De Nieuwe Taalgids. Jaargang 72

[p. 124]

De bron van Esmoreit

1. Inleiding

Het spel van Esmoreit is ons overgeleverd in een codex van circa 1410, het ‘Handschrift-Van Hulthem’. De oudste bekende redactie dateert van circa 1340. De tekst bevat namelijk enkele toespelingen op actuele gebeurtenissen: de koning en de koningin van Sicilië zijn te identificeren als Frederik III van Aragon (*1272-1337) en Eleonora, dochter van Karel II en Maria van Hongarije; Robbrecht is Maria's broer, Robert van Anjou, koning van Napels (1309-1343). De historische passages moeten ten laatste kort na Frederiks dood zijn geschreven; wie zou zich anders de gebeurtenissen in Zuid-Italië nog herinneren?¹

Nu zijn de verwijzingen naar de actualiteit in de tekst geïnterpoleerd.² Esmoreit is dus ouder dan circa 1340, en het verhaal is tenminste eenmaal bewerkt. Wanneer een tekst alleen maar door kopiistenfouten en -correcties bij het herhaaldelijk afschrijven vervormd is, mag men de hoop hebben, dat een zorgvuldig kritisch onderzoek tenslotte leidt tot reconstructie van het origineel, waarbij men zich baseert op argumenten van vormelijke, grammaticale en inhoudelijke aard. Veel moeilijker wordt het, wanneer een bewerker de inhoud van de tekst bewust heeft gewijzigd. Een precieze reconstructie van de verzen is dan onbereikbaar; men mag al tevreden zijn met het herstel van de oorspronkelijke inhoud, waarbij echter vormelijke en grammaticale elementen in de bewijsvoering nauwelijks nog een rol kunnen spelen. Daarmee valt een belangrijk controlemiddel weg; men komt dan aan de grenzen van wat we de ‘regressieve’ tekstreconstructie kunnen noemen, waarbij men vanuit de overgeleverde redactie(s) terugwerkt in de richting van het origineel. Voor de tekstkritiek ligt in principe nog een andere weg open. Wanneer de bron of bronnen bekend zijn waarvan de auteur gebruik heeft gemaakt, kan men, van de andere kant beginnend, in de richting van de overgeleverde redactie(s) gaan, en zo het beeld van de tekstgeschiedenis completeren.

Naar de bron(nen) van Esmoreit is voortdurend gezocht.³ Dat dit speuren geen resultaat heeft opgeleverd, is te wijten aan het feit dat het toneelspel zoals wij dat nu kennen, in vele opzichten afwijkt van het oorspronkelijke verhaal. Om identificatie mogelijk te maken moeten we de tekst ontdoen van aangroeisels, en veranderingen ongedaan maken. In de navolgende paragraaf zal ik trachten de oorspronkelijke inhoud van Esmoreit vast te stellen. In paragraaf 3 wordt de tekst afgedrukt van de bron waarop Esmoreit gebaseerd moet zijn. Aansluitend worden de overeenkomsten besproken. In paragraaf 4 zullen we proberen te verklaren, hoe de voornaamste verschillen tussen bron en overgeleverde redactie zijn ontstaan. In paragraaf 5 tenslotte wordt een globale reconstructie beproefd van de opeenvolgende fasen in de tekstoverlevering.

1 Voor een ruimere uiteenzetting over de historische elementen in het spel zij verwezen naarmijn editie van Esmoreit. Zutphen 1979. klassiek Letterkundig Pantheon, § 4.1. Citaten zijn ontleend aan deze uitgave, voortaan kortweg aangeduid als editie. Het Siciliaanse vorstenpaar is geïdentificeerd door L. Peeters: ‘Esmoreit tconincx sone van Cecielien: Siciliaanse historie als abelspel’. In: SpL 19 (1977) p. 245-279.

2 Vgl. editie § 4.1. en de tekstkritische aantekeningen ad 595-610 en 777-782.

3 Vgl. het overzicht in Esmoreit. Ed. R. Roemans en H. van Assche. Antwerpen 1972². p. 43-57. ‘Esmoreit is wel het abel spel waarvoor het onderzoek naar een mogelijke bron het verst werddoorgevoerd’ (p. 43).

[p. 125]

2. Reconstructie van het verhaal

De inhoud van Esmoreit, de compositie van het verhaal, de volgorde der gebeurtenissen, het gedrag van de personen, heeft al herhaaldelijk tot discussie aanleiding gegeven. Aan de voorspelling van Meester Platus, de reactie van de koning van Damascus, aan het leeftijdsverschil tussen Esmoreit en Damiët, de rol van Robbrecht en de goedgelovigheid van de Siciliaanse vorst zijn heel wat woorden besteed. Voor het veertiende-eeuwse publiek is Esmoreit ongetwijfeld een boeiend spel geweest. Het verhaal bevat allerlei geliefde elementen en vele vooruitwijzingen zorgen voor spanning. Stelt men zich op het standpunt van de toeschouwer, dan bevat Esmoreit geen compositiefouten (Steketee⁴); het negeren van tijd en afstand (Van Es⁵) is dan alleszins aanvaardbaar. Maar het spel is niet alleen opgevoerd, het is ook geschreven. De dichter heeft zijn onderwerp gekozen, de karakters ontwikkeld, de gebeurtenissen gerangschikt. Een auteur bepaalt de inhoud en de vorm tot in alle details; hij doseert de informatie. We moeten hem de inconsequenties en tegenspraken in het verhaal aanrekenen. Om zijn werk te kunnen beoordelen mogen we de tekst wel degelijk kritisch bezien. En wanneer we Esmoreit nauwkeurig analyseren, komen we zoveel inhoudelijke onregelmatigheden tegen, dat men zich nauwelijks kan voorstellen, dat welke auteur ook een verhaal zo slecht in elkaar zou steken.

Verscheidene eigenaardigheden zijn ongetwijfeld op rekening van de tekstoverlevering te schrijven. Andere waren misschien al in de bron aanwezig, in het verhaal waarop de dichter zich heeft gebaseerd. Als dat zo zou zijn, vormen deze corresponderende onregelmatigheden een belangrijk middel tot identificatie. Ik laat de eigenaardigheden in de tekst, die voor het merendeel al door velen zijn opgemerkt, nog eens snel de revue passeren. Voor een uitvoeriger bespreking zij naar mijn editie verwezen. Om de verwijzing te vergemakkelijken heb ik de opmerkelijke elementen doorlopend genummerd.

(1) Niet alle personages in het spel zijn bij name bekend. De koningin van Sicilië wordt slechts enkele malen met haar titel aangeduid (53, 713). In de clauskoppen heet zij aanvankelijk de vrouwe (358-387), dan sine moeder (614-696) en vervolgens weer de vrouwe (740-806). De koningen van Sicilië en Damascus heten beiden de coninc. Aan de clauskoppen boven 292, 712, 730 en 760 is kersten toegevoegd; aan die boven 760 ook nog sijn vader. (2) De plaatsnamen Damast en Sesilien (in 190, 664 en 912 Cecilien, in de titel Cecielien), de persoonsnamen Esmoreit⁶ en Robbrecht komen in (Franse) literaire werken veelvuldig voor. Platus is als een verbastering van Plato te begrijpen. De persoonsnaam Damiët evenwel is nergens anders aangewezen, en moet wel met de plaatsnaam Damiate/Damiet(t)e worden geassocieerd.⁷ (3) In het eerste deel van het

4 C.J.H. Steketee. ‘Geen compositiefouten in Esmoreit’. In: Ntg 59 (1966) p. 349-354.

5 G.A. van Es. ‘Het negeren van tijd en afstand in de abele spelen’. In: TNTL 73 (1955) p. 161-192.

6 In ‘Langlois’ en ‘Flûtre’ worden de volgende varianten genoemd: Esmeré, Esmerei, Esmereit, Esmerés, Esmeret, Esmeri, Esmeriet (verder Ameré en Emeré). In Bauduin de Sebourc (Ed. Valenciennes 1841. 2 dln.) komt ook Esmerez voor.

7 Vgl. P. Leendertz Jr. Middelnederlandsche dramatische poëzie. Leiden 1907. p. CLI; en verder ‘Langlois’ en ‘Flûtre’.

[p. 126]

spel (1-405) wordt Damiët in de clauskoppen slechts met de eigennaam aangeduid. Daarna heet zij De jonge joncfrouwe Damiet. (4) In de clauskoppen wordt aanvankelijk van Meester gesproken (tot vers 234), later (vanaf 852) van De meester.

(5) Op verscheidene plaatsen in de tekst blijken optredende personen over informatie te beschikken die niet aan hen, maar aan anderen en elders is meegedeeld. Zo weet de koning van Damast hoe het christenkind heet; Robbrecht en de koning van Sicilië (702 vlgg.) weten, wie de Sarraceense jongeman is, hoewel deze zijn identiteit slechts aan zijn moeder in de gevangenis heeft bekend gemaakt. Misschien moet deze opvallende informatieoverdracht aan de toneelsituatie worden geweten, waar alle acteurs (of waren het er aanvankelijk maar twee?) alles wat op de planken gebeurt, horen en zien. (6) In toneeltechnisch opzicht opvallend zijn de monologen van Robbrecht tijdens de reizen van Platus naar en van Sicilië (142-157 en 210-225). Deze doen vermoeden dat er twee toegangen tot het toneel waren, zodat Platus door de ene af kon gaan en door de andere opkomen. Maar deze geavanceerde toneelaccomodatie zal toch voor het spel aanvankelijk niet vereist zijn geweest.⁸

(7) De verrader Robbrecht speelt vanaf het begin tot aan het slot een belangrijke rol. Op verscheidene plaatsen evenwel spreekt en handelt hij alsof hij de koning van Sicilië is (746, 794-805, 838-841, 924-925; vgl. ook 975). (8) In 918-925 zou Robbrecht niet op het toneel aanwezig moeten zijn; hij is in 904 niet opgeroepen. Zou dan de koning van Sicilië door Platus zijn herkend? Zou de koning voor de ellende van Esmoreit en zijn moeder verantwoordelijk zijn? Het gebed van de koningin om vergeving (786-789) lijkt in elk geval de koning te gelden. Robbrecht komt er niet zo gemakkelijk af; hij wordt gehangen. (9) Wanneer de koning eigenlijk de schurk was, is het ook te begrijpen, dat hij zijn vrouw ervan beschuldigt, dat zij hun kind heeft gedood. Nu wekt het bevreemding, dat hij Robbrecht op zijn woord gelooft: de koning moet zijn vrouw toch beter hebben gekend; en hij kan ook niet blind zijn geweest voor Robbrechts belang bij de verdwijning van de kroonprins. (10) Opmerkelijk is in dit verband het volgende feit. Wanneer Esmoreit op Sicilië terugkeert, en Robbrechts aanklacht vals blijkt, wordt deze niet vervolgd. (11) De motivering van Robbrechts optreden is niet telkens gelijk. Tegen Platus zegt hij, dat Esmoreit een bedreiging vormt voor zijn leven (166-169); vgl. ook sub 21. Maar Platus heeft hem iets anders horen zeggen (943): Esmoreit zou Robbrecht van diens rijk beroven. Dat laatste stemt overeen met wat in de proloog en in de introducerende monoloog in 31-57 wordt gezegd. (12) Deze monoloog is als een tweede proloog te beschouwen. Robbrechts claus, in Sicilië gesproken, houdt geen verband met de onmiddellijk volgende handeling in Damascus.

