De Nieuwe Taalgids. Jaargang 72

[p. 240]

De bepaling van het voornaamwoordelijk bijwoord en de systematisering van ndl. er

1. Vormen als eruit, daaruit, hieruit, waaruit, (n)ergens uit, overal uit pleegt men voornaamwoordelijke bijwoorden (ook bijwoordelijke voornaamwoorden) te noemen. Deze vormen zijn duidelijk samenstellingen, ook van een synchroon standpunt. Bij de definitie echter van de samenstellende delen, vooral dan van het tweede lid, is men meestal zeer aarzelend en onzeker. Men noemt het tweede lid bv. een bijwoord, maar men wijst er toch onmiddellijk op dat dit bijwoord qua vorm en funktie meestal samenvalt met een voorzetsel (vgl. Den Hertog-Hulshof 11:81, De Vooys-Schönfeld, 171; Rijpma-Schuringa-Van Bakel: 175). Anderen (zoals Kraak-Klooster: 234) noemen het tweede lid zonder omwegen een voorzetsel en wijzen erop dat de term ‘voornaamwoordelijk bijwoord’ ongelukkig gekozen is. Soms bewandelt men ook een soort tussenweg door bv. het tweede lid van eruit, erin, ervan een voorzetsel, dat van ertoe, erheen eraf een bijwoord te noemen (aldus Van den Toorn: 216).

2. Hun pronominaal of verwijzend karakter ontlenen konstrukties als eruit, daaruit etc. zeer zeker niet aan hun tweede lid. Dit tweede lid (bv. -uit, -in, -af, -heen) drukt de adverbiale (bv. spatiale, temporele, kausale) funktie uit van de konstruktie; als drager van deze funktie treden morfologisch blijkbaar nu eens voorzetsels (uit, in), dan eens bijwoorden (af, heen) op. Op een dieper niveau is hier natuurlijk wel een generalisatie mogelijk.

Het pronominaal karakter van eruit, daaruit etc. zit 'm dus niet in het tweede lid van deze konstrukties. Als dat echter zo is, moet men het begrip ‘voornaamwoordelijk bijwoord’ ook niet gebruiken om de ganse konstruktie aan te duiden, zoals dat traditioneel het geval is, maar alleen in verband met het eerste lid er-, daar-, hier-, waar-, (n)ergens-, overal-. Konstrukties als eruit, daaruit etc. zijn dan niet anders te bestempelen dan als samenstellingen van een voornaamwoordelijk bijwoord (er-, daar- etc.) met een voorzetsel (-uit, -in etc.) resp. een bijwoord (-af, toe etc.).¹

De term ‘voornaamwoordelijk bijwoord’ is voor de bestanddelen er-, daar-, hier- etc. ten volle gerechtvaardigd. Het betreft inderdaad morfemen die buiten elk morfologisch paradigma staan en dus bijwoorden zijn. Funktioneel vallen zij binnen het paradigma van de pronominale referentie. Dit funktionele paradigma omvat de personale, de demonstratieve, de interrogatieve, de relatieve en de indefiniete pronominale referentie.² De volgende tabel (die analoog is aan die bij Van den Toorn: 216) verduidelijkt dit:

1 Reeds G. Bech (1952:8) noemde konstrukties als erin, daarin etc. eenvoudig ‘Verbindungen’ van een pron. adv. + prep., maar toch is men er in de handboeken steevast mee doorgegaan deze konstrukties vnw. bijwoorden te noemen.

2 er-, daar-, hier- etc. zijn dus referentiële bijwoorden in tegenstelling tot bv. vlug, mooi die predikatieve bijwoorden zijn. De traditionele grammatika heeft alleen deze laatste op het oog wanneer ze een bijwoord definieert als een onbuigbaar woord dat een bijzonderheid vermeldt van een door een gezegde of bepaling uitgedrukte werking, toestand of eigenschap (Van den Toorn: 210).

