De Nieuwe Taalgids. Jaargang 73

Anekdotetje, machientje, cabínetje, Carolientje

P. Brachin heeft in dit tijdschrift (72 (1979), blz. 320-321) ‘Weer een mini-enquête’ gehouden, nu o.a. naar de diminutief van anekdote: ‘Acht u anekdootje, als verkleinvorm van anekdote, mogelijk?’ (blz. 320). In Ntg. 73 (1980), blz. 293, ‘Anekdootje? Anekdotetje’, doet hij verslag van zijn verdere bevindingen o.g.v. ontvangen brieven, o.a. van mij. Noordnederlanders blijken het in België gesignaleerde anekdootje af te wijzen, en te opteren voor anekdotetje. Voor alle bijzonderheden wat betreft dit verschijnsel verwijs ik kortheidshalve naar de twee bijdragen van Brachin, waarin mijn mening als taalgebruiker correct is weergegeven.

Ik wil hier vooral een methodische - misschien ook methodologische - kanttekening maken bij de formulering van Brachins enquête-vraag (zie boven), - een kanttekening, die ik hem al eerder had doen toekomen. B.P.F. Al zet in zijn boek La notion de grammaticalité en grammaire générative-transformationnelle. Proefschrift [...] Utrecht [...] 1976, Leiden 1975, uiteen, dat ‘de eigenschap ‘aanvaardbaarheid van een zinsuiting’ [...] geen klassieke verzameling [definieert], maar een zgn. ‘fuzzy set’.’ Dit betekent, aldus Al, ‘dat zinsuitingen de eigenschap ‘aanvaardbaarheid’ niet alle in gelijke mate bezitten.’ Hieruit volgt ‘dat de taalkundige zijn informanten niet de vraag mag voorleggen of een zinsuiting al dan niet aanvaardbaar is. Hij dient verschillende zinsuitingen tegelijk te presenteren en deze door zijn proefpersonen in onderlinge volgorde te laten rangschikken.’ (dissertatie-uitgave, blz. 174).

Dienovereenkomstig maakte ik drie voor het overige gelijke zinnen, waarin achtereenvolgens de varianten anekdotetje, kleine anekdote en anekdootje waren verwerkt, met het doel, mijn eigen ‘introspectie’ (zoals A.W. de Groot zou hebben gezegd) te toetsen. Mijn paar proefpersonen wezen de zin met anekdootje inderdaad zonder meer af, maar gaven aan kleine anekdote de voorkeur boven anekdotetje, dat ‘tweede’ werd.

Bewijskrachtiger dan dit, ‘in zaken anekdotetje’, en zéker bewijskrachtiger dan mijn eigen, door Brachin gerefereerde uitspraken als (toegegeven: theoretisch-reflecterend) taalgebruiker, acht ik de volgende observatie bij mijn eerste ‘mini-enquête’. Mijn 12-jarig dochtertje kende het

[p. 517]

woord anekdote niet. Dat vermoedde ik al voordat ik haar de enquête-zinnen voorlegde. Daarom legde ik haar eerst uit wat een anekdote is, maar gebruikte daarbij uiteraard niet de diminutief. Zij koos, geconfronteerd met de drie zinnen, zonder aarzeling die met anekdotetje als tweede mogelijkheid (kleine anekdote was dus - zie boven - de eerste), en schrapte die met anekdootje resoluut door, - dit heel kennelijk o.g.v. haar ‘geïnternaliseerde grammatica’, i.c. de on- of halfbewuste, in elk geval pre-theoretische kennis van een woordvormingsregel in het (Noord-)Nederlands, die zelfs op een haar tot dan toe onbekend woord toepasbaar bleek.

Brachin besluit zijn tweede bijdrage over diminutiva (Ntg. 73 (1980), blz. 293) met op het vreemde verschijnsel te wijzen, dat - volgens het ‘groene boekje’, Van Dale en Koenen - naast machinetje machientje voorkomt, maar dat van aspirine enkel de diminutief aspirientje bestaat, en vraagt: ‘Wat nu?’ Zonder daar nu een antwoord op te willen en kunnen geven, vermeld ik - opnieuw vooral terwille van de methode - even de uitkomsten van een tweede ‘mini-enquête’, want mijn ‘introspectie’ zet bij machinetje toch een vraagteken.

Naast machine staat cabine als in veel opzichten vergelijkbare vorm. En nu blijkt, hoe ingewikkeld deze kwestie is. Ik legde opnieuw aan een paar proefpersonen uit mijn omgeving de zinnen voor: (a) Hij schreef de brief op zijn reis-schrijfmachinetje, (b) [...] op zijn kleine reisschrijfmachine, (c) op zijn reis-schrijfmachientje, en vervolgens: (a') De piloot klom uit het cabínetje van het sportvliegtuigje, (b') [...] uit de kleine cabine van het sportvliegtuigje, (c') [...] uit het cabientje van het sportvliegtuigje. Hiervan werd (a) soms als derde keus aangemerkt (na resp. (b) en (c)), in één geval zelfs geheel afgewezen. Maar het formeel corresponderende cabínetje van (a') was voor allen (ook voor mijzelf) de enig aanvaardbare diminutief, - d.w.z. het met machientje van (c) corresponderende cabientje van (c') bleek onaanvaardbaar!

Dit laatste is misschien des te opmerkelijker, daar als diminutiva van voornamen als Caroline, Jacobine (ook, indien gesproken met [-ə]) alleen die met -tje: Carolientje, niet die met -etje: Carolínetje, mogelijk lijken. Nu vertonen voornamen bij verkleining een heel eigen gedrag m.b.t. de oorspronkelijke slotvocaal (zo hebben Elze en Els beide Elsje, niet Elzetje), maar de overeenkomst met machientje is toch onmiskenbaar.

Na een wat andersoortige empirie zeg ik op dit punt mèt Brachin dus ook: ‘Wat nu?’ Laten de verklein-morfologen spreken!

frank c. maatje

3583 JK Utrecht

Stadhouderslaan 46