De Nieuwe Taalgids. Jaargang 73

(1980)– [tijdschrift] Nieuwe Taalgids, De– rechtenstatus

Boekbeoordelingen

Alphonsus Maria Joseph van Buuren, Der minnen loep van Dirc Potter. Studie over een middelnederlands ars amandi. HES Publishers, Utrecht 1979.

Eine eingehende Untersuchung von Dirc Potters ‘Der minnen loep’ ist seit langem ein Desiderat der Forschung. Dieses ungewöhnliche Werk ist zwar seit über 130 Jahren in der Ausgabe von P. Leendertz (1845-47) zugänglich, es wurde auch in niederländischen Literaturgeschichten mehr oder minder ausführlich abgehandelt und hat hie und da ein paar Abhandlungen hervorgerufen. Doch eine ausführliche kritische Monographie fehlte bislang, was mir besonders schmerzlich bewußt wurde, als ich seinerzeit im Zusammenhang meiner Untersuchung über die deutschen Minnereden Dirc Potter für mich ‘entdeckte’. Diese Lücke ist nun kompetent und gründlich verkleinert worden.

Wenn ich ‘verkleinert’ statt ‘geschlossen’ sage, dann nicht um das, was van Buuren geleistet hat, herabzumindern, sondern um es im Gegenteil in ein womöglich noch strahlenderes Licht zu rücken. Keinem ist so deutlich bewußt wie ihm - und er macht es auch seinen Lesern immer wieder bewußt -, welche Fragen selbst jetzt noch offenbleiben und was noch alles zu tun ist. Einer Anmerkung (Nr. 462, S. 393) ist erfreulicherweise zu entnehmen, daß van Buuren, der derzeit beste Kenner Dirc Potters, mit einer weiteren wichtigen Aufgabe, einer neuen Ausgabe von ‘Der minnen loep’, bereits begonnen hat.

Trotz manchem, was in diesem Zusammenhang noch zu leisten ist (siehe vor allem S. 302-06), hat van Buuren doch fraglos schon Beträchtliches erreicht. In den ersten vier Kapiteln seiner Untersuchung unternimmt er im wesentlichen kritische, umsichtige Bestandsaufnahmen, so zunächst zu dem, was wir über Potters Lebensdaten und seine übrigen literarischen Werke, eine ‘Bloeme der doechden’ und einen ‘Mellibeus’, beide in in Prosa, wissen (S. 1-33). Dem folgt ein Forschungsüberblick (S. 34-51). In diesem Kapitel und auch im weiteren läßt sich van Buuren nicht dazu verführen, den Ich-Erzähler von ‘Der minnen loep’ und den Verfasser Dirc Potter einfach gleichzusetzen (vor allem, wo es um wirkliche oder nur scheinbar autobiographische Aussagen geht), sondern er wägt solche Aussagen sehr behutsam gegeneinander ab. Es entsteht in Umrissen so das Bild eines Mannes und Hofbeamten, der unter anderem eine relativ gute Schulbildung genossen, erstaunlich viele Regierungswechsel ‘überlebt’ und um 1411/12 diese ungewöhnliche ars amandi verfaßt hat.

Die Sonderstellung dieses Werkes sucht van Buuren dann in einem zweiten Kapitel einzukreisen (S. 54-77), und zwar mit dem Ergebnis, daß es in der Tat ein Unikum ist. Auf der Ebene der ars amandi ist es weder mit Ovid, den Pseudo-Ovidiana oder Andreas Capellanus so recht zu vergleichen, noch mit den deutschen oder niederländischen Minnereden. Die terminologische Abgrenzung innerhalb des großen Bereichs der mittelalterlichen lehrhaften Minnedichtung, die van Buuren dabei entwickelt (S. 56-59), will mir zwar eher verwirrend als klärend erscheinen, aber für ‘Der minnen loep’ bleibt das letztlich ohne Belang. Auch der Vergleich auf der Ebene der Beispielerzählungen - mit Werken von Boccaccio, Chaucer, Gower und dem ‘Ovid moralisé’ - erweist sich als schließlich wenig ergiebig in Bezug auf unmittelbare Zusammenhänge. Hinzugefügt sei, daß auch mir - als ich seinerzeit einige dieser Namen und Werke ins Spiel brachte - Unterschiede deutlich bewußt waren, daß es mir jedoch darum ging, auf typologisch Ähnliches im weiteren zeitgenössischen literarischen Horizont zu verweisen. Wenn van

Buuren dann aber Dirc Potters eigene Ovid-Verweise (II, 203 ff., III, 1023 ff.) beim Wort nimmt, lange unbeachtete Hinweise von Karl Bartsch (Albrecht von Halberstadt und Ovid im Mittelalter, 1861) aufgreift und Ovids ‘Heroides’ und ‘Metamorphosen’ in die Diskussion einbezieht, deutet er bereits verheißungsvollere produktive Zusammenhänge für ‘Der minnen loep’ an.

Bevor er diesen jedoch genauer nachgeht, untersucht er zunächst den Prolog eingehend (S. 78-109) und kann hier meines Erachtens überzeugend nachweisen, daß Potter ein Prologschema zugrundelegt, das H. Brinkmann aus der lateinischen Rhetorik ableitet und zum Teil viel weniger überzeugend in den Prologen deutscher höfischer Epen wiederfindet. Was mir selbst nach van Buurens gründlicher Diskussion des Prologs weiterhin Kopfzerbrechen bereitet, ist, daß Potter - auch strukturell - tragende Begriffe seines Werkes, nämlich ghecke, goede, ongheoerlofde und gheoerlofde minne (d.h. törichte, gute, verbotene und erlaubte Liebe), denen er jeweils eines der vier Bücher widmet, nicht im Prolog sondern erst am Ende des ersten Buches systematisch einführt (I, 3257-3282). Sich darüber zu verwundern, heißt nicht einfach, unangemessen moderne Erwartungen an einen mittelalterlichen Autor herantragen, sondern Potter an der ihm eigenen Systematik und der anderer mittelalterlicher Lehrdichter messen. Diese gliechsam nachgeholte ‘Gliederung’ bleibt merkwürdig.

In einem weiteren Kapitel (S. 110-191) gibt van Buuren dann eine notwendige und nützliche inhaltliche Zusammenfassung des Werkes, das immerhin etwa 11000 Verse umfaßt und relativ schwer zugänglich ist. Im Anschluß an die Nacherzählung der einzelnen Bücher arbeitet er jeweils die Gliederung des Ganzen und die semantische Füllung der vier Minnebegriffe heraus. Dabei geht er sehr übersichtlich zu Werke, aber hier hätten sich Wiederholungen sicher öfter vermeiden lassen.