(13) De koningin wordt door Robbrecht beschuldigd van moord. Daarvoor is echter geen enkele aanwijzing. (14) Opmerkelijk is het feit, dat zij eigenlijk ter dood wordt veroordeeld, maar toch gevangen wordt gezet (371, 380 [?]). (15) Hoewel de koningin in een kerker is opgesloten, is zij de eerste die met Esmoreit in contact komt (vgl. hierbij vers 28). (16) Zij herkent haar zoon aan de wapens op de band die hij draagt. Het wekt verwondering, dat zij deze band tweemaal identificeert (655-661 en 776-785). Het lijkt

8 Zie editie § 4.5., alwaar wordt verwezen naar W.M.H. Hummelen. ‘Tekst en toneelinrichting in de abele spelen’. In: Ntg 70 (1977) p. 229-242.

[p. 127]

er overigens in 721, 724-727, 736 en vooral 744-745 en 752-753 op, dat zij haar zoon in de gevangenis helemaal niet heeft gesproken.

(17) Wanneer Esmoreit in Sicilië wordt geboren, voorspelt in Damascus de astroloog Meester Platus, dat dit christenkind de koning van Damast zal doden, en diens dochter huwen, die christin zal worden. De eerste en belangrijkste voorspelling komt niet uit. Dat is niet te danken aan de genomen voorzorgen (120-127), want die falen: Esmoreit ontdekt tenslotte toch wie hij is en hij wordt christen. Het gevaar is dus voor de koning van Damascus niet geweken. Maar die blijkt inmiddels allang uit het spel verdwenen te zijn. (18) De tweede en derde voorspelling zullen wel zijn uitgekomen, al wordt dat niet expliciet vermeld. In het spel wordt echter niet naar de profetie terugverwezen, zodat van een vervulling der voorspellingen niet kan worden gesproken. (19) Het huwelijk van Esmoreit en Damiët, onderdeel van de onheilsprofetie, wordt door Meester Platus bevorderd, die eerst heeft getracht dit huwelijk sociaal onmogelijk te maken (234-251). Hij vergezelt Damiët naar Sicilië; en uit niets blijkt, dat zich voor de Damascener dynastie een ramp voltrekt.

(20) De onheilsprofetie bij de geboorte van een kind is in de literatuur een welbekend motief.⁹ Heel vaak wordt geprobeerd het onheil te keren door het kind dat de bedreiging vormt, te doden. Dat gebeurt ook hier, maar niet door de koning van Damast, die daartoe reden heeft, maar door Robbrecht. (21) Om de voorgenomen moord te rechtvaardigen zegt ook Robbrecht (166-169) bij de geboorte van Esmoreit (in een droom) te zijn gewaarschuwd, dat het kind hem zal doden. Er is dus sprake van twee identieke voorspellingen. De eerste die de koning van Damast betreft, is waar maar komt niet uit; de andere, die Robbrecht betreft, lijkt verzonnen maar komt wel uit. (22) De wijze waarop de koning van Damast de vervulling van de profetie wil voorkomen, wekt verbazing. Het lijkt nogal riskant om je gedoodverfde moordenaar als je zoon op te voeden. (23) En wanneer de koning werkelijk had willen beletten, dat zijn dochter met Esmoreit zou trouwen, had hij hen niet met elkaar in contact moeten brengen.

(24) Damiët is successievelijk Esmoreits pleegmoeder en geliefde. Waartoe deze tour de force? Waarom heeft de dichter Esmoreit niet laten opvoeden door de vrouw van de koning, en diens dochter op de jongeman verliefd laten worden (zoals b.v. in Jan uut. den Vergiereji)? (25) Damiët zegt (459) haar liefde geheim te houden, omdat haar vader haar anders zou doden. Dat is evenwel nergens aangekondigd. (26) Ondanks het leeftijdsverschil, en hoewel hij Damiët altijd voor zijn zuster heeft gehouden, beantwoordt Esmoreit haar liefde. Hij belooft in elk geval plechtig te zullen terugkeren, wanneer hij zijn afkomst heeft leren kennen (576-581). Maar hij doet het niet: hij laat haar in de steek (vgl. Damiëts understatement in 897-899). (27) Damiët spreekt (in 288-289, 432-433, 448-449) niet over de wapens die op de band geborduurd zijn, waarin de vondeling gewikkeld was. (28) Ook de band zelf, die toch wel opvallend moet zijn geweest om als herkenningsteken te kunnen dienen, komt erg laat en vrij plotseling ter sprake. (29) Wanneer Esmoreit niet meer komt opdagen, gaat Damiët, alsof dat voor een oosterse prinses heel gewoon is, naar hem op zoek.

(30) Esmoreit is naar het oosten verkocht, maar meent zelf dat hij een vondeling is.

9 E. Frenzel. Motive der Weltliteratur. Stuttgart 1976. p. 765-793.

[p. 128]

In het hele spel gedraagt hij zich daarnaar. Dat leidt tot opvallende inconsequenties. (31) Esmoreit verklaart bij zijn terugkomst in Sicilië tot twee maal toe, dat hij door de koning van Damast in diens boomgaard is gevonden. Niemand vraagt zich af, hoe hij daar gekomen kan zijn. (32) Esmoreit wordt door zijn familieleden bij dezelfde naam aangesproken die hij als vondeling in Damascus gekregen heeft. Dat verbaast hem niet. De naamgeving is geen detail van gering belang, want in de tekst wordt er uitdrukkelijk voor gezorgd, dat Esmoreit zijn doopnaam behoudt (vgl. 202-205 en 273), (33) Meester Platus deelt volkomen onverwachts mee, dat hij Esmoreit op Sicilië heeft gekocht. Hij wordt op zijn woord geloofd. Deze onthulling heeft alleen voor Robbrecht nadelige gevolgen. Esmoreit vraagt de Meester niet, wat hij indertijd op Sicilië had te zoeken; verwijt hem niet, dat hij zijn afkomst geheim gehouden heeft. Hij lijkt zich niet te realiseren, dat Platus en niet Robbrecht degene is die hem de ‘lachter’ (512) en het ‘groet verdriet’ heeft aangedaan, dat hij ‘te vondelinghe was gheleit’ (632-633). (34) Damiët is evenmin verontwaardigd. Als haar vader en Platus open kaart hadden gespeeld, had zij haar liefde voor Esmoreit niet behoeven te verheimelijken.

Wanneer men de lange reeks van eigenaardigheden beziet, kan men zich niet voorstellen, dat degene die Esmoreit bedacht, het verhaal zo slecht zou hebben gecomponeerd; dit temeer omdat de tekst op verscheidene plaatsen slimme motiveringen en handige aansluitingen bevat (vgl. b.v. 120-127, 234-251, 320-337, 582-589). Er moet in de loop van de overleveringsgeschiedenis wel het een en ander gewijzigd zijn. Op het eerste gezicht lijken de tegenspraken en inconsequenties chaotisch. Bij nader inzien evenwel wordt duidelijk, dat vele eigenaardigheden samenhang vertonen. De verschillende groepen ‘onregelmatigheden’ wijzen erop, dat het verhaal in bepaalde opzichten bewerkt is; ze vormen argumenten voor de reconstructie van het onderliggende verhaal.

Zo zijn de aanwijzingen zeer sterk, dat Esmoreit niet verkocht is, maar inderdaad te vondeling gelegd. Wanneer Esmoreit evenwel in Sicilië is geboren, kan hij niet zonder meer in Damascus zijn gevonden. De verkoop van het kind dient derhalve om de afstand tussen ‘kerstenrike’ en ‘heydenesse’ te overbruggen. Eenmaal op de plaats van bestemming, moest het kind toch weer een vondeling worden, wat hij in het oorspronkelijke verhaal kennelijk was. Aanvankelijk lagen de twee locaties blijkbaar niet zo ver uiteen: Sicilië en Damascus zijn dus als plaatsen van handeling niet oorspronkelijk. Ook de rol van Robbrecht moet zijn aangepast. Mogelijk werd het kind wel met de dood bedreigd - een reden om het te vondeling te leggen - maar, als het kind niet verkocht werd, is Robbrechts rol uitgebreid. Op verscheidene plaatsen lijkt hij trouwens op te treden als de koning, wiens rol hij voor een deel moet hebben overgenomen. De dreiging behoeft derhalve niet van Robbrecht te zijn uitgegaan, maar kan van de koning zijn gekomen. Nu treden er in de twee uiteengelegen rijken twee (anonieme) koningen op, beiden in de clauskoppen als de coninc aangeduid. Wanneer de afstand tussen de twee locaties evenwel niet oorspronkelijk is, en het vondeling-motief tot eenheid van plaats dwingt, wordt het waarschijnlijk, dat er ook maar één koning was. Aan deze koning is voorspeld, dat het pasgeboren kind hem zal doden; hij wil de jongen uit de weg ruimen; om dat te voorkomen wordt het kind te vondeling gelegd. Dat kan alleen maar zijn moeder hebben gedaan - die geen koningin was en ook in de clauskoppen niet als zodanig wordt aangeduid. Zij wordt in Esmoreit dus niet ten onrechte voor de schuldi-

[p. 129]

ge gehouden en misschien daarom gevangen gezet. Het verhaal moet er ruwweg geschetst ongeveer als volgt hebben uitgezien.

Een astroloog voorspelt aan een koning, dat er een kind is geboren dat de koning zal doden (en misschien nog meer onheil zal stichten). De koning wil het kind ombrengen. Om haar zoon te redden legt de moeder hem te vondeling. Het kind wordt gevonden en komt aan het koninklijke hof terecht. Of de koning zelf de vondeling heeft ontdekt, is niet zeker. De verzen 266-269 maken deel uit van het verzonnen verhaal dat de koning aan zijn dochter vertelt. Er wordt dus in de overgeleverde versie voor gezorgd, dat Esmoreit voor de prinses een vondeling is. Dat maakt het waarschijnlijk, dat zij zelf het kind aanvankelijk vond. In elk geval voedt de prinses (die de ongewone naam Damiët draagt) het kind op als een prins. Zij is voor hem een moeder en een zuster tegelijkertijd. In de overgeleverde tekst wordt de echte moeder voor de verdwijning van het kind aansprakelijk gesteld. Maar is deze passage oorspronkelijk? Om Esmoreit op Sicilië de nodige achtergrond te verschaffen is een tweede koning gecreëerd; wanneer deze figuur niet oorspronkelijk is, kan hij ook de moeder van Esmoreit niet in de gevangenis laten werpen. Maar natuurlijk had Esmoreit een vader; zou die het dan niet eens geweest zijn met het feit dat het kind om zijn bestwil te vondeling werd gelegd? Het een en ander blijft onduidelijk.