[p. 241]

(1)	uit het = eruit (pers.)
	uit dat = daaruit (demonstr.)
	uit wat? = waaruit? (interrog.)
	uit wat = waaruit (relat.)
	uit (n)iets = (n)ergens uit (indef.)
	uit alles = overal uit (indef.?)

Deze tabel toont meteen nog eens aan dat alleen de bestanddelen er-, daar- etc. met de respektieve voornaamwoorden overeenstemmen en dat alleen zij dus ‘aanspraak’ kunnen maken op de ‘titel’: voornaamwoordelijk bijwoord.

Het antecedent van deze vnw. bijwoorden zal meestal kontekstueel of situationeel aanwezig zijn. In bepaalde idiomatische uitdrukkingen echter kan het pronominale bestanddeel er- ook zonder konkrete referentie en dus absoluut gebruikt worden (bv. wij trekken erop uit).³

Hoe zijn nu er, daar, hier, waar, (n)ergens, overal als simplex, buiten de samenstelling dus met een voorzetsel of bijwoord, te beoordelen?

3.1. Men beschouwe hiervoor de volgende konstrukties:

(2)	(ik sta)	op de plaats (die...)	=	(ik sta)	er
		op die plaats	=		daar/hier
		op welke plaats?	=		waar?
		op de plaats, die	=		waar
		op een plaats	=		ergens
		op elke plaats	=		overal

De bijwoorden er, daar/hier, waar, ergens, overal pronominaliseren resp. op een personale, demonstratieve, interrogatieve, relatieve en indefinite (?) manier een lokatieve uitdrukking. Zij funktioneren hier dus als lokatieve pronominaaladverbia. Bij uitbreiding kunnen sommige onder hen eventueel ook met andere adverbiale funkties dan de lokatieve worden gebruikt. (Vgl. bv. kausaal waar in waar ik altijd mijn best heb gedaan, is zo'n verwijt zeer hard, Van Dale.)⁴

3.2. Wat is nu de verhouding tussen de simplex-pronominaalverbia er, daar, waar uit (2) en deze pronominaaladverbia in samenstellingen met voorzetsels of bijwoorden (eruit, daaruit etc.) zoals in (1)? Zowel in (1) als in (2) immers is er een parafraze mogelijk met een voorzetsel, bv. daar = op die plaats, daaruit = uit die [plaats].

De simplicia er, daar, waar etc. hebben blijkbaar lokatieve waarde uit zichzelf en die niet geëxpliciteerde lokatieve waarde is dan ook neutraal (in dat huis, bij dat huis

3 Ook het kan absolute referentie hebben, bv. in het regent. Omdat het objekt waaraan gerefe reerd wordt, niet konkreet aanwijsbaar is, betwisten sommigen, m.i. ten onrechte, het referentieel en dus pronominaal karakter van dit het.

4 Er zijn anderzijds bv. ook specifiek temporele pronominaaladverbia (nu, dan etc.) die hier echter buiten beschouwing blijven. Het systeem van de verschillende pronominale funkties (demonstr., interrog., relat. etc.) is bij geen enkele klasse zo volledig uitgebouwd als bij de lokatieve pronominaaladverbia.

[p. 242]

etc. = daar). In samenstellingen met voorzetsels of bijwoorden (eruit, erin, eronder, eraf etc.) treden specifieke lokatieve, lokatiefdirectionele of andere adverbiale relaties naar voren en ontstaat er een spelvan opposities, geheel afhankelijk van het gebruikte voorzetsel of bijwoord (bv. hij ging eruit ˜ erin ˜eraf).

Men zou kunnen zeggen dat in samenstellingen als eruit, erin, erbij een specifieke lokatieve of andere adverbiale relatie naar voren treedt die de lokatieve ‘grondwaarde’ van het enkelvoudige er neutraliseert en vervangt of zich op deze grondwaarde superposeert.⁵

De simplicia er, daar, hier, waar, (n)ergens, overal zijn dus lokatieve pronominaaladverbia; bij samenstelling met een voorzetsel of bijwoord zoals in (1) behouden zij alleen nog maar hun pronominale funktie, de lokatieve of andere adverbiale funktie wordt geheel gedragen door het toegevoegde voorzetsel of bijwoord.⁶

3.3. Men beschouwe nu echter de volgende zinnetjes:

(3)	Sigaren? Dat had hij. Hij had het. Hij had er. Hij had er geen (veel, enkele, drie, wat...)
	Geld? Dat had hij. Hij had het. Hij had er (zuidndl.). Hij had er geen (veel, wat...)