In den letzten Kapiteln seiner Untersuchung erobert van Buuren dann ganz entschieden Neuland. Man weiß zwar schon seit langem, daß Potter Ovid und die Bibel als Hauptquellen für seine Beispielerzählungen benutzt haben muß. Doch von Buuren kann dieses ungefähre Wissen erheblich präzisieren und vertiefen, und damit beschreibt er nun genau den Bereich und die Stellen, an denen diese ungewöhlich ars amandi dennoch an bestimmte Traditionen anzuhängen ist: nähmlich die mittelalterliche Ovid-Tradition. ER weist überzeugend nicht nur nach, daß Potter sich auf die ‘Heroides’ und ‘Metamorphosen’ stützt und daneben auch gelegentlich ‘Ars amatoria’ und ‘Remedia amoris’ heranzieht, sondern vor allem daß sich Potter auch gut in mittelalterlichen lateinischen Ovid-Kommentaren (unter anderem Accessus Ovidii zu den ‘Heroides’ aber auch Kommentare zu anderen Werken) auskennt. Dabei weist van Buuren unter anderem sehr schön nach, daß drei von Potters zentralen Minnebegriffen: ghecke, ongheoerlofde und gheoerlofde minne aus mittelalterlichen Heroides-Kommentaren stammen, in denen amor stultus, illicitus und legitimus als Charakterisierung und Wertung bestimmter Verhaltensweisen von Liebenden immer wieder anuftauchen. Manch einer hätte sich von solchem Finderglück - das freilich auf umfänglichen Quellenstudien beruht - blenden lassen. Nicht so van Buuren! Er prüft sein Beweismaterial kritisch und hält sich und seinen Lesern die feine - oft auch fließende - Grenze zwischen Beweisbarem und nur Möglichem oder Wahrscheinlichem klar im Bewußtsein. Er gibt freimütig zu, wenn er eine Frage offen lassen und/oder künftiger Forschung überlassen muß, und zeigt darin eine bewundernswerte Souveränität gegenüber seinem reichen Quellen-

und Beobachtungsmaterial.

Van Buuren beschreibt einerseits die Abhängigkeit Potters von bestimmten Quellen sehr genau, andererseits betont er doch immer wieder, mit welcher Freiheit dieser mit ihnen umgeht. Das kommt besonders klar in den Teilen des Buches zum Ausdruck, in denen van Buuren die Potterschen und die Ovidschen oder biblischen Versionen ausgewählter Beispielerzählungen nebeneinander legt und vergleicht (besonders S. 246-286). Hier arbeitet er sehr klar heraus, wie Potter in seine Quellen eingreift und sie für seine Zwecke umformt, wie er sie kürzt, ergänzt und anders akzentuiert, ‘vermittelalterlicht’ oder ‘entmetamorphisiert’ (sofern sie urspünglich eine Metamorphose schildern). Die Beispiele, die hier diskutiert werden - aber auch andere -, lassen erkennen, daß Potter nicht oder nur selten um des Erzählens willen erzählt, sondern daß er vielmehr das Erzählen der Lehre rigoros unterordnet. Er geht darin einerseits längst nicht so weit wie etwa fünfzig Jahre früher ein anderer berühmter Lehrdichter, Heinrich der Teichner in Österreich, verfährt aber andererseits strenger als ca. sechzig Jahre später zum Beispiel der deutsche Humanist Albrecht von Eyb in seinem ‘Ehebüchlein’, das allerdings dann schon in Prosa abgefaßt ist. Eine Frage, die sich mir bei der Lektüre vor allem dieser Teile von van Buurens Buch und beim neuerlichen Nachdenken über ‘Der minnen loep’ wiederholt gestellt hat, ist: warum Potter dieses Werk in Reimpaaren verfaßt und nicht in Prosa - wie seine anderen Werke, was zu dieser Zeit doch ebenfalls schon recht nahegelegen hätte. Wollte er sich damit vielleicht doch bewußt in die Tradition volkssprachlicher artes amandi stellen, obwohl oder sogar weil er sich den Auftrag für das Buch von der Traumerscheinung der Frau Venus in Rom erteilen läßt? Selbst wenn sich darauf keine definitive Antwort finden läßt, schiene mir das der Mühe des Nachdenkens durchaus einmal wert.

In seinen Schlußbetrachtungen (S. 287-308) stellt van Buuren unter anderem die Frage nach dem möglichen Einfluß von Andreas Capellanus auf Dirc Potter und setzt - wie auch sonst öfter - ein großes vorsichtiges Fragezeichen. Er weiß sehr genau, wie weit der feste Boden von Parallelen und Belegen trägt und wo dieser allmählich in die Unsicherheit allgemeiner Beziehungen über Tradition und Topoi abrutscht. Sich immer wieder in diese Gefahrenzone zu begeben und mit Gewinn aus ihr aufzutauchen, ist einer der meisterlichen Balanceakte in van Buurens methodischem Vorgehen. Nur in einem Bereich zieht er sich vielleicht ein bißchen zu früh zurück: Beim Vergleichen einzelner ausgewählter Potterscher Beispielerzählungen mit ihren Ovidschen Vorbildern stützt er sich ausschließlich auf schriftliche lateinische Vorlagen. Das ist sicher gerechtfertigt. Aber wenigstens zu fragen wären doch, ob einzelne Geschichten aus den ‘Heroides’ und den ‘Metamorphosen’ nicht auch mündlich tradiert und verändert wurden. Dafür könnte unter Umständen die Veränderung mancher Namen bei Potter sprechen. Zudem weist van Buuren selbst darauf hin (S. 263), daß Querverbindungen zum Beispiel zur weitverbreiteten Trojasage bestehen, die noch zu untersuchen sind. Das bedeutet, daß man wohl auch mit bestimmten Klitterungen wird rechnen müssen. Erst wenn diese und weitere Quellenfragen genauer geklärt sind, werden sich solche verschlungenen Fäden wahrscheinlich etwas besser entwirren lassen. Immerhin sind ja vorderhand aus Ovid und der Bibel erst etwas mehr als die Hälfte der ca. 60 Beispielerzählungen in ‘Der minnen loep’ herzuleiten.

Mein einstiges Verdikt von der ‘eigentümlichen Sonderstellung’, die ‘Der minnen

loep’ unter den spätmittelalterlichen Minnelehren einnimmt, hat die Untersuchung van Buurens bestätigt und präzisiert. Wir kennen in der Tat in diesem Bereich bislang kein Werk, das so vielseitig Anregungen aus dem klassischen und mittelalterlichen Ovid bezieht. Trotzdem ist die Konzeption des Ganzen und die Art, wie Lehre und Erzählungen verbunden werden, neben manchem anderen in diesem Genre Potters eigene Leitsung. Zudem war er gewiß auch mit volkssprachlicher Liebesdichtung vertraut. Wenn mann al dies bedenkt, muß es erneut nachdenklich stimmen, daß er den Auftrag - vielleicht auch die Abfassung - seines Werkes in Rom lokalisiert und doch über die Italiener immer wieder ausgesprochen negativ urteilt. Unabhängig davon, ob dies nun biographische Tatsache oder Fiktion ist, rückt dadurch das Werk in eine weitere eigenartige Perspektive. Es wird zum Ausdruck einer Art ‘Privatrenaissance’, aber mit deutlichen nördlichen Vorbehalten oder Eigenwilligkeiten. Präziseres wird sich auch dazu freilich erst ausführen lassen, wenn weitere Quellenbereiche des Werkes genauer erforscht sind.

