De Nieuwe Taalgids. Jaargang 72

[p. 466]

Boekbeoordelingen

K. Porteman: Inleiding tot de Nederlandse emblemataliteratuur. Groningen, Wolters-Noordhoff, 1977. Nieuwe literaire verkenningen. 184 pp. [Prijs: f 32,-].

Met de Inleiding tot de Nederlandse emblemataliteratuur bieden auteur en uitgever de lezer een dosis honing aan die een bittere bijsmaak bezit. Enerzijds is het een genoegen deel te nemen aan de uitgezette verkenningstocht door een moeilijk terrein; anderzijds zijn vele in dit boekje vervatte aanwijzingen voor de reis zó gebrekkig en misleidend, dat we wel kunnen spreken van een puzzlerit met hindernissen.

Laten we aan de goede kant beginnen. Porteman is erin geslaagd het doel te bereiken dat hij zich stelde in het ‘Ten geleide’: een overzicht te bieden van het ontstaan, de ontwikkeling en de technieken van het emblematische genre. ‘Daarbij zal tevens aandacht worden besteed aan de stand en de richtingen binnen het huidige embleem-onderzoek’ (p. 6). Ook dat is, voor een boek dat niet meer pretendeert dan een inleiding te zijn, voldoende gebeurd. Op de hoofdlijnen, het globale tracé van de verkenningstocht, is weinig aan te merken. Hoe verloopt het betoog?

Hoofdstuk I behandelt het ontstaan en de vroegste ontwikkeling van het genre. We horen hier vanzelfsprekend over de epigrammen uit de Anthologia Graeca, de mode van de imprese of deviezen en over de hiëroglyfica. Er wordt gesproken over het verband met middeleeuwse exegesetechnieken, met allerlei vormen van picturapoesisliteratuur en met de traditie der loci communes.

Hoofdstuk 2 demonstreert hoe moeilijk het embleem bij een literair-historische behandeling in definities is te vatten. Porteman weet, rekening houdend met wat de emblematici zelf over hun werkzaamheden onder woorden brachten, de moderne definitiepogingen goed te ordenen en van commentaar te voorzien; achtereenvolgens de raadseltheorie van Heckscher en Wirth, het embleemmodel van Schöne (het plaatje is primair en bezit potentielle Faktizität), en Praz' opvatting van het maniëristische concetto. Overwegend dat de poesis en de pictura nauw samenhangen laat de auteur tenslotte zien dat emblemen (juist ook de picturae) te lezen zijn als een poëtisch betoog dat beantwoordt aan de voorschriften van de retorica. Er is, zegt hij, op dit punt nog geen omvattend onderzoek ondernomen. We mogen hopen dat Porteman daar zelf eens mee begint. Dit onderdeel smaakt in elk geval naar meer!

Hoofdstuk 3, dat erg onduidelijk inzet (hierover aanstonds uitvoeriger), deelt het beschikbare materiaal in volgens de wat aangepaste theorie van Heckscher en Wirth: ethisch-moraliserende, heroïsche en didaktische emblemen; elk van deze drie groepen weer verder onderverdeeld.

Een mooi en overzichtelijk panorama vinden we op onze expeditie in hoofstuk 4: de Nederlandse emblemataproduktie. De schrijver volgt de zojuist gegeven typologie, maar besteedt daarbij ruime aandacht aan typisch Nederlandse verschijnselen als het ‘realistische’ embleem.

Een kort caput over emblematische symboliek in woordkunst sluit het verhandelende gedeelte van het boek af. Het wordt gevolgd door een kleine twintig pagina's bibliografie. Het materiaal hierin is vrij overzichtelijk naar onderwerp geordend en zal menigeen die zich nu zelf verder wil oriënteren kunnen helpen. Tot zover de inhoud van deze Inleiding: het is verdienstelijk werk.