In het verhaal wordt nu een sprong in de tijd gemaakt. Esmoreit is plotseling een volwassen jongeman. Hij ligt in de boomgaard en hoort een jonge joncfrouwe (welke kwalificatie verbazingwekkend genoeg op zijn pleegmoeder en -zuster Damiët blijkt te slaan) klagen over baar liefde voor hem. Zij bemint hem, hoewel hij een vondeling is. Esmoreit wordt door deze ontboezeming overvallen, maar schijnt haar liefde wel te willen beantwoorden; het feit echter dat hij een vondeling blijkt te zijn, dwingt hem eerst zijn afkomst te achterhalen. Hij laat daarom de jonkvrouw in de steek en gaat op zoek naar zijn familie. Als het aan hem gelegen had, zou hij Damiët nooit hebben teruggezien. Over een zoektocht horen we niets. Esmoreit duikt direct op in zijn geboorteplaats en vestigt zich daar. De verlaten prinses reist hem achterna met de astroloog Meester Platus. Deze herkent de schurk Robbrecht en maakt diens misdaad bekend. Esmoreit is hevig verontwaardigd en lijkt Robbrecht eigenhandig te willen doodslaan (962-965*, 992-995). Maar na een summier proces wordt deze gehangen. Het laatste deel van de samenvatting behoeft nog correctie. Wanneer Esmoreit direct te vondeling is gelegd, heeft Robbrecht hem niet verkocht. Wanneer de schurk dus ter dood is gebracht, moet dat om een andere misdaad zijn gebeurd. Wat hij in ‘werkelijkheid’ heeft misdaan, valt uit de overgeleverde tekst niet af te leiden.

Nemen we aan, dat het oorspronkelijke verhaal er ongeveer heeft uitgezien zoals het hier is samengevat, dan is het merendeel van de opgesomde eigenaardigheden verdwenen. Om de relatie tussen Esmoreit en Damiët te saneren, zouden we bovendien moeten aannemen, dat de jonge joncfrouwe oorspronkelijk niet Damiët was, doch een andere persoon. De verschillende aanduidingen in de clauskoppen (vgl. hierboven sub 3) wijzen daarop. Nu is het al te eenvoudig om inconsistenties, tegenspraken en andere onregelmatigheden in het verhaal weg te werken door een eenvoudiger verhaal als bron te postuleren, waarin deze eigenaardigheden ontbreken. De reconstructie van een oudere fase van een tekst dan wel van een verhaal is alleen betrouwbaar en acceptabel, wanneer kan worden verklaard hoe en waarom uit de oudere redactie de jongere is voortgeko-

[p. 130]

men. Ik zal hieronder proberen de tekstontwikkeling te reconstrueren.

Maar ook zonder bewijsvoering kan een ruwe schets van het onderliggende verhaal zijn nut hebben. Zoals een montagefoto de politie kan helpen een onbekende misdadiger op te sporen, zo kan een hypothetische reconstructie van een gecorrumpeerd verhaal leiden tot herkenning van de bron. Wat de Esmoreit betreft hebben we geluk gehad. Het verhaal zoals dat hierboven is geschetst, komen we tegen in Maerlants Rijmbijbel, in het begin van het boek Exodus. Esmoreit blijkt identiek te zijn met Moses, die te vondeling werd gelegd en door de dochter van de farao opgevoed als een Egyptische prins. Wanneer we de verhalen naast elkaar leggen, blijken niet alleen de hoofdlijnen maar ook zoveel details overeen te stemmen, dat een vergissing uitgesloten lijkt. Het bijbelverhaal geeft bovendien het antwoord op menige vraag die hierboven is gesteld.

3. Moses'jeugd als Egyptische prins

In 1271 voltooide Maerlant zijn berijmde bewerking van Petrus Comestor's Historia scolastica.¹⁰ Deze Fransman had in de 12de eeuw de Latijnse Vulgata, de middeleeuwse standaardvertaling van de bijbel, voorzien van woordverklaringen en toelichtingen, ontleend aan de geschriften der kerkvaders. Hij lardeerde de vulgaattekst bovendien met legenden en apocriefe details, waarbij hij onder meer putte uit het werk van de Joodse geschiedschrijver Flavius Josephus.¹¹ Deze ‘Scolastica’, bedoeld voor onderwijs en prediking, heeft vooral het Oude Testament voor leken toegankelijk gemaakt. Behalve Maerlant hebben in de Nederlanden ook de auteurs van twee ‘historiebijbels’ uitbreidingen van Comestor in hun proza-vertalingen opgenomen.¹²

In het eerste deel van Exodus, waarin Moses' jeugd beschreven wordt, is door Comestor een passage ingevoegd over Moses' veldtocht als Egyptische prins tegen de Ethiopiërs, en zijn verovering van Saba.¹³ Deze episode treffen we ook bij Maerlant en in de historiebijbels aan. Naar hieronder zal blijken, gaat Esmoreit voor een deel op deze apocriefe geschiedenis terug. Op grond van toespelingen op actuele gebeurtenissen kunnen we met grote waarschijnlijkheid aannemen, dat Esmoreit reeds circa 1340 bewerkt is. Het oorspronkelijke werk moet dus ouder zijn. Dat sluit de historiebijbels uit als bron. Esmoreit moet zijn gebaseerd op het verhaal uit Maerlants wijdverbreide Rijmbijbel, of het spel gaat rechtstreeks terug op Petrus Comestor's Latijnse Scolastica.

De profetie bij de geboorte van het kind, die Maerlant heeft toegevoegd¹⁴ en die we

10 Citaten uit de Historia scolastica worden ontleend aan de editie van J.-P. Migne. Patrologia Latino 198. Parisiis 1855.

11 Met name uit diens De Joodse geschiedenis (geschreven in 93-94, in 20 boeken) van de schepping tot de opstand tegen de Romeinen (a° 66).

12 De eerste bijbel is van 1360. Vgl. J. Deschamps. Middelnederlandse handschriften. Leiden 1972². nr. 50 en 51. Voor de invloed van de Scolastica op de bijbel van 1360 vgl. C.H. Ebbinge Wubben. Over Middelnederlandsche vertalingen van het Oude Testament. 's-Gravenhage 1903. p. 109-126. De bijbel van 1360 wordt in een drietal delen uitgegeven door C.C. de Bruin (Leiden 1977 -...). De toevoegingen aan de kanonieke tekst zijn evenwel in de editie niet opgenomen. Vgl. W.P. Gerritsen in Ntg 71 (1978) p. 83-84 en 373-374.

13 Migne. P.L. 198, 1144. Cap. 6: ‘De uxore Moysi Aethiopissa’.

14 De reden is duidelijk. Uit Comestors tekst (cap. 5) blijkt, dat de komst van een verlosser vanhet Joodse volk is voorspeld: ‘Cui Deus per somnium astitit, [...] dicens, ne timeret uxorem cognoscere, quia puer, quem timebant Aegyptii, nasciturus esset ex ea’ (God verscheen aan Amram in zijn slaap en zei hem, dat hij zijn vrouw niet moest mijden, daar de jongen voor wie de Egyptenaren bang waren, uit haar geboren zou worden). Ook in de scène met de kroon (vgl. hieronder vers 3520-3546) blijkt uit de woorden van de Egyptische wijze, dat Moses' komst voorspeld was: ‘Hic est puer, quem nobis occidendum Deus monstravit, ut de caetero timore careamus’ (Dit is de knaap die, naar God ons heeft doen weten, gedood moet worden, opdat wij vrij mogen zijn van verdere vrees). Deze duidelijke aanwijzing van Moses als een gevaar voor Egypte heeft Maerlant weggelaten (vgl. 3532-3534). Misschien moeten we van een verplaatsing spreken (> 3443-3446).

[p. 131]

ok in Esmoreit aantreffen, maakt het mogelijk de Rijmbijbel als bron te ientificeren.¹⁵ Hieronder wordt dat deel van het boek Exodus diplomatisch afgedrukt, at duidelijke parallellen vertoont met Esmoreit. De tekst is ontleend aan handschrift 5.001 van de Koninklijke Bibliotheek te Brussel (fol. 21vb-23ra), dat ‘waarschijnlijk et oudste afschrift van de Rijmbijbel is dat bewaard is gebleven’.¹⁶ De versnummers orresponderen met die in de uitgave van David (1858), die handschrift A, de ‘Scolastia van Waterduinen’ als teksthandschrift heeft gebruikt.¹⁷

15 Deze profetie komt ook niet voor in de historiebijbels, die direct uit de Historia scolastica putten. Hieruit blijkt ten overvloede, dat deze vertalingen niet als bron van Esmoreit hebben gediend.

16 Deschamps. Middelnederlandse handschriften, p. 87. De codex dateert van circa 1300. Detekst is getranslittereerd naar fotografieën van uitstekende kwaliteit, waarvoor ik Dr. J. Deschamps en de fotografische dienst der K.B. te Brussel dank.

17 Geschreven in 1321, Vgl. Bouwstoffen MnlW. nr. 1107. De verschillen zijn overigens in ditverband van ondergeschikt belang.
In verscheidene van de overgeleverde redacties, maar niet in de hier getranslittereerde bron, is de tekst in genummerde capittels verdeeld, die van elkaar zijn gescheiden door tussentitels. Verdeling, nummering en titels verschillen per bron. In de editie-David, gebaseerd op redactie A, begint met vers 3425 capitulum 74 (Hoe Pharao die van Ysrael wilde bederven), met 3447 c. 75 (Hoe Moyses gevisschet wart), met 3489 c. 76 (Hoe Moyses up gehouden wart), met 3547 c. 77 (Hoe Moyses wan die stad van Saba), met 3595 c. 78 (Hoe Moyses .j. Egyptien verslouch).

Aantekeningen bij de transcriptie

De verzen beginnen met een majuskel, die in een aparte kolom is geplaatst. De hoofdletters a (af en toe) f, h, p, v en w onderscheiden zich naar de vorm niet of nauwelijks van de minuskels. Elk vers eindigt met een punt, die in de transcriptie is weggelaten. Opgemerkt zij, dat op het eind van een woord vaak de lange s wordt gebruikt; vgl. hieronder noot 27.

3451 lees soude; 3454 hemelrike (later gecorrigeerd tot hemellikë) lees hemelike; 3475-3476 waarschijnlijk uit: So droech onsen here Ihesus die beweende sere; 3476 in hs.: Ih'c; 3477 langhe < laghen; 3494 na hadd is op rasuur ē toegevoegd. In redactie D ('s-Grav. K.B. 76 E 16) en F ('s-Grav. K.B. Ak. XVIII) lezen we hadt; 3496 carmende < carmede; 3536 lees Een i.p.v. Ende; 3552 lees seiden. In het hs. is een afkortingsstreep boven de e toegevoegd; 3553 ghe is weggeradeerd, maar de lezing lijkt vrijwel zeker; 3564 wl d.i. vul; 3566 besien < biesen, biesin of biesijn; 3567 de redacties D, E ('s-Grav. K.B. 129 A 11) en F lezen: Dat sijn voghele die... In het hs. is Die sine later verbeterd tot Die selue; 3570 rorme in latere hand gecorrigeerd tot worme.