Was immer künftige Forschung hier auch noch klären mag, van Buurens beachtliches Verdienst wird bleiben, nicht nur im Bereich von Dirc Potters Ovidrezeption zu tragfähigen Resultaten gelangt zu sein, sondern auch weitere interessante Perspektiven auf ‘Der minnen loep’ und über dieses Werk hinaus geöffnet zu haben.

Yale University

New Haven, CT, USA

ingeborg glier

G.A. Bredero, Boertigh, amoreus, en aendachtigh Groot Lied-Boeck. De melodieën van Bredero's Liederen verzameld, ingeleid en toegelicht door F.H. Matter. 's-Gravenhage, Tjeenk Willink/Noorduyn, 1979. (De werken van Gerbrand Adriaensz. Bredero)

In 1967 verscheen, als aanvulling op de tekstuitgave van Jan Jansz. Starters Friesche Lust-hof (1621), verzorgd door J.H. Brouwer, een apart tweede deel gewijd aan de melodieën bij de liedteksten, verzorgd door Marie Veldhuyzen. In de heruitgave van 17de-eeuwse Nederlandse liedpoëzie betekende dit een primeur. Voor het eerst werd de opvatting in de praktijk gebracht dat tekstuitgave zonder melodie in deze gevallen een lacune openlaat, en tevens dat voor de uitgave van lied-melodieën een aparte deskundigheid vereist is. Deze lijn is nu voortgezet met het Groot Lied-boeck van Bredero, één jaar later (1622) verschenen dan Starters bundel. De tekstuitgave als onderdeel van Bredero's Werken verscheen reeds in 1975, verzorgd door G. Stuiveling. Daar is nu naast gekomen, als aparte uitgave, een deel met melodieën, verzameld, ingeleid en toegelicht door F.H. Matter (1979).

Matters taak was anders dan die van Marie Veldhuyzen. In de Friesche Lust-hof zijn alle melodieën in muzieknotatie gegeven. Marie Veldhuysen bracht ze in moderne notatie over en voorzag ze van commentaar. In Bredero's Lied-Boeck vindt men slechts wijsaanduidingen, d.w.z. aanduidingen in het opschrift van het lied die naar een bepaalde melodie verwijzen, meestal door middel van de beginwoorden van een bekend veronderstelde tekst bij die melodie. (Deze praktijk wordt ook heden ten dage nog in het volks- en gezelschapslied toegepast.) Matters opgave was dus tweeledig, en bestond

uit het opsporen van de in de wijsaanduiding bedoelde melodie, en het weergeven van deze melodie in moderne notatie. Bredero's liedboek bevat 177 gedichten die als liedtekst beschouwd kunnen worden. Matter bracht 65 melodieën bijeen die voldoende zijn om 151 liederen te zingen. Er blijven dus nog 26 liederen over die het nog zonder melodie moeten stellen, voor welke groep nog 22 melodieën boven water moeten komen. Uit de gegeven getallen blijkt een kenmerk van liedboeken: Het aantal liedteksten is groter dan het aantal melodieën. Het gebruik van een melodie voor een veelheid van teksten wordt gewoonlijk gezien als een teken van populariteit. Bredero's ‘tophits’ zijn: O nacht jaloursche nacht (Matters uitgave nr. 52, bruikbaar bij 19 liederen), O schoonste nacht (nr. 32: 12 maal), Als ick uyt wandelen gae (ook wel: Engelse Min, nr. 21: zesmaal), en Sal ick noch langh met heete tranen (nr. 56: vijfmaal). Bredero's gebruik van wijsaanduidingen is niet geheel consistent. Soms gebruikt hij verschillende wijsaanduidingen die naar dezelfde melodie verwijzen. Soms verwijst hij naar een eigen liedtekst. Soms kan zijn wijsaanduiding naar verschillende melodieën verwijzen. Soms ontbreekt een wijsaanduiding. Soms vindt men het (meestal nietszeggende) ‘Alst begint’. Mede dankzij de documentatie van het Nederlands Volkslied-Archief te Amsterdam, heeft Matter voor het overgrote deel van Bredero's wijzen een bevredigend voorstel kunnen geven, een niet geringe prestatie gezien de onoverzienbaarheid en de onoverzichtelijkheid van het Nederlandse historische volksliedrepertoire. Bij de aanwijzingen dat Bredero's liederen werkelijk om te zingen waren, kan nog het formaat van de oorspronkelijke uitgaven genoemd worden: quarto-oblong, typerend voor de luxueuze liedboeken uit die tijd, maar vooral ook typerend voor de muziekdruk uit de 16de en 17de eeuw.

De historisch niet-verantwoorde melodie-uitgave van Bredero's liederen door J.B. Schepers en D.F. Scheurleer (1918) en de daarop gebaseerde bewerking met pianobegeleidingen door Julius Röntgen (1919) en in Coers' Liederen van Groot-Nederland (ca. 1933) worden in de inleiding wel genoemd en zeer beknopt besproken. In de afzonderlijke bespreking van de liederen worden deze uitgaven slechts zeer incidenteel genoemd. Dit is een stukje Bredero-melodie-geschiedenis dat z'n plaats inneemt in de herleving van de belangstelling voor het oude lied rond en na de laatste eeuwwisseling en dat door Matter helaas zonder meer overgeslagen is.

De melodie-uitgave maakt uiteraard het leeuwendeel uit van deze band met Bredero-melodieën. Het wordt voorafgegaan door een uitgebreide, zeer leesbare Inleiding (pp. 9-44), en gevolgd door verschillende registers. In zijn inleiding gaat Matter in op het Amsterdams muziekleven in het begin van de 17de eeuw (par. I), op karakter in inhoud van de liedboeken uit deze periode (par. II), op de wijze waarop we Bredero's wijsaanduidingen moeten interpreteren (par. III), op het melodie-repertoire dat daaruit blijkt (par. IV) en op de nog onopgeloste wijsaanduidingen en melodieën (par. V). Samenvattend kan men zeggen dat Bredero's melodie-repertoire aansluit bij het internationale mengsel van lied- en danswijzen dat de Nederlandse muziek van de 17de eeuw voor een groot deel beheerst. We vinden de melodieën van recente en traditionele herkomst, van wereldrijke en geestelijke signatuur, van Nederlandse of buitenlandse nationaliteit (Duits, Engels, Frans, Italiaans), om te zingen, om te spelen en om op te dansen.

Matters stijl van schrijven is pittig en puntig. Hij drukt zich vaak met opzet sterk

uit. Aangezien steeds duidelijk blijkt wat gebaseerd is op bronnenmateriaal en wat gen interpretatie en extrapolatie is, hindert dit niet. Integendeel, het draagt in aanzienlijke mate bij tot de leesbaarheid. Soms echter ‘schrijft hij zichzelf voorbij’. Zo is eerste zin van par. III (pag. 21) pas na herhaalde lezing precies te begrijpen. Een uitgever kan niet de markt met boeken ‘overstromen’ (pag. 24). In de uitdrukking ‘voor alle volledigheid’ (pag. 222), hoor ik ‘naar alle waarschijnlijkheid’ doorklinken.

