De Nieuwe Taalgids. Jaargang 71

[p. 565]

Hoe heet heten?

Deze naamgeving van een bijdrage aan de ‘bundel’ voor een scheidende hoogleraar, Van den Berg geheten, is niet op de eerste plaats bedoeld als een spel met het werkwoord heten maar de titel beoogt vooral ons direkt te plaatsen in de problematiek van dit merkwaardige werkwoord, van dit zogenaamde, zogenoemde of zogeheten koppelwerkwoord.

In zijn Nederlandse Grammatica begint Van den Toorn zijn verhandeling over het naamwoordelijk gezegde aldus: ‘Naast het werkwoordelijk gezegde onderscheiden we ook een naamwoordelijk gezegde (naamw. gez.). Zo'n gezegde bestaat uit een persoonsvorm van een van de werkwoorden zijn, worden, blijven, blijken, lijken, schijnen, heten, dunken of voorkomen, die koppelwerkwoorden heten. Bij zo'n persoonsvorm volgt dan altijd een aanvulling bestaande uit een zgn. naamwoord of een woordgroep die daarvoor in de plaats kan komen. De pv heet dan werkwoordelijk deel, de aanvulling naamwoordelijk deel van het naamw. gez.’ (5e druk, blz. 18).

Wat me hier opvalt en wat voor mijn uiteenzetting van belang is, is dat de schrijver tweemaal het werkwoord heten gebruikt en bovendien zgn.

Even verder staat: ‘een zgn nominale vorm’ en ook nog op dezelfde bladzij: ‘een zgn bijwoord’. Ook op blz. 19 en 20 komt dit zgn voor en op blz. 21 staat nog: ‘ze heten dan zelfstandige werkwoorden’.

Van de afkorting zgn is het niet duidelijk of ze opgelost moet worden als zogenaamd of als zogenoemd. Het eerste lijkt me het meest waarschijnlijk omdat zogenaamd over het algemeen veel meer voorkomt dan zogenoemd. Dit betekent geenszins dat zogenaamd en zogenoemd in alle opzichten semantisch identiek zijn. Wanneer Paardekooper zou schrijven: de zgn koppelwerkwoorden, is de kans groot dat hij bedoelt: de werkwoorden die ten onrechte koppelwerkwoorden worden genoemd, terwijl dit bij Van den Toorn niet de betekenis van zgn kan zijn. Dat er een merkwaardige parallel bestaat tussen heten en zogenaamd hoop ik verderop aan te tonen.

In verband met het geciteerde uit de grammatika van Van den Toorn is ook de vrij grote frekwentie van het gebruik van heten en zgn van belang. Het lijkt me geen stilisticum van deze schrijver te zijn, want in vele wetenschappelijke verhandelingen waarbij een nauwkeurige naamgeving van belang is, treffen we dit heten en dit zgn nogal veelvuldig aan. Wat de frekwentie betreft verschilt heten fundamenteel van dunken en voorkomen. Deze vergelijking met dunken en voorkomen is in zoverre niet gelukkig dat we hierdoor overspringen van het ene heten op het andere.

Volgens mij zijn er inderdaad twee werkwoorden heten, afgezien van het wat verouderde transitieve heten, dat we o.a. nog bij Schaepman in 1902 aantreffen: ‘... wil men de eigen katholieke universiteit het ideaal heten, ik heb met alles gaarne vrede’. Beide werkwoorden heten worden frekwent gebruikt. Hierbij komt dan nog de merkwaardige wending wat heet... die de laatste jaren vooral bij radio en tv, maar ook in de krant en zelfs in romans voorkomt. Het verbaast me enigszins dat een werkwoord dat zoveel gebruikt wordt zo weinig aandacht heeft gekregen in de grammatika, met uitzondering van de historische grammatika waar het om een heel andere reden om uitvoerige behandeling vraagt. Deze verbazing lijkt me des te meer op zijn plaats omdat er twee heten's zijn die duidelijk te onderscheiden vallen. Het bekende rijtje zou niet moeten luiden: zijn, worden, blijven, blijken, lijken, schijnen, heten, dunken en

[p. 566]

voorkomen, maar wel: zijn, worden, blijven, heten, blijken, lijken, schijnen, heten, dunken en voorkomen. Wel dient opgemerkt te worden dat dit rijtje geen uitputtende opsomming wil geven van koppelwerkwoorden en zogenaamde koppelwerkwoorden want dan zou ook raken opgenomen moeten worden dat Van den Toorn als ‘een apart geval’ noemt. Of dit wel zo'n apart geval is? In ieder geval is dit raken een handig middel om aan te tonen dat Fons is getrouwd een naamw. gez. kan zijn. Naast dit Fons is getrouwd is nl mogelijk Fons raakte (toch nog) getrouwd.