Evenzeer als dat/het, alhoewel er niet mee gelijkwaardig, treedt er hier op ter pronominalisering van de voorafgaande niet-adverbiale nominaalfraze.

Hier is er dus een ‘zuiver’ voornaamwoordelijk bijwoord, zonder enige lokatieve of andere semantische konnotatie. Het stemt trouwens overeen met het Franse en (bv. j'en ai trois) dat de Franse grammatika steeds zonder omwegen een ‘adverbe pronominal’ heeft genoemd (vgl. Grévise: §498) (de Nederlandse grammatika is wat de woordkategoriale toewijzing van dit er betreft, steeds minder expliciet geweest!). Qua pronominale funktie hoort er thuis bij de persoonlijke voornaamwoorden. Dit laatste wordt trouwens ook gesuggereerd door een kontrastieve analyse van het Nederlands en bv. het Duits: ndl. er kan inderdaad vertaald worden door ihrer resp. dessen, deren d.w.z. de genitief van het pers. of aanw. vnw.⁷ (es waren ihrer/deren drei; Geld? ich habe dessen noch).

Deze vertaling met een genitief brengt ons ook tot een eerste beperking die er kenmerkt, nl. zijn partitief karakter. Het vnw. bijw. er pronominaliseert inderdaad indefiniete NPs of definitieve NPs die optreden in een partitieve verhouding. Vgl.

(4)	a.	Sigaren? ik heb er, ik heb er geen (veel, enkele, drie, wat...)
	b.	Van die sigaren? ik heb er geen meer
	c.	Die sigaren? ik heb* er geen; ik heb die niet.

5 In hoever hier een verband bestaat met het door Van Langendonck (1974) uitgewerkte onderscheid tussen intern- resp. extern-refererende voorzetsels, zou nog nader dienen te worden onderzocht.

6 Ook Kraak-Klooster (:235) interpreteren waar, waarin etc. in konstrukties als een kamer waar geen meubels stonden, een zak waarin een gat zat als een relatief pronomen en niet als een voegwoord, zoals traditioneel het geval is.

7 De aanwijzende kracht van de demonstratieve pronomina of pronominaaladverbia is vaak erg verbleekt. Dit is ook het geval met het niet beklemtoonde daar.

[p. 243]

Omdat het pron. adv. er een partitieve verhouding uitdrukt, is het ook omschrijfbaar door genitivische uitdrukkingen als van het, van die, ervan, daarvan. Hierdoor herinnert het meteen ook aan zijn morfologische oorsprong: er gaat inderdaad terug op de genitief plur. van het persoonlijk vnw. (vgl. ohd. iro). Op grond van zijn paritief karakter wordt er ook wel eens het kwantitatieve er genoemd (bv. Bech: 26, Van den Toorn: 214).

Het vnw. bijw. er in (3) en (4) heeft geen adverbiale (lokatieve) betekenis en daardoor onderscheidt het zich van het in (2) genoemde er. Men moet dus een niet-lokatief er₁ van een lokatief er₂ onderscheiden.

3.4. Bovendien treedt in een bepaalde stijl zowel naast er₁ als naast er₂ een variant d'r (t'r) op. Vgl.

(5)	a.	Ik heb er/d'r geen (niet-lokat.)
	b.	ik sta er/d'r al (lokat.)