In het melodigegedeelte worden 65 melodieën gepresenteerd, onder 62 nrs. Tweemaal (nr. 23ab, nr. 52abc) liet een metrisch schema verschillende melodieën toe. Voor elke melodie vindt men: Bredero's titel en wijsaanduiding, de melodie in moderne notatie met één strofe tekst, bronvermelding van de melodie, vermelding van verdere toepassing bij Bredero, facsimile van de melodie in de gebruikte bron (dit alles meestal één of twee bladzijden), en uitvoerig commentaar. Onder commentaar wordt verstaan: Vermelding van aard, herkomst en achtergrond van de melodie, populariteit en verspreiding, geïllustreerd aan de hand van talrijke bronvermeldingen. Indien nodig wordt aandacht besteedt aan hoe tekst en melodie bij elkaar passen. Analyses van de melodieën zelf ontbreken, wat misschien wel goed is, gezien het nauwelijks voorhanden zijn van een verantwoord theoretisch kader in de vorm van een melodieleer.

Voor zijn Bredero-melodieën maakte Matter gebruik van 24 verschillende bronnen, waaronder Valerius' Gedenck-clanck (1626) de belangrijkste is. Veel materiaal leverden de comtemporaine Nederlandse liedboeken met melodie-optekening, zoals die van Starter (1621), Camphuysen (1624), Stalpert (1631 en 1635), het Prieel (1609 en later), en Theodus' Paradijs (1621 en later). Het Geneefse psalter, hier te lande in gebruik met de Datheense berijming, leverde zes melodieën. Enkele malen moest een veel oudere bron aangeboord worden (Fruytiers 1565), of een veel latere (Boerenlietjes ca. 1700), een instrumentale (Luitboek van Thysius) of een buitenlandse (Praetorius). Het afdrukken van de melodiebron bespaart de bewerker de opsomming van allerlei kleine verschillen die noodzakelijkerwijs ontstaan tussen de bron en de bewerking als Bredero-melodie: sleutel, maatsoort, maataanduiding, maatstrepen, herhalingen, notenwaarden, articulatie, enz. Alleen melodische varianten worden door Matter nog expliciet gegeven. Matters melodie-notatie is modern. De omvang is, waar nodig, getransponeerd naar een neutrale middenstemomvang, ongeveer rond het octaaf c'-c, genoteerd met een vioolsleutel. Notenwaarden zijn naar hedendaags gebruik met de kwart of halve als teleenheid. Deze wijze van werken maakt het mogelijk dat de melodieën ook voor niet-musicologisch geschoolden rechtstreeks toegankelijk en bruikbaar zijn. Waar dezelfde melodie voor meer dan één Bredero-tekst gebruikt kan worden, behandelt handelt Matter deze aan de hand van de eerst voorkomden tekst in het Lied-Boeck. De overige liedteksten worden, wat onhandig, alfabetisch opgesomd en van een letternummering, weer beginnende bij a, voorzien. Voor de volledige tekst verwijst Matter naar de tekstuitgave van de liederen door Stuiveling. Voor degenen die dit deel niet bezitten, maar wel het origineel, een fotokopie daarvan of de facsimile-uitgave (1968) zou verwijzing naar de originele paginering zeer dienstbaar zijn. Het is jammer dat een verwijzing vanuit het tekstdeel van Stuiveling naar het melodiedeel van Matter om chronologische redenen niet tot stand kon komen.

Matter maakt uitsluitend gebruik van Bredero's eerste druk van 1622. Hij laat ons in het onzeker of de wijsaanduidingen ongewijzigd herhaald zijn in de latere 17de eeuw-

se drukken, dan wel gewijzigd en/of weggelaten. Het gebruik van wijsaanduidingen in opeenvolgende drukken kan veel zeggen over de betekenis ervan en over het gebruik van de bedoelde melodieën. (Men zie bijv. de liedbundels van Camphuysen en Sluiters.) Een vluchtige inspectie van de uitgave van 1677 leerde mij dat de wijsaanduidingen behouden zijn, zij het soms met een enkel woord ingekort, maar ook wel eens verder uitgeschreven of in variante formulering. Kennelijk ‘leefden’ de wijsaanduidingen toen nog. Verder is de editie 1677 sterk ingekort wat betreft het aantal liederen. Het zou interessant zijn om na te gaan of bij deze inkorting de bruikbaarheid of de bekendheid van de melodie een rol heeft gespeeld.

Het ‘nawerk’ vangt aan met een uitvoerige bibliografie, in de zin van literatuurlijst, waarin van de werken die in de hoofdtekst slechts door auteursnaam of trefwoord met jaartal worden aangeduid, nu met volledige titel, ondertitel, impressum en voor de oudere werken ook de vindplaats, worden genoemd. Dikwijls wordt ook een moderne uitgave (al of niet in facsimile) vermeld en/of belangrijke besprekingen of verhandelingen. Voor de liedboeken is ook steeds een verwijzing naar de Scheurleer-catalogus opgenomen. Onder de toegevoegde vermeldingen mis ik de reprints van Adriaensen 1584 (Knuf 1977), Bäumker (Olms) en Scheurleer (Hes 1977), de moderne uitgave van 't Uitnement Kabinet (tien delen, Amsterdam 1973-1978) en Helmers' proefschrift over Den Gheestelycken Nachetgael (1966). Het is jammer dat bronnen die slechts eenmaal gebruikt zijn, van welke aard dan ook, niet in deze lijst zijn opgenomen. Zo kan men niet in een opslag zien of een bepaalde bron al dan niet ter tafel is geweest.

Op de literatuurlijst volgt een ‘woordverklaring’ met vnl. muziektermen, en een alfabetisch register op liedteksten, wijsaanduidingen, enz. Onhandig is dat in dit register zowel naar nummers als naar bladzijden verwezen wordt, wat slechts typografisch (romein versus cursief) onderscheiden is. Als men de toelichting vooraf niet onder ogen heeft, is het altijd puzzelen of de cursieve nummers naar bladzijden verwijzen en de Arabische naar nummers, of andersom. Verwijzingen naar nummers zoeken ook lastiger op in het boek en als het een behandeling van vijf of meer bladzijden betreft moet men die weer gaan doorzoeken. Nodeloze omslag wordt veroorzaakt door verwijzingen via andere titels in het register. Waarom niet meteen bladzij-nummer afgedrukt? Dit uitgebreide register (18 blz.) zal vele goede diensten bewijzen, maar maakt m.i. een normaal personenregister (dat ontbreekt) en eventueel een zakenregister niet overbodig.