Maar ‘niemand oeyt zoo wijs die niet mocht zijn berispt’. Er zijn drie bezwaren

[p. 467]

aan te voeren, alle van formele aard. Het eerste treft de betoogtrant; die is vaak wollig onhelder. Ten tweede geeft het gehele boek blijk van een gruwelijke slordigheid, niet alleen bij het corrigeren van de drukproeven, maar naar te vrezen valt ook bij het noteren door de auteur zelf. Tenslotte - dit is voor de uitgever - is er nogal wat aan te merke op de materiële presentatie, het concrete boek zoals het voor ons ligt. Het legertje van ‘vlijtige correctoren’ dat Porteman zelf al noemt als hij de prestaties van Landwehr omschrijft (p. 6) zal in actie moeten komen. Ik geef in de volgende alinea's maar een paar voorbeelden, steekproefsgewijs verzameld of genoteerd bij eerste lezing. Het getal tussen haakjes geeft daarbij de bladzijde aan waarop het gesignaleerde euvel voorkomt.

De betoogtrant vertoont wat hinderlijke details, zoals het gebruik van het voegwoord ‘omdat’ als kennelijk ‘doordat’ is bedoeld (17, 53); of zoals het samengaan van een enkelvoudig onderwerp met een meervoudige persoonsvorm: ‘een overzicht... die... compenseren’ (58); ‘een op zijn Hollands gekleed paar... komen repeteren of gewoon bij wonen’ (52). (Ten onrechte suggereert Porteman in dit laatste voorbeeld di zo'n Hollands paar overal in Hoofts Emblemata amatoria als ‘Hinweiser’ optreedt Er zijn ook saters te zien, zeemeerminnen, of hele groepen omstanders!). Er wordt slordig omgesprongen met verwijswoorden. Daardoor wordt b.v. de tweede zin van paragraaf c op p. 54 onbegrijpelijk. Op p. 23 vliegen een valk, een havik en en sperdoor elkaar, terwijl het maar om één vogel gaat. De verwijzing naar de stenotechniek van Miró op dezelfde pagina hangt in de lucht en hindert het betoog. Hetzelfde geldt voor het zonder veel explicatie citeren van een formule van Link (158). En wat beteken precies het ‘ondervangen’ van een aspiratie (33)?

Is b.v. hoofdstuk 4 helder en leesbaar, bepaald onduidelijk is het begin van caput 3 (57, 58). De eerste alinea meldt tautologisch dat de bezwaren tegen een nationaal gerichte geschiedschrijving van het'embleem o.m. gericht zijn tegen een nationale benadering van het probleem. Welja! Ook tegen een historische benadering richten zich overigens die bezwaren tegen een nationale geschiedschrijving, lezen we. Hoe dat precies kan (wie snapt zoiets?), wie er zulke bezwaren dan wel formuleren, en hoe, of waar, word ons onthouden. Er staat veel wolligheid en gratuite vaagheid bijeen op deze pagina's ‘Zo herinnert de hoogconjunctuur van de iconologieën in de eerste decennia van de 18e eeuw naar het academisme en het classicisme in de toenmalige kunst’ (57). Een tweetal opsommingen van disparate voorbeelden moet laten zien dat het zin heeft de historische ontwikkeling van het embleem te volgen, en dat een nationale benaderin ‘uiteraard steeds in comparatistisch kader’ moet geschieden. Maar zoiets spreekt toch vanzelf! Het hele begin van hoofdstuk 3 is erop gericht iets te betogen dat geen betoog meer behoeft.

Na de onzorgvuldigheden in het discours nu de slordigheid van correctie en notatie Natuurswetenschap (72) zal wel een zetfout zijn, evenals l'dee voor l'Idee (67). Toch vervelend, vooral bij namen en belangrijke begrippen: Frederigo moet Federigo zij (90; dat gaat bijna altijd fout), Piero is Pierio (23), Collona is Colonna (20). De eerst keer dat Schönes theorie aan de orde komt is zijn ‘feitelijkheid’ in ‘breukerigheid’ veranderd: Fraktizität voor Faktizität (40). Niet meer aan een zetfout is m.i. de verhaspeling van de naam van één der belangrijkste emblematici te wijten. Paolo Giovio heet het gehele boek door (en hij komt nogal eens voor!), met een lettergreep te weinij Giovo. Dit vind ik onvoorstelbaar. Iemand als Porteman die deze naam duizenden ma-

[p. 468]

len onder ogen moet hebben gehad, mag zoiets niet doen.

