie Anna steeds grote bewondering had gekoesterd.

Op 11 juni 1785 overleed ‘Anna van der Horst, nu Roelfzema’ - zoals zij zich na haar huwelijk noemde - op 49-jarige leeftijd. Haar man ging na een rouwperiode van

27 Joh. Dyserinck, Brieven..., blz. 6 (brief van 30 december 1765 aan Noordkerk).

28 Debora, blz. *13 van de Nareden.

29 H.C.M. Ghijsen, Betje Wolff..., blz. 84.

[p. 79]

vier jaar op 14 november 1789 opnieuw in ondertrouw, met de schilderes Albarta ten Oever (1772-1854).

Karel Doormanlaan 63
3572 NG Utrecht