Tenslotte nog iets over het uiterlijk. De typografie is goed verzorgd, zowel van de tekst, de melodie-notaties als van de facsimiles. De nummering van de liederen is buiten de bladspiegel geplaatst, en wordt herhaald op elke bladzijde die onder dat nummer vallen. In principe zijn die nummers in het buitenmarge geplaatst, maar soms (als de bespreking van een melodie op een rechterbladzijde begint) in de middenmarge en dan verdwijnen ze in het bindwerk. Vermeld moet worden dat het boek is geïllustreerd met reprodukties van een aantal voorstellingen van ‘Het Gehoor’.

Hopelijk zal deze uitgave nog gevolgd worden door soortgelijke. Als ik enkele suggesties mag doen: het Geuzenliedboek, Camphuysens Stichtelycke Rymen (1624) en Valerius' Gedenck-clanck (1626). Matters Bredero-melodieën kunnen hierbij als voorbeeld dienen. Ze geven meteen een hoge standaard aan, waarnaar toekomstige bewerkers zich zullen moeten richten.

rudolf rasch

H. van de Bergh, Teksten voor toeschouwers; inleiding in de dramatheorie. Dick Coutinho, Muidenberg, 1979. 173 pp. f 19,50.

Met dit boekje heeft Hans van den Bergh een overzicht willen geven van de stand van zaken in de drama-studie; naast een uiteenzetting van de dramatheorie (hoofdstukken 1-3) richt hij zijn aandacht ook op de drama-analyse, de toepassing van de theorie op één speciale, dramatische tekst (hoofdstuk 4), en op de toepassing van de theorie in de journalistieke praktijk van de toneelrecensent (hoofdstuk 6). In zijn uiteenzetting van de dramatheorie onderscheidt vdB (hoofdstuk 2) vijf ‘hoofdeigenschappen’ van het drama: (i) de notatie in hoofd- en neventekst; (ii) de beperkingen van ruimte en tijd; (iii) het autonome, dat wil zeggen niet door een expliciete verteller gestuurde, handelingsverloop; (iv) het in principe één op één lopen van speeltijd en gespeelde tijd; (v) de dramatische rhetorica. Deze laatste eigenschap dient als verzamelterm voor de technieken waarmee de dramaschrijver een structuur aanbrengt in zijn stuk, de informatie verdeelt en de boeiende werking (identificatie) teweegbrengt. De vijf hoofdeigenschappen worden in hoofdstuk 3 opnieuw aan de lezer gepresenteerd in de vorm van een ‘drie komponenten’-model: de organisatie van een dramatische tekst berust, zegt vdB, op (i) immanente (dat wil zeggen: structuur-gebonden), (ii) referentiële en (iii) rhetorische technieken.

Deze inleiding in de dramatheorie is onoverzichtelijk en onbevredigend. Zij is onoverzichtelijk, omdat vdB's vijfde hoofdeigenschap, die van de dramatische rhetorica, een wezenlijk andere is dan de vier daarvoor genoemde. Inhoudelijk staat hier immers niets meer dan dat een drama een dramatische bouw bezit. De dramatische rhetorica is dus het eigenlijke onderwerp van de dramatheorie, en het is verwarrend dat vdB in zijn ‘drie komponenten’-model opnieuw de term rhetorisch gebruikt, nu in de zin van ‘spanning wekkend’. Verder erkent hij zelf (p. 42, 94-95) dat de drie componenten onderling zo verweven zijn, dat de structuur van het drama op zich de betekenis uitdrukt en de spannende werking veroorzaakt: reden genoeg om althans dít model voor de dramatheorie als onbruikbaar te bestempelen. In zijn werken met dit model wordt ook duidelijk waarom vdB's boek zo weinig bevredigt: het is géén boek voor toeschouwers. De voornaamste eigenschap van een dramatische tekst is immers dat hij zijn volledige betekenis krijgt in de gezamenlijke inspanning van een groep uitvoerenden: acteurs en toneeltechnici (die reeds een interpretatie van de tekst aanbieden, niet slechts een ‘konkretisering’, contra vdB p. 28) èn een collectief publiek. Voor de dramatheorie is het daarom essentieel dat de onderzoeker de opvoeringsgerichtheid van de dramatische tekst primair stelt. Dit doet vdB niet, zoals hieruit blijkt dat hij geen aandacht besteedt aan het begrip handeling (de term ontbreekt in het zakenregister, en hij wordt in de tekst gebruikt zonder verklaard te worden). Evenmin komen moderne dramatheorieën die zich wel richten op de opvoeringssituatie bij vdB tot hun recht. Zo ontbreekt J.L. Styans ‘The elements of drama’ (Cambridge 1960) over de ironische perceptie door de toeschouwer van de handeling door middel van ‘shifting impressions’. De dramatheorie van W. Hogendoorn, die in zijn dissertatie ‘Lezen en zien spelen’ (Leiden 1976) een centrale plaats inruimt voor het begrip ‘simultaneïteit’, wordt door vdB min of meer afgedaan met een omkering van de argumentatie, als hij opmerkt dat het pure feit van de opvoerbaarheid in zekere zin altijd potentiële simultaneïteit oplevert (p. 61). Bernard

Beckermans ‘Dynamics of drama’ (New York 1970) biedt beslist meer perspectieven dan vdB in dit boek ziet (ondanks de inderdaad soms vage begripsbepalingen bij Beckerman), met name in diens segmentering van de dramatische handeling en in zijn beschrijving van de toeschouwersrespons naar de verschillende aspecten daarvan.

Uit het hele boek klinkt iets van dédain op ten aanzien van de theaterwetenschap, die door vdB scherp wordt afgebakend van de dramatheorie. Dit bevreemdt des te meer, omdat de schrijver èn als recensent èn als literator het toneel zo voortreffelijk kent. Het ligt toch veel meer voor de hand de dramatheorie te beschouwen als een onderdeel van de theaterwetenschap, en daarbij vast te stellen dat de literatuurwetenschap onmisbaar is voor de theaterwetenschap, en vice versa. Verder is het jammer dat het boek nogal eens te veel aan de oppervlakte blijft. Enkele voorbeelden: in zijn ‘structuralistische’ aanpak van de drama-analyse schenkt vdB geen aandacht aan de ‘structuur van de ruimte en van de tijd’, omdat deze structuur niet specifiek voor het drama zou zijn in tegenstelling tot, bijvoorbeeld, ‘de structuur van de handeling en van de dramatische situatie’, of ‘de schepping van een dichterlijk wereldbeeld in het drama’ (p. 98 v.). Dit lijkt mij in strijd met wat vdB zelf opmerkt p. 43 vv. onder ‘immanente technieken’; voor de Griekse tragedie heeft Klaus Joerden, ‘Hinterszenischer Raum und ausserszenische Zeit’ (Tübingen 1960) aangetoond, hoe sterk de behandeling van ruimte en tijd tot de ordenende principes van het drama behoren. Voorts is het vijfde hoofdstuk, dat bijzondere dramavormen behandelt, wel héél summier; hierin worden trouwens het epische en het absurdistische drama als tè geïsoleerde fenomenen behandeld, met name het tweede, hoewel de toneelschrijfkunst èn de opvoeringspraktijk (van klassiek tot avant-garde) sterk onder hun invloed staan. Hoofdstuk 6, dat over het recenseren van toneelvoorstellingen handelt, blijft een, vlot geschreven, opsomming van algemeenheden. Daarnaast is de moraliserende preoccupatie van vdB, zijn gerichtheid op de ‘uitspraak’ van het betreffende toneelstuk, voor andere recensenten misschien niet zo interessant. In dit verband is vdB's gebruik van het woord ‘referentieel’ in het hele boek bevreemdend: de schrijver betrekt de term uitsluitend op de visie van de schrijver op de wereld, op ‘de ingebouwde moraal’ (cf. pp. 70 vv.). Het zou logischer zijn hiervoor, bijvoorbeeld, in navolging van Beckerman, de term conceptueel te gebruiken, en het woord referentieel te reserveren voor het veel grotere veld van spanningrelaties tussen de werkelijkheid van het opgevoerde drama en de werkelijkheid van de toeschouwers.