[p. 132]

3425

P Harao siet dal sijn raet

 

Hem lettel an staden staet

 

Ende gheboet al openbare

 

Wat knapelin gheboren ware

 

In ysrahel dat men dat sciere

3430

Verdrinken soude in die riviere

 

Dit coste meneghen kinde tleuen

 

Dies lietse god so sere sneuen

 

Dat si worden also sod

 

Dat si anebeden vor god

3435

Eenen stier die vten watre cam

 

In dien tiden was amram

 

Een man gheboren van leui

 

Ende nam een wijf gheloues mi

 

Van sinen gheslachte hiet iocabet

3440

Nochtanne scuede hi hare let

 

Hi wilde eer sonder kinder bliuen

 

Dan hise also saghe ontliuen

 

Do was oec een egyptien

 

Die dat seide hi hadde vorsien

3445

Dat in ysrahel soude sijn gheboren

 

Een kind ende soude egypten storen

 

Tien tiden onse here hiet

 

Amram dat hi ne scuede niet

 

Sijn wijf hi sal winnen den sone

3450

Daer of dat seide die gone

 

Die egyplen souden breken

 

Iocabet dus hore wi spreken

 

Ghenas ens kinls mei stilre ale

 

Ende heli hemelrike ende wale

3455

Drie maende sonder ghelud

 

Doch sachse het moeste comen hud

 

Ende deet in een vaetkin sciere

 

Dat vast was ende leit in die riuiere

 

Een deel buten den grote strome

3460

Tkints suster hiet soe dat soe gome

 

Wat dat dar of sal ghescien

 

Ter riuieren cam mettien

 

Pharaons dochter termit

 

Soe wilde hare koelen ende maken wijt

3465

Dat vaetkin heuet soe bekint

 

Ende dar in screien dat kint

 

T Fat dat buten was belijmt

 

Ende bepect ende begrijmt

 

Datter gheen water in ne mochte

3470

Ende moysesse te lande brochte

 

Betekent den lechame marien

 

Dien soe also wilde castien

 

Met penitentien die soe nam

 

Datter nie sonde in ne cam

3475

So droech onsen moyses

 

Ihesus die beweende des

 

Dat wi langhe in dien sonden

 

Hi halp ons met sinen wonden

 

Huten egypten dat lud mede

3480

Sonden ende deimsterhede

 

Gheliker wijs dat dat gheuel

 

Dal dal tfolc van ysrahel

 

Van moysesse was verlost

 

Ende van den beduanghe vertrost

3485

Also heueti ons gheleet

 

Vp dat ons die sonden sijn leet

 

Van den helschen pharao

 

Die ons gheuaen hadde also

 

Soe hiet hare bringhen van dart lach

3490

Ende teersten dat soe tkint sach

 

Dit kint seit so dal wetic wel

 

Dits van den volke van ysrahel

 

Hare ontfarmets want so scone

 

Hadd[t] ghemaect god van den trone

3495

Dat sine viande sijns ontfarmede

 

Ende therte dar omme carmende

 

Die egypse wiue boden hem de borste

 

Maer al sout steruen van dorste

 

Hen wilder altoes zughen ne ghene

3500

Maria die suster diet wachte allene

 

Scide ghebenedide ioncvrouwe

 

Ghebiet dijt ie hale eene ebreusce vrouwe

 

Het sal wanic bi auenturen

 

Zughen bi rechter naturen

3505

Eeneghe van sinen gheslachte

 

So doet sprac soe ie sta ende wachte

 

De moeder haelt so met desen

 

Alse or soe vremde hadde ghewesen

 

Dat kint soech die moeder saen

3510

Ende soe heuet dar ontfaen

 

Van termit diet hare lonen woude

 

Onthier dat ment spanen soude

 

Ende doe soe tkint hadde ghespent

 

Heuet soe te houe ghesent

3515

Die ioncvrouwe maecter of mede

 

Na die wet ende na der zede

 

Van den lande haren sone

 

Moyses hiet soene dor dat gone

 

Dat soene vien watre hier

3520

So scone waest elc man had lief

 

T Enen liden heuet so brocht

 

Haren vader ende besocht

 

Of het hiet wilde horen

 

Dat soel te kinde hadde vercoren

3525

Sere wonderde pharaone

 

Sine vulmaecteit so scone

 

Ende sene hem sine crone vpt houet

 

Dar anghesmeet was des ghelouet

 

Eene ymaedse van iupiterre

3530

Tkint nam die crone ende was erre

 

Ende waerpse ontve ieghen den vloer

 

Mettien een vroet man der vp voer

 

Ende seide dit tkint slawi doed

 

So sijn wi quite van alre noed

3535

Mar pharao behilt hem tleuen

 

Ende andre vroede was dar beneven

 

Ende seide dat hem kinscheit dede

 

Dat proeuedi dar ter stede

 

Hi brochte hem colen vorem dart stond

3540

Dar warpi eene in sinen mond

 

Dathi nemmer scone ne sprac

 

Hi hadder of sulc onghemac

 

So scone waest hi ne was so fel

 

Sach hijt hi ne word ghezeet wel

[p. 133]

3545

Om hem te siene was menich droemen

 

In straten dar menne sach comen

 

DOe moyses ghewassen was

 

So ghesciede als iet las

 

Dat dat volc van ethyopen

3550

Bede roueden ende dor cropen

 

Tland van egypten al wel naer

 

Do seide hare afgode ouer waer

 

Dat sijt ghewreken souden dan

 

Bi eenen ebreuschen man

3555

Doch dat cume alle die gone

 

Thermid ghebaden haren sone

 

Moysesse teenen leedsman

 

Ende bi diere redenen nochtan

 

Hem ghene mesquame te doene

3560

Moyses was sterc ende coene

 

Ende van horloghen wijs ende vroed

 

Therre ledde hi tors ende te voed

 

Mids in wostinen sonder sparen

 

Die al wl serpente waren

3565

Met hem voerde hi odevaren

 

In husekine die besien waren

 

Die sine voghele aten

 

Worme ende serpente vtermaten

 

Ende daer si laghen liet hise gaen

3570

Si verdreuen die rorme saen

 

Ende waren in ethyopen comen

 

Eermens tvint hadde vernomen

 

Ende eer dandre waren ghekert

 

Die egypten hadden ontert

3575

So dat alt folc verre ende na

 

Vlo in die houet stad sabba

 

Die stede was also vast

 

Dat sire langhe waren gast

 

So dat des coninx dochter versach

3580

Tharabis moysesse dar hi lach

 

Ende word beuaen met sire minne

 

So belouedene te latene inne

 

Met sinen here sonder waen

 

Wilde hise te wiue ontfaen

3585

Dus wan hi die stad met heren

 

Mar doe wilde hi te lande keren

 

Ne wilds tharabis niet ghehinghen

 

Hi die vroed was van vele dinghen

 

Grauerde in tve diere stene

3590

Tve beeldekine harde clene

 

Teen dede ghedinken tander vergheten

 

Teen gaf hi tharabis wil dijt welen

 

So dat soe der minne vergat

 

Ende hi kerde weder te sire stat

3595

In dien tiden ghinc moyses

 

Int land van gessen merken des

 

Hoe dat voer sijn gheslachte

 

Daer sach hi blouwen onsachte

 

Eenen van egypten die was fel

3600

Eenen andren van ysrahel

 

Dien sloech hi doet al dar te hand

 

Ende groeuene in dat zand

 

Hemelike dat niemene ne sach

 

Do sach hi vp den andren dach

3605

Tve ebreuschen scelden echt

 

Hem seide hi die hadde onrecht

 

Dat hijs onberde het ware onnere

 

Dander seide bestu onse here

 

Wiltu mi morden wat sals ghescien

3610

Als tu daets den egyptien

 

So dal pharao vernam dat word

 

Dat moyses hadde den man vermord

 

Ende sochten hem om te doene also

 

Mar moyses ontvlo

3615

Ende cam ter stad van madian

[p. 134]

Overeenkomsten met het spel van Esmoreit

3425-3442. Deze passage vormt de inleiding op het verhaal van Moses' jeugd, en correspondeert met Esm. 1-57. Opmerkelijk zijn de volgende punten van overeenkomst. De farao - heel vaak, ook door Maerlant in Sp. Hist. I², 1 en in de historiebijbels coninc genoemd - dreigt o.m. Moses te doden. Dezelfde dreiging gaat in Esmoreit van Robbrecht uit (mogelijk < de coninc; vgl. hierboven). Misschien is de specificatie in vers 47 (vgl. 3430; zie ook Esm. 156) niet van de hand van een willekeurige kopiist,¹⁸ maar van de bewerker die, met de oudere redactie voor ogen, Robbrecht de rol van moordenaar heeft toebedacht. Van belang is voorts het feit, dat de farao/coninc duidelijk als een heiden wordt gekarakteriseerd, die afgoden aanbidt. De enige ware God (der Christenen) (3432), ‘onse here’ (3447), is de God van Amram, Jocabet en Moses. In de verzen 3436-3442 wordt de indruk gewekt, dat het huwelijk van Moses' ouders tot diens geboorte kinderloos was gebleven (Esm. 11, 16-17, 31-37), doordat Maerlant de beperking post edictum bij Comestor niet vertaalt. In diens Historia scolastica staat, dat Amram na het bevel tot verdrinking niet méér kinderen wilde verwekken. De historiebijbels vermelden nog nauwkeuriger, dat Amram na de geboorte van Aäron en Mirjam geen kinderen meer wenste.

3443-3446. Alleen in de Rijmbijbel komt deze voorspelling voor, niet bij Petrus Comestor, niet in Maerlants Spiegel historiael, noch in de prozabijbels. In deze werken volgt een vergelijkbare profetie op de scène waarin Moses de kroon van de farao stuk gooit (vgl. 3521-3534). Ook in Esmoreit is de profetie van Platus nauw verbonden met de geboorte van het kind. De voorspelling is echter geconcretiseerd. Esmoreit zal niet het land storen (3446) dan wel breken (3451); hij zal de koning doden. Maar die profetie komt niet uit (zie hierboven onregelmatigheid 17), en we weten nu waarom: de bijbelse voorspelling gaat wel in vervulling, maar na de episode die als bron voor Esmoreit dient. De voorspelling is ook uitgebreid: Esmoreit zal met de dochter van de koning trouwen, die Christin zal worden. Aan de profetie (Esm. 58-79) is de raad van Platus gekoppeld om de vervulling te voorkomen, een twijfelachtig plan, dat moet dienen om de jonge Siciliaan te Damascus als vondeling aan Damiët te kunnen presenteren.

3447-3461. Dat Moses op goddelijk bevel werd verwekt, vinden we in Esmoreit niet terug. Uiteraard kon Esmoreit ook niet door zijn moeder te vondeling worden gelegd: zij had daar geen reden toe, en de vindplaats zou dan te ver van Damascus verwijderd zijn. Wel wordt ook in Esmoreit de indruk gewekt, dat er enige tijd (3455) verstrijkt tussen de geboorte en het verdwijnen van het kind (vgl. Esm. 48, 142-143, 152). Doordat Esmoreit niet werkelijk wordt gevonden, is het ook uitgesloten, dat een zuster van Esmoreit van het vinden getuige kon zijn. Men zou kunnen denken, dat in de dubbele rol van Damiët, die voor het kind moeder en zuster is, de rol van de zuster tot uitdrukking komt. Ik betwijfel dat; de toevoeging van suster (voor het eerst in 272) heeft waarschijnlijk een andere reden (vgl. hieronder § 5).