Synchroon is dit d'r ongetwijfeld op te vatten als een allomorf van er, niet van daar. Trouwens, ook van de samenstellingen ervan, eruit, eraf etc. komen varianten met d'r-voor.⁸

Wat nu deze samenstellingen met er-/d'r- betreft, zou men zich nog de vraag kunnen stellen, of hierin wel degelijk het lokatieve er₂ aanwezig is, zoals boven is aangenomen, dan wel het niet-lokatieve er₁. Hierboven werd inderdaad verondersteld (zie 3.2.) dat in samenstellingen als eruit, daaruit, hieruit de specifieke lokatieve of andere adverbiale betekenis van het tweede lid de niet specifieke lokatieve betekenis van het eerste lid neutraliseert. In de samenstelling eruit (d'ruit) valt er- inhoudelijk dus praktisch samen met het niet-lokatieve er,van (3) en (4) eerder dan met het lokatieve er₂ van (2). De moeilijkheid is zeker niet in een handomdraai op te lossen. Het paradigmatisch verband echter, waarbinnen de samenstellingen eruit, eraf etc. optreden, pleit er m.i. wel voor dat men het eerste lid als de semantisch-geneutraliseerde variant van het lokatieve er₂ zou beschouwen. In tegenstelling immers tot het niet-lokatieve en ‘zuivere’ pron. adv. er₁ uit (3) en (4) treedt het lokatieve pron. adv. er₂ op in een pronominale relatie met andere pronominaaladverbia: zoals aangegeven in (2) is er inderdaad tussen er ˜ daar/hier ˜ waar? ˜ waar ˜ ergens/overal een relatie als die van de personale, demonstratieve, interrogatieve, relatieve of indefiniete voornaamwoordelijke aanduiding. Dit funktionele paradigma nu vinden we ook terug bij reeksen als eruit ˜ daaruit/hieruit ˜ waaruit? ˜ waaruit ˜ ergens uit/overal uit. Er is dus wel wat voor te zeggen om het samenstellende er- (d'r-) als een variant van het enkelvoudige maar lokatieve er₂ (d'r) te beschouwen (en niet als een variant van er₁).

Dit zou meteen impliceren, dat het niet-lokatieve er₁ van (3) en (4) in heel wat opzichten en o.m. in de volgende beperkt is: er₁ pronominaliseert alleen partitieve nominaalfrazen; het treedt niet op in samenstellingen (misschien omdat het partitiefgenitivische karakter ervan niet te verzoenen is met de adverbiale betekenis van toegevoegde voorzetsels of bijwoorden); en tenslotte is er₁ paradigmatisch geïsoleerd, doordat het geen reeks vormt met een gelijkwaardig relativum, interrogativum etc. (maar

8 Voor een beschrijving van d'r vroeger en nu, zie L. Koelmans: 1972, 1973.

[p. 244]

misschien sluit het partitief karakter van er₁ een dergelijke reeksvorming weerom geheel of althans grotendeels uit).

Samenvattend herhalen wij dat wij tot hiertoe een ‘zuiver’ pron. adv. er₁ (d'r) hebben willen onderscheiden van een lokatief pron. adv. er₂ (d'r). Dit laatste vormt een pronominale reeks met de lokatieve pron. adv. daar/hier, waar?, waar, ergens, overal en het treedt zoals deze laatste ook op in samenstellingen met voorzetsels of bijwoorden (eruit, eraf etc).

4. Naast de pronominaaladverbia er₁ (d'r) en er₂ (d'r) is er nog een derde er, dat trouwens op zijn beurt in een bepaalde stijl een variant d'r en zelfs daar naast zich heeft. Dit er₃ (d'r, daar) heeft geen verwijzende of pronominale maar wel een syntaktische funktie en wij noemen het dan ook maar een syntaktisch partikel.⁹

Men beschouwe de volgende zinnetjes:

(6)	a.	er (d'r, daar) stond een vaas op tafel; er (d'r, daar) stonden vazen op tafel
	b.	er (d'r, daar) werd gedanst