In de bibliografie ontbreekt een boek dat vdB in zijn tekst regelmatig noemt: Paul M. Levitt, A structural approach to the analysis of drama. Den Haag 1971.

hans oranje

G.J. de Haan. Conditions on Rules. The proper balance between syntax and semantics. Diss. Utrecht Foris, Dordrecht 1979.

De dissertatie van De Haan is voorlopig het sluitstuk in een reeks van proefschriften van Nederlandse generatief taalkundigen, die zich etaleren als Chomskyanen. Ze bewegen zich, zou je kunnen zeggen, in het wiel van hun kopman, die ze, wat de fundamentele uitgangspunten betreft, uit de wind houdt. Die uitgangspunten worden samengevat wel aangeduid als de uitgebreide standaardtheorie (EST), of tegenwoordig zelfs als de

herziene uitgebreide standaardtheorie (REST). Inderdaad, een grapje.

We hebben hier te maken met wat we de tweede generatie van de generatieve taalkunde in Nederland zouden kunnen noemen. Na Kraak (1966), Klooster (1972) en Verkuyl (1972) is het - als we voorbijzien aan Einzelgänger als Evers (1975) - proefschriftelijk een tijd stil geweest. Pas sinds 1978 wordt in dat opzicht door Van Riemsdijk, Koster, Neyt-Kappen en De Haan (in chronologische volgorde) de trom weer geroerd.

Is er veel veranderd? Als je in aanmerking neemt dat de eerste generatie de standaardtheorie aanhing, en het nu de uitgebreide standaardtheorie is die de richting en inhoud van het onderzoek bepaalt, lijkt het vermoeden gerechtvaardigd dat we met onderzoek te doen hebben dat een uitbreiding betekent van het voorafgaande. Dat vermoeden is juist en onjuist tegelijk. Het is onjuist, omdat de probleemstelling van de uitgebreide standaardtheorie paal en perk stelt aan de te onderzoeken verschijnselen. Juist is het, omdat een nieuw soort problemen op de voorgrond is getreden. Natuurlijk hangt het een met het ander samen: omdat de belangstelling verdiept is, is het assortiment van problemen versmald.

Hoe ziet dat nieuwe onderzoek er uit? In (1973) werd voor het eerst met zoveel woorden door Chomsky de hypothese verdedigd dat grammatica-regels die uit dieptestructuren oppervlaktestructuren afleiden, zoals bijv. transformaties, in principe ongebonden zijn, d.w.z. op zichzelf genomen een onbeperkt toepassingsdomein hebben. Het gebruikelijke onderscheid tussen regels die alleen zins-intern kunnen worden toegepast, zoals Clitica-verplaatsing, en regels die over zinsgrenzen heen kunnen opereren, zoals Vraagwoord-verplaatsing, zou dan onjuist zijn. Bij aanname van die hypothese kan het contrast tussen zinnen als (1) en (2) niet veroorzaakt worden door het feit dat in (2) een, eigenlijk zins-interne regel het clitische pronomen er abusievelijk naar een hogere zin heeft verplaatst, maar moet de onwelgevormdheid van (2) daarin gezocht worden dat een, in principe vrije regel onder bepaalde omstandigheden niet kan worden toegepast.

(1)	hij wilde misschien [dat hij er later - op terug kwam]
(2)	* hij wilde er misschien [dat hij later - op terug kwam]

Dat een regel als Clitica-verplaatsing wel degelijk vrij is en in principe zinsgrenzen kan passeren, zou blijken uit de welgevormdheid van een zin als (3), die dan eveneens een structuur krijgt toegedacht waarbij sprake is van twee, ondergeschikt verbonden zinnen. Net zoals in (2) is er in (3) uit een lagere zin naar een hogere getild.

(3)	hij wilde er misschien [later - op terug komen]

En daarmee is Clitica-verplaatsing even ongebonden als Vraagwoordverplaatsing, getuige de welgevormdheid van zowel zin (4) als zin (5).

(4)	wie wilde hij [dat-ie - zelf zou ontmoeten]?
(5)	wie wilde hij [- zelf ontmoeten]?

Je zou kunnen zeggen dat deze hypothese van Chomsky (alle grammatica-regels zijn in principe ongebonden), de grondslag vormt van het onderzoek dat de jaren daarna in zijn kielzog verricht is. Zelf stelde hij, als oplossing voor het soort problemen dat de onwelgevormdheid van (2), gegeven deze hypothese, vormt, de zgn. conditiestheorie

voor, waarvan de gespecificeerd subjectconditie, de tensed S-conditie en de subjacentieconditie de bekendste ingrediënten zijn.

Onderzoek dat van het voorstellen van zo'n theorie de nasleep is, kan, als de hypothese die er aan ten grondslag ligt aanvaard wordt, van tweeërlei aard zijn. Het kan zgn. routineonderzoek zijn of een begripsvormend karakter hebben. Het eerste soort onderzoek probeert dan in dit geval aannemelijk te maken dat de condities die Chomsky bedacht heeft op meer verschijnselen betrekking hebben dan aanvankelijk gedacht werd. Voorbeeld daarvan is, qua intentie, het onderzoek waarvan Van Riemsdijk en Neyt-Kappen in hun proefschrift verslag doen. Van Riemsdijk maakt aannemelijk dat de condities van Chomsky grosso modo ook van toepassing zijn als het niet om zinnen maar om voorzetselconstituenten gaat, terwijl Neyt-Kappen wil laten zien dat niet alleen verplaatsingsregels aan Chomsky's condities onderworpen zijn, maar dat ook (en dat op een verrassende manier) de regel die voorwaartse samentrekking in nevengeschikte zinnen beheerst, aan die condities gehoorzaamt. Daartegenover hebben Koster en De Haan een meer begripsvormend soort onderzoek verricht. Zij proberen aannemelijk te maken dat de condities die Chomsky heeft voorgesteld inadequaat zijn en door andere vervangen moeten worden.