3462-3470. Termit heet in de Spiegel historiael en in de historiebijbels meest des co-nincs dochter. In Esmoreit vindt zij het kind niet (meer) zelf, maar de wijze waarop de koning hem gevonden zou hebben, vertoont overeenkomsten (Esm. 266-267): de koning gaat zich vertreden en het kind ligt te huilen. Esmoreit wordt evenwel in de tuin en

18 Vgl. de bespreking in SpL 19 (1977) p. 211.

[p. 135]

niet in de rivier gevonden.

3471-3488. Aan de tekst van de Scolastica heeft Maerlant een uitweiding toegevoegd, waarin hij het korfje duidt als voorafbeelding van Maria.¹⁹ Deze passage vinden we in Esmoreit niet terug.

3489-3496. Anders dan in Esmoreit (vgl. 286-289) kent Termit de afkomst van de vondeling. Het is een Joodse jongen, die eigenlijk verdronken zou moeten worden. Maar zij laat zich vermurwen door zijn buitengewone schoonheid. Ook Esmoreit is bijzonder mooi (263); Damiët wil hem graag opvoeden: zij heeft nog nooit zo'n mooi kind gezien (Esm. 274-281). In het bijbelverhaal treffen we hier dus eveneens de in § 2 sub 22 genoemde eigenaardigheid aan. Maar het moederlijke gedrag van Termit is gemakkelijker te aanvaarden. Zij kent wel de afkomst van de jongen, maar weet niet dat juist hij degene is die onheil over Egypte zal brengen.

3497-3514. Moses wordt dank zij zijn zuster door zijn eigen moeder gezoogd. Dat was door de afstand tussen Damascus en Sicilië in Esmoreit natuurlijk uitgesloten. Wel komt Esmoreits moeder nog eens in beeld (292-405), maar dat behoeft niet als een parallel te worden beschouwd. Zij krijgt de schuld voor Esmoreits verdwijning, wat wel in overeenstemming is met de werkelijkheid van het bijbelverhaal.

3515-3519. Moses wordt naar het koninklijk hof teruggebracht. Termit adopteert hem en geeft hem zijn naam. Ook Esmoreit krijgt bij de adoptie zijn naam (273), eveneens van degene die hem heeft gevonden, of liever van degene die dat pretendeert, de koning.

3520-3546. Van deze hele episode vinden we in Esmoreit niets terug. Het kind kan niet door Damiët aan haar vader worden gepresenteerd, want deze heeft haar juist het kind gegeven. Maar ook het voorval met de kroon komt niet ter sprake. Het is evenwel opvallend, dat de farao mede op aanraden van een van zijn raadslieden een ongunstig voorteken in de wind slaat en weigert het kind te doden; hij laat het zelfs als een prins aan zijn hof opgroeien.

3547-3576. Een van de meest frappante overeenkomsten tussen de verhalen over Moses en Esmoreit is de sprong in de tijd die wordt gemaakt. In 3547 is Moses plotseling volwassen. In Esm. 406 wordt dat niet eens uitgedrukt, maar op het toneel blijkt dat natuurlijk wel uit het postuur van ‘de jonghelinc’. Over een veldtocht en belegering lezen we in Esmoreit niets. De scène in de boomgaard en de dialoog tussen Esmoreit en ‘de jonge joncfrouwe (Damiet)’ heeft evenwel een pendant in:

3577-3594. Naast verschillen zijn er treffende overeenkomsten. ‘Des coninx dochter’ verklaart haar liefde aan Moses ‘dar hi lach’ (3579-3580). Ook in Esmoreit is het de prinses die (ongewild) het initiatief neemt. Zij klaagt over haar uitzichtloze liefde voor Esmoreit, terwijl deze binnen gehoorsafstand in haar boomgaard ligt (Esm. 424-425). De koningsdochter van Saba belooft Moses de overgave van de stad als hij met haar trouwt; de prinses van Damast belooft Esmoreit het koninkrijk (518-523). Moses stemt toe (3584); ook Esmoreit zweert Damiët trouw (576-581). De jongemannen laten beiden hun bruid in de steek. Moses vertrekt voorgoed en ook Esmoreit keert niet naar Damascus terug. De in § 2 sub 3, 4 en 19 genoemde eigenaardigheden geven reden om

19 Vgl. J. Janssens. De Mariale persoonlijkheid van Jacob van Maerlant. Antwerpen 1963. p. 26 en 243-244.

[p. 136]

aan te nemen, dat de hereniging van Esmoreit en Damiët - die aan de laatste te danken is - niet tot het oorspronkelijke verhaal behoort. Moses verzint een list om weer tesire stat (in Aegyptum zegt Comestor) terug te kunnen keren. Hij maakt twee ogenschijnlijk gelijke ringen: ‘Teen dede ghedinken tander vergheten’. De laatste geeft hij Tara-bis, de ander houdt hij zelf (wat Maerlant vergeet te vertellen). Bij het vertrek van Esmoreit krijgt deze van Damiët de band waarin hij als vondeling was gewikkeld. Dat is natuurlijk een geschenk van heel andere aard. Het is dan ook twijfelachtig, of hier een parallel moet worden aangenomen.

3595-3597. Moses laat in 3594 des coninx dochter achter om naar zijn eigen land terug te keren. Direct daarop blijkt hij ‘int land van gessen’ te zijn gegaan om ‘sijn gheslachte’ op te zoeken. Ook de vondeling Esmoreit gaat op zoek naar zijn ‘gheslacht’ (569, 607, 692). Moses' bloedverwanten leven in slavernij. Ook Esmoreits moeder zit gevangen (Esm. 619-621, 631, 671, 688).

3598-3601. Moses slaat in drift een Egyptenaar dood, die een Jood afranselde. Het lijkt erop, dat ook Esmoreit de schurk Robbrecht in 962-965* ‘(Bi den Here die mi ghe-boet, Die ondaet sal ghewroken sijn. Nu moetti hebben uwen fijn!)’ eigenhandig zal doden (vgl. ook de herhaling in 992-995). Vanwege de dood van de Egyptenaar moet Moses het land uit vluchten. Zijn leven als Egyptische prins is daarmee plotseling ten einde. Ook het verhaal over Esmoreit houdt met de dood van Robbrecht abrupt op. Het wordt niet werkelijk afgesloten, terwijl toch het huwelijk met Damiët of de kroning voor een waardig slot had kunnen zorgen.

De hierboven afgedrukte hoofdstukken uit het boek Exodus vormen geen afgerond verhaal; ze beschrijven tezamen een periode uit het leven van Moses. Het spel van Esmoreit wordt in de tweede, toegevoegde epiloog²⁰ terecht als volgt samengevat: ‘Hoe Esmoreit ene wrake heeft gedaen Over Robbrecht sinen neve, al hier ter stede’. De schurk Robbrecht is de bindende factor in het spel. Met zijn optreden begint het stuk en het eindigt met zijn dood. Maar de hoofdpersoon is hij niet. Zoals de titel in het Handschrift-Van Hulthem aangeeft, handelt het spel over Esmoreit; maar ten aanzien van de hoofdpersoon is er van eenheid van handeling geen sprake. Het spel valt uiteen in drie losse episoden.²¹ In het eerste deel (1-405) is Esmoreits rol passief. Pas in het tweede ‘bedrijf’ betreedt hij zelfstandig het toneel. In 592 begint de laatste episode, waarin

20 Dat de epiloog is toegevoegd en omgewerkt heb ik betoogd in ‘De epilogen van Die Buskenblaser, Esmoreit en Truwanten’. In: Opstellen voor C.H.A. Kruyskamp. 's-Gravenhage 1977. p. 63-77.

21 Te weten 1-405 (of 58-405), 406-591 en 592-1006 (of 592-995). Over de scheiding tussen 405 en 406 zijn alle filologen die zich met de tekst hebben bezig gehouden, het eens. De meesten komen - zonder kennis van de bron - tot een tweedeling. A. de Maeyer besluit tot een ‘dramatische indeling van het spel’ in drie bedrijven (31-405, 406-701 en 702-1006), die hij typeert als misdrijf, ontdekking en herstel (Esmoreit. Ed. A. de Maeyer en R. Roemans. Antwerpen I948². p. 14). G. Stuiveling ‘(De structuur van de abele spelen’. In: Vakwerk. Zwolle 1967. p. 7-43) schrijft aan de monologen van Robbrecht (31-57), van de koningin (387-405) en van Esmoreit (592-613 en 996-1006) een dramatische functie toe. Ze omlijsten drie bedrijven van ongelijke lengte: 58-386, 406-591 en 614-995. Binnen het eerste en het derde bedrijf onderscheidt Stuiveling 2 taferelen, zodat hij tot 5 segmenten komt. Hier van belang is het feit, dat de structurele kenmerken van de overgeleverde redactie van Esmoreit nog steeds wijzen op de driedeling van de bron: Stuiveling laat het tweede bedrijf eveneens in 406 beginnen en in 591 eindigen.

[p. 137]

hij terugkeert naar zijn geboorteland, aldaar zijn verwanten ontmoet en een man doodt. Deze driedeling correspondeert met de drie opeenvolgende episoden in Maerlants Rijmbijbel: Moses in Egypte, Moses in Ethiopië en Moses in het land van Jesse. Het gebrek aan eenheid in Esmoreit wordt verklaard door het feit, dat het spel niet vrij gecomponeerd is; het verhaal is geen fictie, maar in oorsprong bijbelse historie.

De overeenkomsten zijn talrijk en gedetailleerd. Alleen al de genoemde parallellen rechtvaardigen m.i. de conclusie, dat het bijbelverhaal over Moses aan Esmoreit ten grondslag ligt. Maar er zijn ook verschillen. Zoals we in de volgende paragraaf zullen zien, zijn deze evenwel voor een groot deel te wijten aan herkenbare wijzigingen gedurende de tekstoverlevering. Deze verschillen pleiten dus niet tegen, maar juist voor de identiteit van Moses en Esmoreit. Bovendien zijn de meeste van de hierboven in § 2 opgesomde eigenaardigheden in Esmoreit te begrijpen, wanneer we aannemen dat Esmoreit teruggaat op het verhaal van Moses. We komen daarop terug in § 5.

4. Sijn name es moyses

Wanneer we afzien van de episoden uit het bijbelverhaal die in Esmoreit ontbreken: de vergelijking van het korfje met Maria, het stukgooien van de koningskroon en de veldtocht tegen de Ethiopiërs, kunnen we de volgende essentiële verschillen opmerken: (a) de namen zijn niet identiek, (b) de locaties verschillen, en (c) er treden in de bijbel twee koningsdochters op, in Esmoreit slechts een. Naar ik meen, hangen de meeste van de overige verschillen met de genoemde drie samen.