In (6a) bleef de plaats voor het finiete verbum vrij na verschuiving van het indefiniete subjekt¹⁰ naar achteren; in (6b) bleef die plaats vrij na de passieftransformatie. In beide gevallen vult er de vrijgekomen plaats op (er₃ wordt derhalve ook wel eens het expletieve of repletieve er genoemd, vgl. Bech: 13, Van den Toorn: 214); het houdt het finiete verbum op zijn door de syntaxis van de Nederlandse zin voorziene tweede plaats, Er₃ treedt dus obligatorisch op, als in een mededelende zin geen andere konstituente de plaats vóór het finiete verbum bezet; er₃ stoffeert verder, zoals bekend, de Nederlandse zin ook nog in gevallen waar zijn aanwezigheid voor een korrekte plaatsing van het werkwoord eigenlijk niet vereist is (staat (er) een vaas op tafel? wordt (er) vanavond nog gedanst?).

Zinnen met een verschoven resp. niet uitgedrukt subjekt zoals in (6) ontstaan bij een bepaalde kommunikatieve of illokutionaire intentie en het gebruik van er₃ is een van de middelen die deze intentie helpen uitdrukken.¹¹ Van kommunikatief of pragmatisch standpunt kan men dus wel zeggen dat er₃ in zinnen als (6a) de verschuiving van het subjekt aankondigt en signaleert. Dit wil daarom nog niet zeggen dat er₃ op het lokutief-systematische vlak dit verschoven subjekt pronominaliseert. Ware er₃ in zinnen als (6a) een pronomen, dan ware het meteen een subjekt, welke veronderstelling tot kontradikties zou leiden: er zouden in deze zinnen twee subjekten aanwezig zijn, waarvan er bovendien één, nl. er₃, louter syntaktisch zou te bepalen zijn (obligatorisch er₃ staat steeds aan het zinsbegin en een fakultatief er₃ korreleert steeds met een obligatorisch er₃: er staat een vaas op tafel ˜ staat (er) een vaas op tafel).

9 Bech 1952 noemt alle hier besproken er's voornaamwoordelijke bijwoorden, m.i. ten onrechte.

10 Het is hier niet de bedoeling de voorwaarden voor de verschuiving van een subjekt-NP na te gaan. Ik wil er alleen nog op wijzen dat onder bepaalde omstandigheden ook definiete NPs kunnen verschoven worden (bv.: er is ook nog het tijdsverschil waarmee men moet rekenen). Het Duits verschuift definiete NPs nog gemakkelijker dan het Nederlands.

11 Over het kommunikatief aspekt van zinnen ingeleid met het aan er₃ beantwoordende Duitse es, zie o.m.H. Pütz (1975: 42 v.v.).

[p. 245]

Het heeft m.i. ook geen zin het er₃ van zinnen als (6a-b) als een topisch subjekt te bestempelen, zogezegd omdat het de plaats zou innemen die gewoonlijk (?) door het subjekt wordt ingenomen (vgl. Bech: 18, Van den Toorn: 214). Ook heel wat adverbiale bepalingen kunnen de eerste plaats vóór het finiete verbum bezetten zonder dat men ze hierom topisch subjekt noemt of kan noemen.¹²

5. Samenvattend meen ik dus te mogen stellen dat de vele er's die in het huidige Nederlandse taalgebruik voorkomen funktioneel te herleiden zijn tot drie hoofdklassen, die vanzelfsprekend op grond van vooral distributionele criteria verder nog opdeelbaar zijn. Er is

(a)	een pron. adv. er1 (bv. in: ik heb er nog);
(b)	een pron. adv. er2 met lokatieve of andere adverbiale betekenis (bv. in: ik sta er al); dit er2 vormt een reeks met daar, hier, waar, (n)ergens, overal en het treedt zoals deze laatste op in samenstelling met voorzetsels of adverbia (bv. eruit, eraf).
(c)	een syntaktisch partikel er3 (bv. in: er stond een vaas op tafel, er wordt gedanst).

Naast er₁, er₂ en er₃ treedt ook telkens de variant d'r op.¹³ In een tabel als (7) wordt de hier voorgestelde systematisering nog duidelijker

In deze tabel wordt er geen rekening mee gehouden dat samenstellingen als eruit, daar-

12 Tegen de toekenning van subjekt-status aan het met ndl. er₃ overeenstemmende Duitse es verzet zich ook H. Pütz (:42 vv.). Voor een systematisering van Duits es, zie thans ook Leys 1979.