De resultaten van het onderzoek van Koster en De Haan liggen zeer dicht bij elkaar. Beide stellen in de plaats van Chomsky's condities een tweetal principes voor. Waar Koster een begrenzingsconditie voorstelt, komt De Haan met een toegankelijkheidsconditie. Het verschil in naam suggereert een verschil in optiek, maar het enige opzicht waarin ze te onderscheiden zijn, zijn de omstandigheden waaronder ze niet van toepassing zijn. Beide principes gaan terug op de hoofdconditie uit Fiengo (1974), die ook al in Van Riemsdijk zijn studie een rol speelt. Deze conditie houdt in dat een element in een woordgroep niet uit die woordgroep mag worden weggehaald, tenzij de kern van die woordgroep (mede) verdwijnt (of verdwenen is). Anders gezegd: uit een woordgroep mag niets worden weggehaald, tenzij het niet door de kern van die woordgroep geregeerd wordt. Het contrast tussen (6) en (7) bijv. volgt uit de hoofdconditie, als we aannemen dat hem in (6) wel door op, het hoofd van de voorzetselconstituent, geregeerd wordt, maar daar in (7) niet.

(6)	* hem heb ik niet op - gerekend
(7)	daar heb ik niet - op gerekend

Kosters begrenzingsconditie verschilt alleen hierin van de hoofdconditie dat de betrekkelijk ‘natuurlijke’ uitzonderingsclausule van de eerste vervangen wordt door een relatief willekeurige opsomming van omstandigheden waaronder elementen wel uit constructies mogen verdwijnen. Het resultaat hiervan mag dan (op het eerste gezicht) een grotere empirische adequaatheid zijn, op het niveau van verklarende adequaatheid wordt flink ingeleverd, ook al probeert Koster met een beroep op, aan methodologische handboeken ontleende slogans de lezer het tegendeel te doen geloven. De conditie van De Haan verschilt ook van die van Fiengo in de aard van de uitzonderingsclausule. Wordt bij Fiengo een element in een constructie voor regels toegankelijk als het niet (meer) door het hoofd geregeerd wordt, bij De Haan gaat het om het al dan niet perifeer in die constructie gesitueerd zijn. Is iets links-perifeer in een constructie dan mag

het er uit als het naar links gaat, is het rechts-perifeer dan mag het naar rechts weg uit die constructie. Ook nu wordt het contrast tussen (6) en (7) correct voorspeld: in beide gevallen is een element naar links verplaatst, maar alleen daar is links-perifeer in daar-op. Zelf merkt De Haan over de verhouding van zijn conditie tot de hoofdconditie op, dat het meer om een conceptueel verschil gaat, het effect van beide is praktisch gesproken gelijk.

Het andere principe - bij Koster het localiteitsprincipe genaamd, bij De Haan het minimale reeks principe - gaat terug op de superioriteitsconditie uit Chomsky's oorspronkelijke condities-theorie. Daar wordt verondersteld dat regels betrekking hebben op twee elementen (bijv. bij verplaatsingsregels de oorspronkelijke positie van het te verplaatsen element en de bestemmingspositie), die t.o.v. elkaar een zekere afstand kunnen hebben. Die afstand kan op verschillende manieren gemeten worden. Als een regel betrekking kan hebben op elementen A en B, maar ook op A en C, dan eist de superioriteitsconditie dat die mogelijkheid gekozen wordt waarvoor geldt dat de hiërarchische afstand het kleinst is. Is A superieur aan B en C, en is B superieur aan C, dan is de afstand A,B kleiner dan de afstand A,C.Ga naar voetnoot1 Deze conditie verklaart bijv. het contrast tussen (8) en (9). In de dieptestructuur is 't superieur aan daar, de regel Cliticaverplaatsing kan tussen beide kiezen, en kiest de hoogste, zodat de afstand die de regel overbrugt het kleinst is.

(8)	hij heeft 't waarschijnlijk - daarop gedaan
(9)	* hij heeft daar waarschijnlijk 't - op gedaan

Het localiteitsprincipe van Koster wijkt in twee opzichten af van de superioriteitsconditie. De afstand wordt niet gemeten in termen van structurele hiërarchie, maar van functionele hiërarchie (bijv. het subject is ‘prominenter’ dan het (in)direct object, e.d.). De tweede afwijking is dat, wanneer een regel tussen twee mogelijkheden A,B en A,C kan kiezen, de regel op beide kan worden toegepast, tenzij de afstand in beide gevallen gelijk is, dan kan de regel op geen van beide worden toegepast. Het localiteitsprincipe maakt dus geen keuze, maar verbiedt in bepaalde gevallen de toepassing van een regel. Het minimale reeks principe van De Haan leunt meer aan tegen de superioriteitsconditie, het wijkt daar alleen vanaf voor zover de afstand niet hierarchisch, maar lineaire gemeten wordt. Kan een regel betrekking hebben op elementen A en B, maar ook op A en C, en is B rechts van A en links van C gesitueerd, dan moet de regel op de kleinste afstand, d.w.z. A,B worden toegepast. Het is niet moeilijk in te zien, dat het contrast tussen (8) en (9) ook uit het minimale reeks principe volgt.

Er is nog één verschil tussen de proefschriften van Koster en De Haan: Koster beweert dat het onderscheid tussen verplaatsingsregels, deletieregels en regels die anaforische elementen (zoals reflexive pronomina) aan een antecedent binden, ongefundeerd is, en de principes die hij voorstelt zijn van toepassing op een indicerings-regel die voor al die andere regels in de plaats komt. De Haan daarentegen, stelt dat er een onderscheid gemaakt moet worden tussen syntactische regels (d.i. verplaatsingsregels en sommige

deletieregels) aan de ene kant en semantische regels (sommige deletieregels en anaforaregels) aan de andere kant. De Haan rechtvaardigt dat onderscheid door aannemelijk te maken dat zijn principes alleen op syntactische regels van toepassing zijn. Hiermee keert De Haan terug naar een positie die het meest lijkt op die welke in Chomsky (1973) wordt ingenomen, maar in bepaalde opzichten is hij, zou je kunnen zeggen, roomser dan de paus.