Er is een heten dat op één lijn staat met zijn, worden, raken, blijven en een heten dat in hoge mate overeenstemt met blijken, lijken, schijnen, dunken en voorkomen, anders gezegd er is een koppelwerkwoord heten en een hulpwerkwoord van modaliteit heten als men blijken, lijken enz als zodanig wil benoemen.

Het verschil tussen deze twee is te verduidelijken aan de hand van de volgende voorbeeldzinnen.

a	Deze jongen heet Piet.
b	Deze jongen heet een mislukkeling.

In de b-zin is een aanvulling met te zijn mogelijk, in de a-zin niet. Dat heten in de b-zin op één lijn staat met de hulpwerkwoorden van modaliteit blijken, lijken, schijnen enz blijkt ook uit de omschrijving Het heet dat deze jongen een mislukkeling is die bij de a-zin niet mogelijk is. Ook hier dus overeenstemming met blijken, lijken, schijnen enz, immers: Het blijkt (lijkt, schijnt) dat deze jongen een mislukkeling is. Wel moeten we met deze omzetting voorzichtig zijn omdat blijken mogelijkheden heeft die heten, lijken, schijnen, dunken en voorkomen niet hebben. Ik kan wel zeggen Het is gebleken dat ... maar niet zo gemakkelijk Het heeft geheten (geleken, geschenen enz) dat ... . Ook is bij blijken mogelijk Dat deze jongen een mislukkeling is, blijkt, wat weer niet mogelijk is bij heten, lijken, schijnen enz. De verhouding tussen het zelfstandige werkwoord en het zogenaamde koppelwerkwoord blijken is van andere aard dan de overeenkomstige verhouding bij lijken en schijnen terwijl heten vrijwel niet zelfstandig voorkomt.

De betekenis van de a-zin laat zich verduidelijken met ‘De naam van deze jongen is Piet’ terwijl ‘De naam van deze jongen is een mislukkeling’ niet kan, maar wel ‘Deze jongen is een mislukkeling naar men zegt’. Deze toevoeging ‘naar men zegt’ is wezenlijk voor het hulpwerkwoord van modaliteit heten. De a-zin kan ook omschreven worden met Deze jongen heeft als naam Piet terwijl een dergelijke omschrijving van de b-zin oplevert Deze jongen heeft de naam (van) een mislukkeling te zijn. Aangezien hier van kan staan ligt het voor de hand dat er ook een dat-zin kan staan in plaats van de beknopte bijzin, dus: Deze jongen heeft de naam dat hij een mislukkeling is. Een dergelijke dat-zin lijkt me bij de a-zin onwaarschijnlijk, omdat de mogelijkheid de naam dat ... nauw verband houdt met naar men zegt.

Het verschil tussen de a-zin en de b-zin is ook duidelijk te demonstreren met zogenaamd en wel: Deze jongen is zogenaamd Piet (wat niet kan) naast Deze jongen is zogenaamd een mislukkeling.

Hieruit mag echter niet de conclusie getrokken worden dat zogenaamd alleen zou kunnen samenhangen met het heten van de b-zin. De reden dat zogenaamd in de a-zin niet kan staan is dat er een eigennaam staat, want bij Deze lijn heet een hoogtelijn; Dit

[p. 567]

werkwoord heet een koppelwerkwoord is wel mogelijk Deze lijn is een zogenaamde hoogtelijn; Dit werkwoord is een zogenaamd koppelwerkwoord.

Het heten van de b-zin kan vervolgens makkelijker in de onvoltooid verleden tijd gebruikt worden dan heten van de a-zin. Vooral de wending Het heette dat komt vaak voor. Ook bij het eigenlijke koppelwerkwoord heten is de ovt wel mogelijk evenals een voltooide tijd maar alleen in zinnen als Wat vroeger calorie heette (heeft geheten), heet voortaan joule of Mijn vader heette Charles waar echter de voltooide tijd niet erg waarschijnlijk is.

Dit heten nu, met de betekenis ‘als naam hebben’, wordt zoals we al opgemerkt hebben veel gebruikt in wetenschappelijke verhandelingen waar een nauwkeurige naamgeving van het grootste belang is. Enkele voorbeelden uit deze sfeer zijn: Deze werkwoorden heten koppelwerkwoorden; Dit gebruik van het werkwoord heet transitief; Deze lijn heet hoogtelijn; Dit getal heet een Mersenne-priemgetal; Deze reeks heet divergent.