13 Op de vraag in hoeverre de verschillende er's samen in één zin kunnen voorkomen ga ik hier niet in. Vaak wordt ook beweerdt dat één er soms verschillende funkties tegelijk kan vervullen (bv. lokatief + repletief). Waarschijnlijk moet men stellen dat er soms verschillende lezingen mogelijk zijn. In een zin als er ligt een boek op (i.p.v. er ligt een boek erop) is van synchroon standpunt blijkbaar één er (welluidendheidshalve?) geschrapt en kan men met zeggen dat er aan het zinsbegin nu twee funkties moet waarnemen. In het Middelnederlands en de volkstaal zijn konstrukties als hij zat op i.p.v. erop trouwens gewoon; zie Weijnen (:57).

[p. 246]

uit etc. ook andere adverbiale dan lokatieve betekenis kunnen hebben of dat eruit en dgl. geïdiomatiseerd kunnen zijn. De tabel maakt het anderzijds wel duidelijk dat er en daar in hun respektieve geschiedenis funktionele verglijdingen hebben meegemaakt zodat ze elkaar op bepaalde punten ontmoeten en overlappen. De historische legpuzzel van er, d'r en daar probeer ik hier echter niet verder te helpen oplossen (zie over d'r het laatst Koelmans: 1972/73).¹⁴ Alleen wil ik nog, ten gerieve van een interne rekonstruktie van de funktionele geschiedenis van er en daar, erop wijzen dat gelijkaardige morfemen in de ons omringende talen gelijkaardige funktionele verglijdingen hebben meegemaakt, vgl.. fra. il en en (< lat. inde), dt. es (repletief en pronominaal),¹⁵ dt. da, eng. there. Er bestaat hier dus wel een intrinsieke neiging tot funktionele verglijding en het ware m.i. dan ook verkeerd dgl. funktionele ontwikkelingen binnen het Nederlands al te uitsluitend langs fonologische weg (nl. door bepaalde reanalyses) te verklaren.

3000, Leuven, Departement Linguïstiek, Blijde Inkomststraat 21

O. LEYS

14 d'r en daar hebben trouwens ook nog meer funkties dan hier beschreven.

15 Zie hierover Leys 1979.

Bibliografie

Bech, G., 1952: Über das niederlandische Adverbialpronomen er (Travaux Cercle Ling. Copenhague VIII). Kopenhagen.

Den Hertog, C.H., 1903: Nederlandse spraakkunst (bewerkt door H. Hulshof). Amsterdam.

De Vooys, C.G.N., 1970: Nederlandse spraakkunst (herzien door M. Schönfeld). Groningen.

Grévisse, M., 1949: Le Bon Usage. Grammaire française. Parijs-Gembloux.

Koelmans, L., 1972-1973: Over Nederlands (d)er, vroeger en nu: Nieuwe Taalgids 65, 191-198; 66, 387-394.

Kraak, A., Klooster, W.G., 1968: Syntaxis. Culemborg-Keulen.

Leys, O., 1979: Zur Systematisierung von es. Deutsche Sprache (Bielefeld-Berlin).

Pütz, H., 1975: Über die Syntax der Pronominalform es im modernen Deutsch. (Studien zur dt. Gramm. 3). Tübingen.

Rijpma, E., Schuringa, F.G., 1968: Nederlandse Spraakkunst (bewerkt door J. van Bakel). Groningen.

Van den Toorn, M.C., 1976: Nederlandse Grammatica. Groningen.

Van Langendonck, W., 1974: Internally referring prepositions and the subcategorization of space and time denominations in a Netherlandic case grammar. Leuvense Bijdragen 63, 1-41.

Weijnen, A.A., 1971: Schets van de geschiedenis van de nederlandse syntaxis (Nederlandse Taalgeschiedenis 2). Assen.