Nu het onderzoek van De Haan enigszins gelocaliseerd is in het veld van vigerend onderzoek binnen het door hem gekozen kader, is het mogelijk geworden de rekening op te maken. Twee vragen moeten daarbij tenminste beantwoord worden. Ten eerste, betekent het onderzoek van De Haan (en het resultaat daarvan) een empirische vooruitgang? Ten tweede, is er conceptueel winst geboekt? Beide vragen moeten met ‘ja’ en ‘nee’ beantwoord worden. Er is empirische winst voorzover De Haan er in slaagt aannemelijk te maken dat zijn voorstellen meer recht doen aan de feiten (beschrijvend adequater zijn) dan de voorstellen van Chomsky of Koster. Maar daarbij laat hij een paar forse steken vallen. Zo laat hij er zich, zonder dat dat nodig is, toe verleiden de V-raising analyse van Evers (1975) te vervangen door een V-lowering analyse, die conceptueel een monster is. Ook het kunst- en vliegwerk dat nodig is om te kunnen ‘verklaren’ waarom Extrapositie wel, maar Vraagwoordverplaatsing niet opwaarts gebonden is, heeft weinig succes en is overigens allerminst overtuigend. Het minimale reeks principe tenslotte, en dat is misschien het ernstigste manco, blijkt een doodgeboren kind: het kan niet wat het moet doen, en naar het zich laat aanzien is herstel uitgesloten.Ga naar voetnoot2

Conceptueel is er winst als we in aanmerking nemen dat de principes van De Haan bedoeld zijn als zuivere structuurprincipes, van toepassing op een (ge)zuiver(d)e verzameling structuurregels. De logisch-semantische geur van de condities van Chomsky in beschouwing nemend (gespecificeerd subject/agens conditie, propositionele eiland conditie), en de desparaatheid van de uitzonderingsclausules van Koster, is hier zeker sprake van een ‘zuiverder’, want autonomer theorie. En als zulks de voorkeur heeft, is er onmiskenbaar vooruitgang geboekt. Maar ook in dit kwartier zijn vraagtekens te plaatsen. Zo is daar het nogal ongelukkige hoofdstuk 2, waarin op een enigszins oppervlakkige en (gegeven het uitgangspunt van de autonomie van de syntaxis) strikt genomen ontoelaatbare wijze de aanname van bepaalde herschrijfregels en transformaties gerechtvaardigd wordt. Onnódig ook, is het, dat hoofdstuk, want voor de rest van het betoog is het niet erg relevant. Daarnaast heb ik problemen met de status van de toegankelijkheidsconditie en het soort regels waarop het van toepassing zou zijn. Slechts één argument geeft De Haan als steun voor de aanname dat we met een syntactisch principe te maken hebben, en dat argument deugt niet. In dat licht, en gelet op het feit dat het principe lineair-symmetrisch is en gebruik maakt van de notie ‘periferie’, is er meer voor te zeggen dat we met een perceptueel principe van doen hebben. Bovendien lijkt het er op dat de toegankelijkheidsconditie niet van toepassing is op ‘syntactische’ regels, zoals De Haan wil, maar op regels die een fonologisch ‘gevulde’ positie met een

fonologisch ‘lege’ positie verbinden (verplaatsingsregels en deleties).

Toch mogen we het proefschrift van De Haan om alle kritiek die mogelijk is niet te hard vallen. Niet alleen bevat het talloze waardevolle inzichten, de vrucht van scrupuleus onderzoek, ook zou het een studie als deze als een verdienste moeten worden aangerekend dat ze zo helder en doorzichtig is dat dergelijke kritiek mogelijk is. Een ander pluspunt van dit proefschrift zou kunnen zijn dat het de eigen weg, die de Nederlandse generatieve taalkunde, na de eerste aarzelende schreden van Koster, lijkt te hebben ingeslagen, vervolgt, en daarbij inspirerende perspectieven biedt. Weg uit het zog van Chomsky, die aan blijft koersen op een onverdeelde grammatica, waarin noties als ‘regeren’ op hun plaats zijn, maar zoiets als ‘periferie’ geen rol kan spelen, volop in de wind dus, het valt niet mee.

De laatste jaren is er nogal eens kritiek geuit op de mentalistische pretenties van de generatieve taalkunde. Veel van die kritiek is ongefundeerd en ondoordacht, maar voorzover die kritiek beperkt blijft tot de bewering dat die mentalistische pretenties ongerechtvaardigd zijn, omdat iedere grondslag ontbreekt om aan een psychologische interpretatie van de grammatica's die worden voorgesteld, de voorkeur te geven boven een sociaal-culturele interpretatie (vgl. Elffers (1978)), lijkt er niet veel op af te dingen. Het werk van De Haan, nu, wijst (ik heb dat hierboven al gesuggereerd) in een richting van onderzoek waarin aan die mentalistische pretenties een principiële grondslag gegeven kan worden. Er zijn sterke aanwijzingen dat wat in navolging van Chomsky gewoonlijk wordt aangezien voor onverdeelde grammatica-principes, in feite (gedeeltelijk althans) principes zijn die niet zozeer de kennis van taal beheersen als wel de verwerking ervan. Zo ligt het enigszins in de rede te veronderstellen dat de toegankelijkheidsconditie van De Haan een perceptueel principe is dat hooguit door een grammaticaal principe (ik zou zeggen, de hoofdconditie) begunstigd wordt. Een soortgelijke interpretatie ligt voor de hand met betrekking tot het minimale reeks principe (of wat daarvoor in de plaats moet komen).

Als dit juist is, betekent het onderzoek van De Haan, of het onderzoek waartoe het leidt, een aanzienlijk stap vooruit in het onderzoekprogramma dat door Chomsky geïntroduceerd is. Een daarmee komt mogelijk een nieuwe lente in het verschiet, waar het gaat om het interdisciplinair gestalte geven aan de psychologische dimensie van de generatieve taalkunde. Misschien is het, na de weinig gelukkige verloving uit de zestiger jaren, opnieuw tijd voor een flirt met de psychologie.

Dat lijkt me een perspectief dat het proefschrift van De Haan biedt.

johan kerstens

Literatuur

N. Chomsky (1973). ‘Conditions on Transformations’, in S. Anderson en P. Kiparsky (eds.) A Festschrift for Morris Halle. New York.

E. Elffers (1978). ‘Is taalkunde wel een soort psychologie?’. Spektator 8.

A. Evers (1975). The Transformational Cycle in Dutch and German. Diss. Utrecht.

R. Fiengo (1974). Semantic Conditions on Surface Structure. PhD MIT.

J. Kerstens (1980). ‘Over het evenwicht tussen kennis en de verwerking daarvan’. (ongep. RUU)

W. Klooster (1972). The Structure underlying Measure Phrase Sentences. Reidel Dordrecht.

J. Koster (1978). Locality Principles in Syntax. Foris Dordrecht.

A. Kraak (1966). Negatieve zinnen. Hilversum.

A. Neyt-Kappen (1979). Gapping: a Contribution to Sentence Grammar. Foris Dordrecht.

H. van Riemsdijk (1978). A Case Study in Syntactic Markedness. Lisse.

H. Verkuyl (1972). On the compositional Nature of the Aspects. Reidel Dordrecht.

voetnoot1: Een knoop A is superieur aan een knoop B als iedere hoofdcategorie die A domineert, ook B domineert, maar niet omgekeerd. Hoofdcategorieën zijn N, V, A en P en hun projecties (NP, VP/S, AP, PP).

voetnoot2: Jammer genoeg staat de toegemeten ruimte niet toe ook maar enigszins uitvoerig op deze en de volgende kritiekpunten in te gaan, Daarom volsta ik er hier mee de belangrijkste aan te stippen. Voor een gedétailleerde kritiek zij de lezer verwezen naar Kerstens (1980).

Vorige Volgende