Het behoeft ons niet te verbazen, dat de anonieme wijze in 3443 en de naamloze Egyptenaar in 3599 in Esmoreit namen hebben gekregen: Platus en Robbrecht. In het bijbelverhaal wordt de naam van de farao verzwegen.²² Ook in Esmoreit wordt volstaan met de aanduiding de coninc. Esmoreits ouders zijn tot koning en koningin van Sicilië gepromoveerd en worden evenmin bij hun naam genoemd. Dit alles vergemakkelijkt de identificatie van de bron van het verhaal niet, maar levert ook geen tegenargumenten op. In elk van beide verhalen worden evenwel twee persoonsnamen gebruikt, die gelijkluidend zouden moeten zijn. Tegenover des conincs dochter Termit staat Damiët, terwijl Esmoreit de rol van Moses vervult. Het kost geen moeite in te zien, dat damiët een vervorming kan zijn van termit. Damiët is als persoonsnaam weliswaar nergens aangewezen,²³ maar de plaatsnaam Damiate/Damiet(t)e is welbekend. De stad werd tijdens de vijfde kruistocht in 1219 veroverd, en viel in 1249 opnieuw in handen van de christenen; de plaats wordt in menige kruistochtroman genoemd. De naam Termit daarentegen is volkomen onbekend; van deze ongewone persoonsnaam treffen

22 De historici hebben hem niet met zekerheid kunnen identificeren. Er zijn aanwijzingen dat de dochter van Thoetmosis I, Hatsjepsoet, die zelf gedurende circa 22 jaar (ca. 1479-1457) farao was, degene zou zijn geweest die Moses reddel Volgens anderen is Moses door Bithya opgevoed, dochter van Seti I (1305-1291). Vgl. A. Neher: Moses in Selbstzeugnissen und Bilddokumenten. Reinbek b. Hamburg 1964. (Oorspr. titel Moïse et la vocation juive. Paris 1956). De data zijn ontleend aan D. Cohen. ‘Egypte’. In: Wereldgeschiedenis, deel 2. Bussum-Antwerpen 1972⁵.

23 Vgl. hierboven § 2 sub 2. Zie Leendertz. Mnl. dram. poëzie, p. CLI: ‘Den naam Damiët heb ik nergens anders gevonden. Het is niet onmogelijk, dat dit eigenlijk de naam der bekende stad in Egypte is’. De persoonsnaam Damiët treffen we niet aan in de registers van Langlois en Flûre; de plaatsnaam wel.

[p. 138]

we dan ook verscheidene verbasteringen aan.²⁴

Het is een bekend feit, dat vooral eigennamen door kopiisten gemakkelijk worden verlezen, daar betekenis en context vaak geen steun geven bij de herkenning. Een voorbeeld levert de hierboven afgedrukte passage uit de Rijmbijbel: in verscheidene redacties (o.m. D, E en F) heet Moses' moeder Jacobet (< Jocabet).²⁵ Naar ik meen, is damiet (via damit) een verbastering, door associatie met de plaatsnaam, van termit. Een verlezing is des te gemakkelijker te aanvaarden, wanneer men bedenkt, dat d en t in gotisch schrift sterke overeenkomst kunnen vertonen. De d heeft in het boekschrift in de periode waarom het hier gaat, eind dertiende, begin veertiende eeuw, geen lange rechte stok, maar bestaat uit twee halve cirkels die tezamen het oog vormen, met daarboven een schuine pennestreek. De t bestaat uit een halve cirkel en een vlag die er meestal als een horizontale streep boven de halve cirkel uitziet. De t en de eerste haal van de e kunnen daardoor voor een d en de tweede haal van de e met de r voor een a worden aangezien - zeker wanneer het woord onbekend is. Gezien de verdere overeenkomst van de twee namen, lijkt het mij niet aan twijfel onderhevig, dat damiet (damit) tot termit kan worden herleid. De ongewone eigennaam Damiët vormt daardoor een belangrijk middel tot identificatie van de bron van Esmoreit.

De correspondentie tussen Moses en Esmoreit is minder doorzichtig. Om te beginnen is Moses, of liever moyses zoals Maerlant hem noemt, een bekende naam, die in een bijbelse context wel altijd herkenbaar moet zijn geweest. Een verbastering werd pas mogelijk na isolering van het verhaal. Aan de verlezing moet bovendien een andere fout zijn voorafgegaan: twee woorden zijn abusievelijk aaneengeschreven.²⁶ Hier zou men kunnen tegenwerpen, dat ook wanneer het wit tussen de twee woorden minimaal zou zijn, de korte s toch het woordeinde moet hebben gemarkeerd. Nu zijn er kopiisten die slechts de lange s gebruiken, in andere codices wisselen lange en korte s elkaar aan het einde van het woord af. En in vele gevallen wordt incidenteel een lange i.p.v. een korte s gebruikt.²⁷ Afgezien van dit alles, is het mogelijk, dat niet het beeld in de legger maar

24 Bij Flavius Josephus Thermuthis, bij Petrus Comestor Terimith, in de bijbel van 1360 Termuth, in de tweede historiebijbel Vertermet (K.B. 's-Gravenhage 133 M 32), bij Vincentius Bellovacensis Theremich (vgl. Sp. Hist. I², 1, 29, noot).

25 In Hs. K.B. 's-Gravenhage 129 C 3 (bijbel van 1360) f. 73v > ythabet. Wie een indruk wil krijgen van de krasse veranderingen die mogelijk zijn, behoeft slechts op de varianten te letten in het register van Flûtre. Ware puzzels vormen soms de eigennamen in jonge redacties van veel oudere werken. Men zie b.v. de opsomming van verbasterde persoons- en plaatsnamen in de Karlamagnús saga, cap. 2 en 6 (in Engelse vertaling uitgegeven door C.B. Hieatt. Toronto 1975. 2 dln.).

26 Vgl. mijn Bijdragen tol reconstructie van ‘Karel ende Elegast’. Deel 1. Assen 1975. § 8. 5. Frappante naamsveranderingen ten gevolge van ‘foutieve woordscheiding’ zijn agloval naast a gioval (zie Roman van Moriaen. Ed. J. te Winkel. Groningen 1879. p. 23) en lancelot van denmerc < van den mere (zie mijn bijdrage ‘Tekstreconstructie een abel spel’ in SpL 19 (1977) p. 193-244; hier p. 197. En misschien is ook Lancelot uit L'ancelot ontstaan; vgl. Te Winkel: Ontwikkelingsgang dl. 1. 2e dr. p. 282.

27 Ten aanzien van het gebruik van de s heb ik de volgende notities gemaakt. Bijna overal lange s aan het woordeinde in Hss. Leiden U.B.B.P.L. 1049 (Aiol), Luik U.B. 160 A (Ysengrinus) en 1333 (Percheval). Afwisselend lange en korte s in Hss. Luik U.B. 12 en Rotterdam G.B. 96 C 4 (Malegijs). Incidenteel treffen we een lange s in auslaut aan in Hss. Brussel K.B. 14601 (Reinaert) en II 115-1 (Percheval), 's-Gravenhage K.B. Ak. 16 (Nat.Bl.; ook als representant) en 133 L 11 (Reinout van Montalbaen), Rotterdam G.B. 96 A 7 (Lancelot). Vgl. ook het Hulthemse handschrift, Esm. 592. Zie verder G.I. Lieftinck. Manuscrits datés conservés dans les Pays-Bas. Deel 1. Amsterdam 1964. pl. 135; G.I. Lieftinck. Nomenclature des écritures livresques du 9e au 16e siècle. Paris 1954. fig. 18; J. Stiennon. Paléographie du Moyen Age. Paris 1973. p. 253 en 255. Lange s aan het woordeinde blijkt tot en met de 13e eeuw gewoon, en wordt daarna uitzonderlijk. Vgl. ook noot 17 hierboven.

[p. 139]

een hoorfout voor de aaneenschrij ving heeft gezorgd.²⁸ Een kopiist dicteert zichzelf terwijl hij schrijft. Zo kan uit es moyses esmoyses zijn ontstaan. De eigennaam is dan onherkenbaar en gegeven het feit dat een y (bestaande uit een stok en een lange vlag) en een r (bestaande uit een stok en een korte vlag) verrassend sterk op elkaar lijken, kan in esmorses de persoonsnaam esmorés/esmerés zijn herkend, waarvan esmoreit/esmereit een vrije variant is.²⁹ Eén punt moet nu nog worden opgehelderd. Bij Maerlant staan de woorden es en moyses niet achter elkaar: ‘Moyses hiet soene’ wordt in 3518 meegedeeld.³⁰ Zetten we evenwel de naamgeving in de directe rede, zoals in Esm. 204 en 273, dan kan Termit/Damiët hebben gezegd: ‘Sijn name es moyses’.

Een bekende crux in de Essmoreit-filologie vormt het ‘averechtse leeftijdsverschil’ tussen Esmoreit en Damiët (zie hierboven § 2, sub 24).³¹ Met kennis van de bron is dit probleem eenvoudig op te lossen. In Exodus is sprake van twee koningsdochters, Termit en Tarabis. De eerste is Moses' pleegmoeder, de ander zijn kortstondige bruid. Het ziet ernaar uit, dat deze twee personen zijn verward, waarschijnlijk doordat zij beiden prinsessen waren en, zij het niet tegelijkertijd, ‘jonge joncfrouwen’. De plotselinge en onaangekondigde sprong in de tijd (in Esm. tussen 405 en 406) kan tot de verwarring aanleiding hebben gegeven. Dat wijst erop, dat de veldtocht tegen de Ethiopiërs op dat moment reeds niet meer ter sprake werd gebracht - waarschijnlijk omdat deze onderneming zich niet leende voor dialoog of (tafel)spel. Ook de in § 2 sub 3 genoemde eigenaardigheid, het feit dat Damiët in de Tarabis-episode op een andere wijze dan voorheen wordt aangeduid, nl. als ‘de jonge joncfrouwe Damiet’, wijst erop, dat de versmelting der twee prinsessen niet zover terug ligt in de tekstgeschiedenis; maar toch vóór de invoeging van de zoektocht van Damiët en Platus en vóór Esmoreits lofzang op Damiët in 824-837 (zie hieronder § 5).

De verhalen van Moses en van Esmoreit vertonen vele overeenkomsten. De essentiële afwijkingen in Esmoreit kunnen als fouten en aanpassingen worden verklaard. Met kennis van de bron en de tekstgeschiedenis zijn vele van de in § 2 opgesomde eigenaardigheden te begrijpen. We mogen concluderen, dat esmoreit es moyses. In de navolgende paragraaf zullen we een poging doen de tekstgeschiedenis te schetsen. We kunnen ervan uitgaan, dat enkele capittels uit het boek Exodus het verhaal hebben geleverd dat we in sterk gewijzigde vorm in Esmoreit aantreffen. Juist omdat de verschillen groot zijn, is het de moeite waard te overwegen hoe de tekstontwikkeling is verlopen.