Dit koppelwerkwoord heten kan met een eigennaam, een zelfstandig naamwoord met of zonder lidwoord en met een bijvoeglijk naamwoord een naamwoordelijk gezegde vormen mits het nomen een duidelijk verband heeft met naamgeving.

Het hulpwerkwoord van modaliteit heten trof ik vooral in geschriften van historici, o.a. bij de Jong, Scheffer, Presser. Vooral de laatste maakt in zijn Ondergang zo veelvuldig gebruik van dit heten dat het, mij althans, irriteerde. Het werkwoord wordt dan veel gebruikt in de vorm van het heet of zo heet het om te verwijzen naar een niet al te duidelijke bron (‘naar men zegt’) of om te verwijzen naar een auteur, bij die auteur heet het (‘naar hij zegt’). Dit heten kan gecombineerd worden met een zelfstandig naamwoord, een bijvoeglijk naamwoord en wordt vaak gecombineerd met een dat-zin. De combinatie met een zelfstandig naamwoord heeft wel als voorwaarde dat dit zelfstandig naamwoord voorafgegaan wordt door een lidwoord, vooral door een onbepaald lidwoord. Dit laatste geldt natuurlijk niet voor het meervoud of voor woordgroepen als de grootste klungel (van de klas).

Ofschoon hiermee de problematiek van het werkwoord heten niet uitputtend is behandeld, dacht ik toch dat er voldoende argumenten waren om te spreken van twee werkwoorden heten. Een meer volledige behandeling zou ook rekening moeten houden met noemen, betitelen, een naam geven, een naam hebben, een naam krijgen, genoemd, genaamd, getiteld enz.

Terloops heb ik er al op gewezen dat er een parallel bestaat tussen de twee heten's en de twee zogenaamd's. Het woord zogenaamd kan betekenen ‘naar men zegt’, bv Hij is zogenaamd ziek. In dit geval staat het in relatie tot het hulpwerkwoord heten, Hij heet ziek te zijn. Maar zogenaamd kan ook de betekenis hebben van ‘aldus genoemd’. In dit geval zou zogenoemd of zogeheten beter op zijn plaats zijn.

In een wiskundeboek van Colerus trof ik de zin aan: ‘En deze betrekkingen heeten de zoogenaamde goniometrische functies.’ Hier wordt veel tegelijk ‘genoemd’ maar het is een voorbeeld waaruit blijkt dat zogenaamd makkelijk gebruikt kan worden in de betekenis ‘aldus genoemd’. Dit zogenaamd in plaats van zogenoemd is des te merkwaardiger omdat we wel spreken van bovengenoemd, eerstgenoemd.

Overigens komt genaamd ook voor naast geheten en tot op zekere hoogte naast genoemd. De hoogleraar, Van den Berg genaamd (geheten) maar niet De hoogleraar,

[p. 568]

Van den Berg genoemd. Wel is mogelijk calorie, thans joule genoemd (genaamd, geheten) of Congo, meestal Zaire genoemd, Deze lijn, altijd hoogtelijn genoemd. Wanneer er sprake is van een naamsverandering of als er bij de naamgeving een bepaling komt is genoemd goed mogelijk naast genaamd en geheten.

Rest ons nog het modieuze wat heet. Deze wending, die men de laatste jaren steeds vaker kan horen en soms lezen, wordt gebruikt in een context die een tamelijk emotionele waardebepaling veronderstelt, bv Dit is een mooie opera, wat heet mooi, prachtig! Daarnaast komt, zeker bij de radio, ook voor als variant wat heet mooi! en zelfs wat heet! zonder meer. Een tv-programma van de KRO heet Wat heet beter. Hier is niet zozeer sprake van een emotionele waardebepaling maar meer van een spel met het woord beter. Dit blijkt uit de ondertitel Maandelijkse rubriek over andere manieren van genezen.

Voor het gebruik van wat heet is dus een speciale context vereist. Men kan niet verwachten dat zo'n wending in de geschreven taal makkelijk overgenomen wordt, met uitzondering van de krantentaal. Toch heb ik in romans van de laatste tijd een enkel voorbeeld gevonden: ‘Ik was ervan overtuigd dat de jaren die hij in het kamp had gezeten ook in zijn hoofd onheil hadden gesticht. Wat heet dat ik ervan overtuigd was, het was volstrekt duidelijk, iedereen kon het zien.’ (Jureck Becker, De Bokser; vertaald door Gerrit Bussink 1977) En in De Godenjaren, roman van Adriaan Venema: ‘dat waren kerels, jonge bergleeuwen waren het, hij zelf ook, een bergleeuw, een jonge wolf, wat was hij niet. Wat heet was? Nog steeds een bonk spieren, staal, staal, kijk mijn handen, die trillen niet.’

E. NUIJTENS