Nog wat personalia. Possevino's voornaam is niet Andreas, maar Antonio (63). Dirck Pietersz. Pers is geen Zuidnederlander van geboorte; zijn wieg stond in Emden (86). Hij leefde van 1581 tot 1659, niet van 1580 tot 1662. Het is allerminst zeker dat Jonker Jan van der Noot tot het Huis der Liefde heeft behoord (85). De opmerking dat Cpornhert de ideeën van deze groep zeer nabij stond dient te worden afgezwakt. Hoe Coornhert precies dacht over de familisten staat ondubbelzinnig verwoord in zijn Spiegelken van de ongerechtigheyt ofte menschelijckheyt des vergodeden H.N. Vader van den Huyse der Liefden (86).

Citaten en titelbeschrijvingen zijn onzorgvuldig overgenomen. Vondelstudies van pater Maximilianus is niet van 1967, maar van 1968 (74). In de citaten uit Hooft (99, 101, 102, 108) ontbreekt altijd wel een letter, een leesteken of een heel woord (sal in de eerste regel van 102). Cursiveringen door Porteman zelf worden niet als zodanig verantwoord (120). Het gebruik van hoofdletters in titels is niet consequent (Pia desideria, 73, naast Pia Desideria, 53). Giovio's Dialogo dell' imprese militari e amorose heet op 17 Imprese militari e amoroso (ten onrechte met een uitgangs-o in het laatste woord) en op 126 Dialogo dell' imprese. Wie hier niet ter zake kundig is kan nu denken dat het om twee verschillende werken gaat. Soms kloppen verwijzingen niet: op 101 gaat het niet om Hoofts embleem XVIII, maar om XXVIII.

De slordigheid wreekt zich vooral in de bibliografie. Daarin controleerde ik voornamelijk het gedeelte over Cats en dat over Coornhert (175 en 176). Er zijn streepjes verdwenen (Sinne voor Sinne-, nr. 73 en 300ste voor 300-ste, nr. 75) en namen gemutileerd (Vermeren voor Vermeeren, nr. 75, en elders E. de Jong voor E. de Jongh, p. 182). Titels komen niet ongeschonden door (16e voor zestiende en van de voor der, nr. 78). De impressa zijn een rommeltje, vooral bij een dubbele plaats van uitgave. ‘Amsterdam, Assen’ (nr. 77) moet zijn ‘Assen etc’, ‘Berlin’ wordt zomaar vernederlandst tot ‘Berlijn’ (nr. 81); in plaats van ‘Berlijn, New York’ leze men dus ‘Berlin etc’; achter ‘Groningen’ (nr. 79) is het ‘etc.’ weggevallen. Een jaar van uitgave dat niet in het boek staat vermeld, wordt toch niet tussen teksthaken geplaatst (nr. 82; het jaartal is bovendien foutief: niet 1942, maar 1941).

Zo zou ik kunnen doorgaan. De uiteindelijke lijst van ongerechtigheden kan ca. 10 maal zo lang worden als wat ik hier noteer. Het lijkt onvriendelijk zo uit te varen, maar deze gebreken moeten toch gesignaleerd worden, ter correctie in een volgende druk. Gebruikers van een dergelijke inleiding, veelal beginners in het vak, hebben recht op een vlekkeloze presentatie van gegevens.

Tenslotte het probleem van de boekverzorging. De tekst - toch al geen wonder van filmzetsel - is veel te vet afgedrukt op een groezelige kwaliteit papier. Vooral bij fijne illustraties (111, 115) is het gevolg rampzalig. De kantlijnen zijn te smal gehouden. Daardoor is er voor het lezend oog, om met een embleem van Vaenius te spreken, ‘iamais repos’. Het lezen van het boekje is fysiek vermoeiend; de esthetische kwaliteit is die van een krant waarin gefrituurde vis verpakt is geweest.

Het wachten is op een beter verzorgde, grondig gecorrigeerde tweede druk. Het is te hopen dat de lezer dan ook de bepaald niet overbodige luxe van een register zal worden gegund.

Utrecht, Lange Jansstraat 45

ARIE-JAN GELDERBLOM