28 Vgl. mijn Bijdragen § 7. 2.

29 Vgl. hierboven noot 6.

30 Bij Comestor: dictus est Moyses.

31 De term is van D. Th. Enklaar in zijn recensie van de editie van A. de Maeyer en R. Roemans (zie noot 21), in De Gids 1952. p. 435-437. Over het leeftijdsverschil hebben velen hun gedachten laten gaan. Vgl. het overzicht in de editie van R. Roemans en H. van Assche (zie noot 3) p. 60-61.

[p. 140]

5. Schets van de tekstgeschiedenis

De bron van Esmoreit moge nu bekend zijn, ten aanzien van de tekstontwikkeling blijven er vele vragen open. We kennen begin- en eindpunt van de overlevering en het is duidelijk, dat er verscheidene tussenfasen moeten worden aangenomen. Het verhaal van Esmoreit kan niet rechtstreeks aan Maerlants Rijmbijbel ontleend zijn. Het is immers niet aannemelijk, dat in een bijbelse context de naam Moyses verbasterd zou raken. Uit de Rijmbijbel moet daarom de episode van Moses' Egyptische jeugd zijn geïsoleerd. Dit verhaal werd, getuige de corruptie van de naam, op zeker moment niet meer als gewijde geschiedenis herkend. Duidelijke verwijzingen naar de bijbel moeten op dat moment hebben ontbroken. Moses' ouders zullen niet bij name zijn genoemd; de farao moet wel als coninc zijn aangeduid; misschien ontbrak de plaatsbepaling in Egypte, en waarschijnlijk werd niet gezegd, dat Moses een Jood was.³² Maerlants tekst moet bewerkt zijn, maar met welk doel?

Misschien leverde de Rijmbijbel rechtstreeks de stof voor een hoofs verhaal,³³ waarbij minder ter zake doende details, de voorafbeelding van Maria, de scène met de kroon, de veldtocht tegen de Ethiopiërs, zijn weggelaten. Op dit hoofse verhaal zou dan de toneelbewerking teruggaan. Maar waarom zou de dood van de Egyptenaar dan wel zijn behouden? Ook de eerste episode, waarin Moses te vondeling wordt gelegd, heeft geen hoofse strekking en houdt nauwelijks verband met de ontmoeting tussen Moses en de prinses van Saba. Zou van meet af aan zijn gezocht naar stof voor een hoofse geschiedenis, dan zou de compositie strakker zijn geweest. De handhaving der drie opeenvolgende episoden, die slechts door de persoon van Moses worden verbonden, wijst op een bijbelse versie, een los bijbelverhaal, naar alle waarschijnlijkheid in de vorm van een spel. De veldtocht en de belegering van Saba lenen zich immers slecht voor de dialoog op het toneel, evenals Maerlants terzijde in 3471-3488; en ook de scène met de kroon levert problemen op, daar deze, anders dan de vondeling-episode, een acterend kind vereist.

De hypothese van een bijbelspel³⁴ verklaart zowel de weglatingen als de geringe sa-

32 Zoals in de Rijmbijbel (3491-3492). Het is een intrigerende vraag of Moses werkelijk een Jood was, dan wel een Egyptenaar, buitenechtelijk kind misschien van de dochter van de farao, door Joodse pleegouders grootgebracht. Vgl. S. Freud. DerMann Moses unddie monotheistische Religion. Drie Abhandlungen. Amsterdam 1939. Zie ook E. Frenzel. Motive der Weltliteratur, p. 344. Door O. Kraus is deze boeiende hypothese verder ontwikkeld (Wer war Moses? Zürich 1966). Moses zou dezelfde persoon zijn als Eje, hogepriester van de zonnegod Aton en verdediger van het monotheïsme tegen de Amon-cultus, tijdens de regering van farao Echn-aton (= Amenhotep IV) [regerend van 1351 tot 1340 (?) volgens D. Cohen (zie hierboven noot 22), van 1372 tot 1354 volgens J. Zandee in W.P.⁷, 1, 206]. Na de korte regeringsperioden van Semenkara en Toet-anchaton, die zich later Toet-anch-amon noemde, is Eje ook een korte tijd farao geweest, tot hij in 1320 door een generaal, Haremheb, werd afgezet en met de resterende aanhangers van Aton de woestijn invluchtte.

33 Ook Dirc Potter heeft in Der minnen loep (Ed. P. Leendertz Wz. Leiden 1845-1846) enige voorbeelden van de verschillende soorten liefde ontleend aan het Oude Testament.

34 Zoals de wereldlijke spelen van Esmoreit, Gloriant en Lanseloet zoals we ze kennen, een opmerkelijke plaats innemen in de geschiedenis van het middeleeuwse drama, zo is ook een bijbelspel over Moses' jeugd rond 1300 een merkwaardig feit. Niet omdat de dramatisering van bijbelse onderwerpen geheel onbekend zou zijn geweest. Er zijn Latijnse spelen met stof uit het Oude Testament overgeleverd: Isaäc en Rebecca (eind 12e eeuw), Josef en zijn broeders (13e eeuw), Daniël (12e eeuw) [uitgeven in K. Young. The drama of the medieval church. Oxford 1933. 2 dln. Dl. 2, 258-306]. Maar ‘dramatic pieces of this kind, it would appear, were never numerous’ (2, p. 258). M.J. Rudwin (A historical and bibliographical survey of the german religious drama. Pittsburgh 1924) noemt nog de spelen van Jacob en Esau en van Simson. Zeer verbreid was bovendien de Or-do of Processus prophetarum, waarin een aantal profeten, onder wie Moses, beurtelings de geboorte van de verlosser voorspellen. Deze ordo is een gedramatiseerde lezing, ontleend aan de pseudo-Augustinische Sermo contra Judaeos, Paganos et Arianos (6e eeuw) (vlg. E.K. Chambers. The medieval stage. Oxford 1903. 2 dln. Dl. 2, p. 52-57; H. Craig. English religious drama of the middle ages. Oxford 1955. p. 58-61 en K. Young 2, p. 125-171). Dit profetenspel was ook in de volkstaal bekend. Het Mystère d'Adam (12e eeuw) bestaat uit drie delen: Adam en Eva (1-592), Kaïn en Abel (593-748) en de rij van profeten (749-948; slot ontbreekt). Moses zegt hierin slechts 6 verzen (773-778); van een werkelijk drama is nog geen sprake.
Aan Moses zijn twee afzonderlijke spelen gewijd in Engelse ‘cycles’, die evenwel niet vroeger dan vanaf 1375 zijn ontstaan (zie R.Woolf. The english mystery plays. London 1972): ‘Moses and the two tables’ en een spel waarin twee ver ulteenliggende episoden zijn verbonden: die van het brandende braambos (Exod. cap. 3) en die van de afkondiging der tien geboden (Exod. cap. 19-20). Zie voor tekstuitgaven: C.J. Stratman: Bibliography of medieval drama. New York 1972², p. 426. Vgl. ook H. Craig.
In de Duitse epische literatuur was Moses in de 1le-12e eeuw geen onbekende (vgl. A. Masser. Bibel und Legendenepik des deutschen Mittelalters. Berlin 1976, waarin hij o.m. de Altdeutsche Exodus en de Vorauer Bücher Moses beschrijft, p. 55-59). Ook in legenden treedt Moses wel op (p. 83), maar een toneelspel over hem is niet bekend. Voor Frankrijk geldt: ‘Of the many dramatic stories in the Old Testament which were later to be exploited by vernacular dramatists two alone seem to have appealed to French liturgical playrights: the stories of Joseph and Daniel’ (G. Frank. The medieval French drama. Oxford 1967³ p. 52-57).
Het bijbelspel lijkt geen populair genre te zijn geweest. Spelen over Moses zijn er tenminste in Engeland wel aan te wijzen, maar zij handelen over de profeet en wetgever, niet over Moses' geboorte en jeugd. Het tijdstip van ontstaan, circa 1300 is bovendien opmerkelijk. ‘Het bijbelse drama in de [Franse] volkstaal ontwikkelt zich pas halverwege de veertiende eeuw’. Aldus W. Noomen (Het middeleeuwse bijbelse drama in Frankrijk. Traditie en vernieuwing. Groningen 1964. Rede. p. 20), die het Mystère d'Adam, het Jeu des trois Maries en de Résurrection du Sau-veur niet als bijbelse, maar als liturgische drama's beschouwt. Wanneer de tekenen niet bedriegen, mogen we de genese van het bijbelse drama in de Nederlanden een halve eeuw vroeger stellen.

[p. 141]

menhang in het verhaal, dat uit drie losse episoden bestaat. Het ‘spel van Moses’, na de versie in Maerlants Rijmbijbel de tweede fase in de tekstgeschiedenis, moet naar de inhoud een vereenvoudiging zijn geweest. Niet alleen zijn enkele passages weggelaten, de verhalende tekst werd ook omgezet in de directe rede. Daarbij valt allicht informatie weg die bezwaarlijk een der optredende personages in de mond kan worden gelegd. Zo zal de vermelding van het feit dat God Amram het bevel gaf Moses te verwekken, reeds in deze redactie zijn weggelaten. Waarschijnlijk is aan Amram, die in de bijbel slechts genoemd wordt, in het spel geen rol toebedeeld geweest. In het bijbelspel zullen de volgende personages zijn opgetreden: de coninc, de meester, de vrouwe (sine moeder), Termit, de jonghelinc, de jonge joncfrouwe, een keitijf.³⁵ Het spel zal het volgende verloop hebben gehad.

(1) In de inleidende monoloog worden, waarschijnlijk door de heidense koning, bedreigingen geuit, al dan niet expliciet tegen Moses gericht. (2) Een astroloog profeteert,

35 De laatste zal niet aan het woord zijn geweest. Het is wel waarschijnlijk, dat Moses' moeder, althans in scène 7, heeft gesproken, waarbij zij bleek te weten, dat de jonghelinc haar zoon is. Dit detail leidt in de latere, niet-bijbelse versies tot de dubbele naamgeving (zie § 2 sub 32) en de herkenning door middel van de band.

[p. 142]

hoe een kind dat omstreeks die tijd wordt geboren, het land zal vernietigen, resp. de koning zal doden. (3) De vrouwe legt haar kind te vondeling. (4) Termit vindt het kind. Dialoog met de koning. De jongen wordt geadopteerd en krijgt de naam Moyses. (5) Misschien komt hier de moeder nog aan het woord, die het kind immers zoogt; maar waarschijnlijk lijkt me dat niet. (6) Dialoog tussen de jonghelinc (Moses) en een jonge joncfrouwe. (7) De ontmoeting eindigt met Moses' vertrek. Hij gaat naar ‘sijn gheslacht’. Waarschijnlijk spreekt hij met zijn moeder. (8) De jonghelinc stuit op de ‘keitijf’ die een man afranselt, en slaat hem dood. (9) De jonghelinc vlucht, misschien na het uitspreken van een epiloog.

Het was voor het publiek niet evident, dat het spel zoals het hier is samengevat, aan de bijbel ontleend is. De bijbelse context ontbreekt. Moses heet - zoals dat in de clauskoppen in de overgeleverde redactie van Esmoreit nog steeds het geval is - de jonghelinc. Mogelijk werd de naam van de hoofdpersoon slechts eenmaal genoemd; en de naamgeving zal in de directe rede hebben gestaan: ‘Sijn name es moyses’. Een verlezing (es moyses > esmores > esmoreit) is alles bijeen zeer waarschijnlijk. Daarmee wordt het spel van Moses tot spel van Esmoreit (de derde fase in de tekstgeschiedenis) en is nu definitief een wereldlijk toneelstuk.³⁶ Van nu af aan is de tekst uitgebreid en verbeterd. In hoeveel fasen dat is gebeurd, valt niet te zeggen. We kunnen evenwel verscheidene clusters van samenhangende veranderingen herkennen.

(I) De tegenstelling monotheïsme - polytheïsme werd vertaald in de eigentijdse oppositie Christendom - Islam.³⁷ Esmoreit moest van christelijke afkomst zijn en werd opgevoed aan het hof van een Mohammedaanse koning. Dat leidde tot de keus van Sicilië en Damascus als plaatsen van handeling. Beide koninkrijken zijn uit de kruistochtromans welbekend; het zijn bolwerken van christelijke, resp. islamitische kultuur. Door de grote afstand kon het kind dat de koning zou doden, niet zonder meer te vondeling worden gelegd. Dat leidde ertoe, dat de Meester het kind op Sicilië ging halen. Misschien stal hij het kind aanvankelijk,³⁸ misschien marchandeerde hij met de christelijke koning, een verdubbeling van de heidense vorst.³⁹ Misschien werd de rol van dief en verkoper toch van meet af aan toebedeeld aan ‘de keitijf’, die op het eind van het spel door de jonghelinc wordt gedood. Op zeker moment in elk geval is deze schurk degene die het kind verkoopt, en dat is in dramatisch opzicht een vondst geweest. Nu werd het verhaal plotseling tot een eenheid. In het begin van het spel wordt de misdaad begaan; op het eind stelt de gedupeerde de misdadiger terecht. Daartussenin zijn allerlei verwijzingen ingevlochten.

De verkoop maakt het onmogelijk, dat de dochter van de koning het kind zou vin-

36 De overgang moyses > esmoreit kan zijn samengevallen met de eerste van de hierna te beschrijven bewerkingen; er behoeft dus niet een redactie te worden aangenomen die zich alleen wat de naam betreft van het bijbelspel onderscheidt. Maar zeker is, dat de verandering van naam (eventueel door de bewerker) aan de bewerking moet zijn voorafgegaan.

37 Vgl. editie § 4. 2.

38 Hij was daartoe in elk geval bereid (vgl. Esm. 120). Ook Robbrecht heeft het kind gestolen(173).

39 Zie hierboven § 2 sub 7, 8, 9, 10, 11. De farao vervult in de bijbel een opmerkelijke dubbelrol. Hij is een ware wreedaard in zijn vervolging der Joden, maar gedraagt zich ten opzichte van de vondeling zeer humaan. De kersten coninc (> Robbrecht) vertoont de slechte, de coninc van Damast de goede eigenschappen van de farao.

[p. 143]

den. De koning zegt haar nu, dat de jongen een vondeling is. De rollen van vader en dochter worden tot op zekere hoogte verwisseld. Zo geeft de koning Esmoreit zijn naam. Uiteraard moest ook een motivering worden gegeven voor het feit, dat Esmo-reits afkomst voor Damiët geheim moest blijven. Volgens Platus (234-251) zou zij anders te zijner tijd verliefd kunnen worden op de jongen, en dan haar mond voorbijpraten.

(II) Misschien dat mede dit gegeven tot het verkeerd begrip in het tweede ‘bedrijf’ heeft geleid, waarin een kopiist of bewerker de jonge joncfrouwe voor Damiët heeft gehouden, en haar naam heeft toegevoegd: de jonge joncfrouwe Damiët. Deze verwarring der twee joncfrouwen heeft tot verschillende aanpassingen geleid. Om de romance tussen pleegmoeder en -zoon aanvaardbaar te maken kreeg Damiët van haar vader detaak voor de vondeling niet alleen een moeder, maar ook een zuster te zijn, waarmee het leeftijdsverschil werd verdoezeld. Niet alleen de gecompliceerdheid van deze opdracht wijst op uitbreiding; ook lengte en ritme der verzen 278, 284 en 439 maken het waarschijnlijk, dat suster is toegevoegd.⁴⁰ Maar dat niet alleen: ook de dialoog tussen Esmoreit en de jonge joncfrouwe moet zijn aangepast.

Misschien was het nog wel aanvaardbaar, dat Esmoreit de onbekende joncfrouwe in de steek liet om naar zijn familie op zoek te gaan, zeker wanneer hij haar, net als Moses, een toverring gaf die maakte dat zij hem vergat. Maar toen hij eenmaal een relatie had met Damiët, aan wie hij zoveel verschuldigd was, werd het onbehoorlijk, dat hij niet naar haar terugkeerde. In zijn eigen land wachtte echter de schurk, misschien reeds Robbrecht genoemd, op zijn vonnis; daar kon Esmoreit niet worden gemist. Daarom is de reis van Damiët en Platus naar Sicilië ingevoegd. De Meester kan - nu Robbrecht zich niet langer aan mishandeling maar aan kinderhandel heeft schuldig gemaakt - meteen als kroongetuige optreden. Het weerzien met Damiët wordt voorbereid in 824-837, waarin Esmoreit zonder directe aanleiding zijn liefde verklaart. Deze claus moet grotendeels zijn geïnterpoleerd.⁴¹ Esmoreit en Damiët worden dus herenigd; ze zullen huwen en daartoe moet Damiët natuurlijk christin worden. Deze gegevens hebben achteraf tot uitbreiding van de eerste profetie geleid, die storend genoeg, niet werd vervuld. Ook door deze uitbreiding ging het verhaal meer samenhang vertonen.

(III) De persoonsverandering, de overgang van Moyses in Esmoreit, heeft nog een opmerkelijke aanpassing tot gevolg gehad. In de Rijmbijbel is Moses een vondeling, maar zijn Joodse afkomst is bekend, aan Termit, aan hemzelf en aan zijn verwanten.⁴² In het algemeen evenwel zijn vondelingen per definitie anonymi, mensen zonder sociale achtergrond. Met het vondeling-motiefis in de literatuur dan ook vaak de ‘Vatersuche’ verbonden.⁴³ Nu is het toevallig, dat van de vondeling Moses wordt verhaald, dat hij zijn verwanten gaat opzoeken. Het is begrijpelijk, dat dit bezoek als een zoektocht werd opgevat.

40 We moeten verscheidene aanpassingen in de tekst aannemen. De verzen 271, 283, 291, 440 en 770 kunnen niet oorspronkelijk zijn; de verzen 272, 278, 284 en 439 moeten zijn gewijzigd: *Ic wil gerne sijn moeder sijn[?].

41 Vgl. de bespreking van deze verzen in Ntg 70 (1977) p. 101-107.

42 Dat verklaart de eigenaardigheden in § 2 sub 5.

43 Vgl. E. Frenzel. Motive der Weltliteratur, p. 708-719; A. van der Lee. Zum literarischen Motiv der Vatersuche. Amsterdam 1957. p. 193-212: ‘Die Aussetzungssagen’.

[p. 144]

In vele verhalen heeft de vader of moeder die het kind noodgedwongen te vondeling legt, een herkenningsteken achtergelaten: een zijden doek, een ring, een edelsteen of een zwaard. De jongeman die naar zijn ouders op zoek gaat, draagt dit teken duidelijk zichtbaar en wordt daaraan inderdaad herkend. Dat verklaart het feit dat Damiët in de boomgaard plotseling de band te voorschijn tovert waarin Esmoreit als kind gewikkeld was. Een erg duidelijk herkenningsteken is zo'n windsel op zichzelf niet; daarom zijn in een later stadium de bijzonderheden toegevoegd over de wapens die erop zouden zijn geborduurd.

Het is denkbaar, dat de drie groepen veranderingen door één bewerker zijn aangebracht, maar waarschijnlijk is dat niet. Op rekening van dezelfde man zouden dan niet alleen de vele verbeteringen moeten worden geschreven, die van oorspronkelijkheid en vakmanschap getuigen; hij zou ook de twee joncfrouwen hebben verward, terwijl dat toch tot evidente problemen leidt i.v.m. de leeftijd. Misschien moeten we een hele rij vast kopiisten-bewerkers aannemen, maar naar ik meen toch tenminste twee. De eerste heeft dan de plaatsaanduidingen Sicilië en Damascus toegevoegd met alles wat daaraan vast zit (I), en het motief uitgewerkt van de vondeling die naar zijn ouders zoekt (III). De tweede bewerker zou na voorgaande verwarring der twee ‘jonge joncfrouwen’ voor de sub (II) genoemde aanpassingen hebben gezorgd.

(IV) We moeten evenwel nog een jongere bewerker aannemen, die in het spel van Esmoreit, nu koningszoon van Sicilië, toespelingen heeft gevlochten op de actualiteit. Misschien bracht mede de naam van Robbrecht hem op het idee, misschien ook heeft hij de naam zelf toegevoegd. In elk geval zijn de plaatsen waar over Esmoreits afkomst en over de wapens op de band wordt gesproken, van hem,⁴⁴ en waarschijnlijk ook de proloog en de openingsmonoloog van Robbrecht (31-57) en de verwijzing daarnaar in 943; de verzen 166-169 heeft hij abusievelijk niet aangepast. Ook het gedeelde koningschap van Esmoreit en zijn vader (vgl. 910-925) is een historisch gegeven; en er is ook reden om aan te nemen, dat de gebeden die getuigen van de devotie der Franciscaanse Spiritualen,⁴⁵ aan dezelfde bewerker moeten worden toegeschreven.

Samenvattend kunnen we vaststellen, dat in de tekstgeschiedenis van Esmoreit tenminste 5 ontwikkelingsfasen moeten worden onderscheiden: de tekst van de bron, Maerlants Rijmbijbel, in 1271 voltooid; het bijbelspel over Moses; en 3 bewerkingen van het spel van Esmoreit, waarvan de laatste circa 1340 kan worden gedateerd. Sindsdien zijn er nog wel veranderingen in de tekst aangebracht. Deze kunnen evenwel worden verklaard als kopiistenfouten en -correcties.⁴⁶ Er zijn geen aanwijzingen, dat de tekst tussen circa 1340 en circa 1410 opnieuw bewerkt zou zijn.

Bussum, Wladimirlaan 11

A.M. DUINHOVEN

44 De bewerker die de bijzonderheden over Esmoreits afkomst heeft toegevoegd, kan niet dezelfde zijn die Damiët aan Esmoreit de band laat geven. Vgl. hierboven § 2 sub 27, en editie §4.1.

45 Zie editie § 4. 3.

46 Zie editie § 6 en de tekstkritische annotaties. Voor een ruimere uiteenzetting over de mogelijkheden en de techniek van tekstreconslructie moge ik verwijzen naar mijn Bijdragen, inz. hoofdstuk 13.